________________
૧૦૩
આત્માનુશાસન
શ્લોક-૧૦૦ रागद्वेषकृताभ्यां जन्तोर्बन्धः प्रवृत्यवृत्तिभ्याम् । तत्त्वज्ञानकृताभ्याम् ताभ्यामेवेक्ष्यते मोक्षः || પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ જીવને રાગ દ્વેષે, બંધ તો;
જો તત્ત્વજ્ઞાને તે પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ, અબંધ તો. ભાવાર્થ – રાગ-દ્વેષયુક્ત ભાવોથી કરેલી પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ બને બંધનનું કારણ થાય છે; જ્યારે તત્ત્વજ્ઞાનપૂર્વક કરેલી તે જ પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ અને નિર્જરા તથા મોક્ષનું કારણ થાય છે.
શ્લોક-૧૦૧ द्वेषानुरागबुद्धिर्गुणदोषकृता करोति खलु पापम् । तद्विपरीता पुण्यं तदुभयरहिता तयोर्मोक्षम् ॥ જો વેષ ગુણમાં, રાગ દોષે, પાપ બંધન તે કરે;
વિપરીત તેથી પુણ્ય, ને એ બે રહિત મુક્તિ વરે. ભાવાર્થ – સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણો પ્રત્યે દ્વેષબુદ્ધિ, અભાવબુદ્ધિ અને મિથ્યાદર્શનાદિ દોષો પ્રત્યે અનુરાગબુદ્ધિ, રહણબુદ્ધિ એ નિયમથી પાપબંધનું કારણ થાય છે. એથી ઊલટું, સદ્ગણો કે ગુણી પ્રત્યે પ્રીતિ, પ્રેમ અને દોષો કે દોષયુક્ત જીવો પ્રત્યે દ્વેષ, અણગમો તે પુણ્યબંધનું કારણ છે. તે બન્નેમાં મધ્યસ્થ ભાવ, સમભાવ, રાગ-દ્વેષરહિત વીતરાગ ભાવ એ મોક્ષનું કારણ છે. અર્થાત્ વીતરાગ ભાવ જે જીવને વર્તે છે તેને અનાદિ સંસારપરિભ્રમણનો અંત આવે છે. તે જ સંસારથી સર્વથા મુક્ત થઈ અનંત સુખને પામી કૃતાર્થ થાય છે.
શ્લોક-૧૦૨ मोहबीजाद्रतिद्वेषौ बीजान्मूलाकुराविव । तस्माज्ज्ञानाग्निना दाह्यं तदेतौ निर्दिधिक्षुणा ||
