________________
નિર્ભર છે, પરંતુ આવે સમયે અહિંસક રાજનીતિ અપનાવનાર રાષ્ટ્ર શક્ય તેટલી ઓછામાં ઓછી હિંસાથી સામનો કરે તેમજ માનવતાનો નાશ થાય કે સામૂહિક કલેઆમ થાય તેવું કામ ન કરે. ગત વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન રાષ્ટ્રોએ આક્રમક રાષ્ટ્ર સામે કેવું વલણ લેવું અને કાર્ય કરવું તેની સૂચનાઓ ગાંધીજીએ આપી હતી. વળી રાષ્ટ્રની રક્ષા કરવી તે કર્તવ્ય છે એ જ રીતે રક્ષા કરવાની પણ મર્યાદા બાંધવી જોઈએ. આક્રમણ કરનાર રાષ્ટ્ર તરફ એવો અભિગમ ન હોવો જોઈએ કે જો અમે વિજયી થઈશું તો એ રાષ્ટ્રને નષ્ટ કરવાનો અમને અધિકાર છે. આવે સમયે ઓછામાં ઓછી બૂરાઈનો ઉપયોગ થવો જરૂરી છે. આ રીતે ગાંધીજીએ રાજનીતિમાં અહિંસાની વાત કરી.
આધ્યાત્મિક, ધાર્મિક અને રાજકીય અહિંસક નીતિ સાથે ગાંધીજીએ વ્યક્તિગત, કૌટુંબિક અને સામાજિક જીવનને માટે પણ અહિંસાની વાત કરી છે. વ્યક્તિએ પોતાનું જીવન શક્ય તેટલું નિષ્પાપ રીતે અને જીવજંતુની અલ્પમાં અલ્પ હિંસા થાય તે રીતે ચલાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જૈનદર્શન કહે છે કે પરિગ્રહ તે હિંસાનો પિતા છે. ગાંધીજીએ પણ કહ્યું કે આવશ્યકતા કરતાં વધુ સંગ્રહ કરનાર હિંસાનો ઉત્પાદક બની જાય છે. આને માટે જીવનમાં ત્યાગ અને સંયમ જરૂરી છે. સદાચારી, ત્યાગમય અને બધાં પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે પ્રેમ ધરાવનારું અહિંસક વ્યક્તિનું જીવન હોવું જોઈએ. પોતાની પવિત્રતાથી બૂરાઈઓ મટાડવાનો માણસમાં આત્મવિશ્વાસ જાગ્રત થવો જોઈએ. પોતાને નડતરરૂપ થતી બાબતનો માણસ નાશ કરે છે અને પોતાના જીવનને નિષ્ફટક બનાવવા માગે છે, પરંતુ એને એવી શ્રદ્ધા હોવી
જ
Tી
| ૨૮ અહિંસા-યાત્રા
