________________
ચુલ્લ હિમવંત પર્વતના મધ્ય ભાગે આવેલા પદ્મદ્રહ (પદ્મ સરોવર) માંથી પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશા તરફ નીકળતી એક એક નદી (કુલ બે નદી) અનુક્રમે ગંગા અને સિંધુ વૈતાઢ્ય પર્વતની ગુફાઓમાંથી પસાર થઈ ગંગા પૂર્વ તરફ અને સિંધુ પશ્ચિમ તરફ વહીને લવણ સમુદ્રને મળે છે. આ બંન્ને નદીઓ તથા વૈતાઢ્ય પર્વતના કારણે ભરતક્ષેત્રના કુલ છ ભાગ થાય છે. અહીં જે ગંગા સિંધુનો ઉલ્લેખ છે તે બંન્ને નદીઓ આપણા ભારત દેશમાં આવેલી ગંગા-સિંધુ નદી નથી. નામ સરખા છે એટલું જ. ભરતક્ષેત્રના છ ભાગને છ ખંડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેના પર વિજય પ્રાપ્ત કરવાથી ચક્રવતી પદ પ્રાપ્ત થાય છે. પૂર્વ દિશાના બે ખંડ ઉત્તર ગંગા ખંડ અને દક્ષિણ ગંગા ખંડ તરીકે ઓળખાય છે. મધ્યના બે ખંડ ઉત્તરમધ્ય ભરતક્ષેત્ર અને દક્ષિણમધ્ય ભરતક્ષેત્ર તરીકે ઓળખાય છે. પશ્ચિમ દિશાના બે ખંડ ઉત્તરસિંધુ ખંડ અને દક્ષિણસિંધુ ખંડ તરીકે ઓળખાય છે.
સમગ્ર ભરતક્ષેત્રમાં કુલ ૩૨000 દેશો છે. તેમાં ૨પ આર્યદેશો છે. આ ૨પી આર્યદેશો દક્ષિણમધ્ય ભરતક્ષેત્રમાં જ આવેલા છે. આર્યદેશોવાળા વિસ્તાર ને આપણે બૃહદ્ આર્યાવર્તક્ષેત્ર તરીકે ઓળખીએ તો આ બૃહદ આર્યાવર્તક્ષેત્રમાં આવેલા રપા આર્યદેશોમાંનો એક વર્તમાન આપણો દેશ લગભગ લવણ સમુદ્રના કિનારાની નજીક આવેલો છે.
આર્યદેશમાં નાના મોટા પર્વતો અને તીર્થસ્થાનો આવેલા છે.
આ ચોવીસીના બીજા તીર્થંકર પરમાત્મા શ્રી અજિતનાથ ભગવાનના શાસનકાળમાં થયેલા શ્રી સગર નામના ચક્રવર્તીએ તીર્થોની રક્ષાના હેતુથી પોતાના સેવક એવા વ્યંતર દેવોને જંબુદ્વીપની જગતી (કોટ કે કિલ્લા)ના વૈજયંત નામના દક્ષિણ દ્વારથી લવણ સમુદ્રનું પાણી વિશાળ પર્વત ઉપર આવેલા શત્રુંજય તીર્થસ્થાનોની આસપાસ વિસ્તારવા આદેશ આપ્યો. આદેશ અનુસાર દેવો લવણ સમુદ્રનું પાણી દક્ષિણાર્ધ ભારતના મધ્યખંડમાં લાવ્યા જે પાણી ધસમસતું બધે ફેલાવા લાગ્યું. દેશો, ગામો, નગરો ડૂબવા લાગ્યા. સૌધર્મ નામના ઇન્દ્રને આની જાણ થતાં શ્રી સગરચક્રવર્તીને વિનંતી કરી સમજાવ્યા. આથી ચક્રવર્તીએ વધુ પાણી આવતું અટકાવવા દેવોને સૂચના કરી.
પરંત જે પાણી આવી ગયું તે બીજા કેટલાક દેશોની જેમ વર્તમાન દેશના નીચાણવાળા ભાગોમાં ભરાયું. મોટા પર્વતોનો કેટલોક ભાગ પાણીમાં ડૂળ્યો તથા મૂળ પર્વતોથી દૂર સુદૂર આવેલી પર્વતોની નાની મોટી ટેકરીઓનો ઘણો ભાગ પાણીમાં ડૂબી ગયો અને ટોચનો કેટલોક ભાગ બહાર રહી ગયો. આમ ચારે તરફ લવણ સમુદ્રનું ખારું પાણી અને વચ્ચે દ્વિીપ કે ટાપુઓની રચના થઈ. ટાપુઓમાં ફેરવાઈ ગયેલી મૂળ પર્વતની દૂર દૂર આવેલી વિશાળ ટેકરીઓનો મૂળ પર્વત સુધી, આપણા દેશના બીજા ભાગો સુધી અને બહારના બીજા દેશો સુધી જવા આવવાનો માર્ગ બંધ થઈ ગયો. આવી ઘણી ટેકરીઓમાંથી એકબીજાની નજીક નજીકમાં આવેલી સાત આઠ ટેકરીઓવાળો પ્રદેશ અને વિજ્ઞાન જેને પૃથ્વી માને છે કે, એશિયા, આફ્રિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા, ઉત્તર-દક્ષિણ અમેરિકા, યુરોપ, ઉત્તર દક્ષિણ ધ્રુવ ખંડો વગેરેનો પ્રદેશ એટલે આપણી નાનકડી જાણીતી દુનિયા.
