________________
ઓછી હિંસા દ્વારા માનવી પોતાની ધર્મસાધના કરી શકતો હોય તો એણે પોતાની ધાર્મિક સાધનામાં હિંસાને સ્થાન આપવાની જરૂર નથી. જેમ કે ધાર્મિક પૂજા માટે જો પુષ્ય તોડ્યા વિના પણ ભક્તિ થઈ શકતી હોય તો ગાંધીજી ફૂલ તોડવાની વાત સ્વીકારતા નથી.
આજે અત્યંત પ્રસ્તુત લાગે તેવી એક બીજી મહત્ત્વની બાબત તરફ ગાંધીજી લક્ષ દોરે છે અને તે બધા સંપ્રદાયમાં પ્રવેશી ગયેલી હિંસા. અન્ય ધાર્મિક વર્ગની ભાવનાઓને દુભવવી, એમની ધાર્મિક માન્યતાઓની નિંદા કરીને એમનામાં વૈમનસ્યની વૃત્તિઓ જગાડવી. વળી ધર્મરક્ષાને નામે ધર્મ જેની મનાઈ ફરમાવતો હોય તેવું આચરણ કરવું. સંપત્તિ અને સત્તાના બળે સામી વ્યક્તિની ઇચ્છા વિરુદ્ધ સ્વમતનો પ્રચાર કરવો – આ બધી બાબતને ગાંધીજી હિંસાત્મક માને છે. ગાંધીજી કહે છે કે આવી હિંસાને કારણે થતાં ધાર્મિક યુદ્ધને પરિણામે દેશની શક્તિનો વ્યય અને વ્યક્તિનો સંહાર થાય છે, આથી દરેક સંપ્રદાયે બીજા સંપ્રદાય પ્રત્યે સમતા રાખવી જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ અન્યના ધર્મને સ્વધર્મ સમાન આદર આપવો જોઈએ. વ્યક્તિએ ખરું કામ તો પોતાના ધર્મનાં ઉત્તમ તત્ત્વોને આચરણમાં મૂકવાનું કરવાનું છે, પણ આમાં ક્યાંય ધર્મપરિવર્તન કરાવવાની જરૂર નથી.
ગાંધીજીએ અહિંસાની બુનિયાદ પર સમગ્ર રાજનીતિનું ચણતર કરવાની વાત કરી. રાજ્યને સ્થિર, મજબૂત અને પ્રજાકલ્યાણલક્ષી બનાવવું હોય તો અહિંસાના સિદ્ધાંત પર ઘડાયેલી રાજનીતિ
આવશ્યક જોઈએ. આમાં પહેલી શરત એ છે કે ૨૬ અહિંસા-યાત્રામાં આવી રાજનીતિ પોતાના રાષ્ટ્રનાં સુખ-સમૃદ્ધિ માટે
(II(૧૮
મ ,
:
:
