Aatmdarshan

Author(s): Ramniklal Savla
Publisher: Anandji Kalyanji Pedhi

Page 9

કરે છે. કયું જ્ઞાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ કરે છે? પર તરફ વળેલું જ્ઞાન નહિ પણ અંતર્મુખ થઈને આત્માને જે જ્ઞાન જાણે તે જ્ઞાન આત્માનું લક્ષણ છે. જે જ્ઞાન શુદ્ધ આત્માને ન જાણે અને રાગમાં જ એકાકાર થઈ જાય તેને ખરેખર જ્ઞાન જ કહેતા નથી, કેમ કે તેણે આત્માની પ્રસિદ્ધિ ન કરી, પણ રાગની કરી. જ્ઞાનનું કાર્ય આત્મ વસ્તુને પ્રસિદ્ધ કરવાનું છે, પણ તે વ્યવહારને-રાગને કે પરને પ્રસિદ્ધ નથી કરતું. આ રીતે આત્માને પ્રસિદ્ધ કરવા માટે તેને
જ્ઞાનમાત્ર” કહેવામાં આવ્યો છે. ૧૩. જગતમાં લક્ષણ દ્વારા લક્ષ્યને ઓળખવામાં આવે છે. આત્માનું લક્ષણ જ્ઞાન
છે, તે જ્ઞાન લક્ષણ વડે જ આત્મા ઓળખાય છે. શરીરાદિ તેમજ રાગાદિ ભાવો આત્માના સ્વભાવથી અત્યંત જુદા છે. જ્ઞાન જ આત્માનો અસાધારણ વિશેષ ગુણ છે. જ્ઞાન ગુણ સ્વ-પરને જાણે છે, આત્મા સિવાય બીજા તો કોઈ દ્રવ્યમાં જ્ઞાન ગુણ નથી, અને આત્માના અનંત ધર્મોમાં પણ એક જ્ઞાન ગુણ જ સ્વ-પર પ્રકાશક છે. તેથી તે અસાધારણ છે. જ્ઞાન સિવાયના બીજા શ્રદ્ધા-ચારિત્ર-સુખ વગેરે ગુણો નિર્વિકલ્પરૂપ છે એટલે કે તેઓ પોતાને કે પરને જાણતા નથી, માત્ર જ્ઞાન ગુણ જ પોતાને અને પરને જાણે છે; માટે
આત્મા “જ્ઞાનમાત્ર” છે. ૧૪. આત્મા લક્ષ્ય છે અને જ્ઞાન તેનું લક્ષણ છે-એ લક્ષણની પ્રસિદ્ધિથી શું
પ્રયોજન? માત્ર લક્ષ્ય એવો આત્મા જ પ્રસિદ્ધ કરવા યોગ્ય છે. જેને લક્ષણ અપ્રસિદ્ધ હોય તેનો લક્ષ્યની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી. આ રીતે લક્ષ્ય એવા
આત્માની પ્રસિદ્ધિ માટે જ્ઞાન લક્ષણ ઉપદેશવામાં આવે છે. ૧૫. “આત્મા તો જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, જે જાણે છે તે આત્મા છે એ પ્રમાણે લક્ષણને
ઓળખે ત્યારે જ લક્ષ્યને પકડી શકે છે. જ્ઞાન લક્ષણ વડે આત્માની પ્રસિદ્ધિ થાય છે' એમ કહીને જે વ્યવહારના પક્ષવાળા- દેહની ક્રિયા કે પુણ્યની ક્રિયા તે આત્માને ઓળખવાનું સાધન માને છે તે વ્યવહારાભાસને ઉડાડ્યો છે. સીધા લક્ષ્યને માનવાવાળા નિશ્ચયાભાસી અજ્ઞાનીને સમજાવે છે કે જે લક્ષણને ન જાણે તે લક્ષ્યને પણ જાણતો નથી. લક્ષણને ઓળખવાથી જ લક્ષ્ય ઓળખી શકાય છે”. જ્ઞાન તે આત્મા’ એવો જે લક્ષ્ય-લક્ષણનો ભેદ છે તે કાંઈ રાગને પ્રસિદ્ધ કરવા માટે નથી પણ આત્માને જ પ્રસિદ્ધ કરવા માટે છે.