આમ આપણે ચૌદ રાજલોકના યુનિવર્સમાં મધ્યલોકમાં બરાબર મધ્યમાં આવેલા જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રના દક્ષિણ મધ્ય ભરતક્ષેત્રમાં આવેલા અને દેશના મોટા પર્વતની નાની મોટી ટેકરીઓવાળા પ્રદેશમાં રહીએ છીએ. આપણા આ જ્ઞાત પ્રદેશની અપેક્ષાએ જંબૂદ્વીપ અતિ વિશાળ છે. ભરતક્ષેત્રની મધ્ય ભાગની પહોળાઈ પ૨૬ યોજનથી થોડી વધુ છે. જ્યારે આપણા પૃથ્વીના પ્રદેશની પહોળાઈ માત્ર ત્રણ યોજનથી ઓછી છે. (આપણો પૃથ્વીનો પ્રદેશ એ આકાશમાં અદ્ધર લટકતો ગોળો નથી પણ જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં વિશાળ દેશના પર્વતની ટેકરીઓવાળો જંબુદ્વીપની જમીન સાથે જોડાયેલો પ્રદેશ છે. ટેકરીઓનો ઘણો ભાગ સમુદ્રના પાણીમાં ડૂબેલો છે. ટોચનો કેટલોક ભાગ બહાર છે.)
જંબુદ્વીપનું કુલ ક્ષેત્રફળ સાત અબજ નેવું કરોડ છપ્પન લાખ પંચોતેર હજાર ચોરસ યોજન કરતાં થોડું વધારે છે. જ્યારે પૃથ્વીના પ્રદેશનું ક્ષેત્રફળ માત્ર ત્રણ ચોરસ યોજન કરતાં પણ થોડું ઓછું છે. પ્રમાણ માપ પ્રમાણે વિચારીએ તો ૧000 મીટર એટલે ૧ કિલોમીટર પહોળો જંબૂદ્વીપ બનાવીએ તો પૃથ્વીના પ્રદેશની પહોળાઈ ૩ સે.મી. થાય.
પૃથ્વીના આ પ્રદેશની સાત આઠ ટેકરીઓ એકબીજાની નજીકમાં એવી વિશિષ્ટ રીતે ગોઠવાયેલી છે કે ઉપરથી જોતાં એનો ભેગો દેખાવ (ટોપ ટ્યુનો આકાર) ઘુમ્મટ (ડોમ) જેવો લાગે છે. આથી વિજ્ઞાને પૃથ્વીને (ગ્લોબ) જેવી ગોળાકાર માની લીધી છે.
આ પૃથ્વીના પ્રદેશમાં રાત-દિવસ અને ઋતુ પરિવર્તન થવાનું કારણ સૂર્ય-ચંદ્રની જંબૂદીપ ને ફરતે ગોળાકાર અયનગતિ છે. વર્ષ દરમ્યાન સૂર્ય અને પ્રતિ માસ દરમ્યાન ચન્દ્ર દરરોજ જુદા જુદા અયનમાં એકજ સમતલમાં અનુક્રમે ૮૦૦ અને ૮૮૦ યોજનની ઊંચાઇએ એક સરખી ઝડપથી ગતિ કરે છે. (સ્પાયરલ રૂટ ઉપર ગતિ કરે છે.) સુર્યની આવી ગતિના કારણે વર્ષમાં બે વખત સર્ય જંબૂદ્વીપની દિવાલના માથા ઉપરના ભાગમાં આવે છે અને બે વખત જંબૂદ્વીપની દિવાલ થી દૂર જાય છે.
તેમાં સૂર્યના માંડલા ૧૮૪ અને ચંદ્રના ૧૫ માંડલા હોય છે. આમ થવાથી ઋતુ પરિવર્તન થાય છે તથા સૂર્યનું દૂરથી આવવું દૂર જવું તેના કારણે સવાર બપોર-સાંજ તથા રાત્રિ થાય છે. સૂર્ય-ચંદ્ર-ગ્રહો-નક્ષત્રો-તારાઓ વગેરેની સ્થિતિ-ગતિ, તેના કારણે પૃથ્વીના પ્રદેશમાં થતી રાત્રિ દિવસ અને ઋતુ પરિવર્તનની ઘટનાઓ બાબતે વિગતવાર માહિતી આગળના પુસ્તકમાં આપવામાં આવશે. આ ઘટનાઓનું પ્રત્યક્ષ ડેમોસ્ટેશન (નિદર્શન) કરાવતું એક પ્લેનેટોરીયમ નજીકના ભવિષ્યમાં જંબૂદ્વીપ પાલીતાણા સંકુલમાં બનાવવામાં આવશે. આપણી સાચી ભૂગોળ
www.jainelibrary.3a
For Personal & Private Use Only
