________________
બૌદ્ધ મત પ્રમાણે લોકનું વર્ણન
પૃથ્વી સપાટ સ્થિર છે
(૧) લોકરચના
આચાર્ય વસુબંધુએ પોતાના અભિધર્મ-કોશમાં લોકરચના આ રીતે બતાવી છે. લોકના નીચેના ભાગમાં સોળલાખ યોજન ઊંચું ઘણું વાયુમંડળ છે. (અભિધર્મકોશ ૩-૪૫)
એની ઉપર અગિયાર લાખ વીસ હજાર યોજન ઉંચુ જળમંડળ છે, એમાં ત્રણ લાખ વીસ હજાર યોજન કંચનમય ભૂમંડળ છે. (અભિધર્મકોશ ૩-૪૬)
જળમંડળ અને કંચનમંડળનો વિસ્તાર બાર લાખ ત્રણ હજાર ચારસો પચાસ યોજન તથા પરિધિ છત્રીસ લાખ દશ હજાર ત્રણસો પચાસ યોજન પ્રમાણે છે. (અભિધર્મકોશ ૩, ૪૭-૪૮)
કંચનમય ભૂમંડળના મધ્યમાં મેરૂ પર્વત છે, એ એંસી હજાર યોજન નીચે જળમાં ડૂબેલો છે, તથા એટલો જ ઉપર નીકળેલો છે. (અભિધર્મકોશ ૩૫૦)
એનાથી આગળ એંશી હજાર યોજન વિસ્તારનો અને બે લાખ ચાળીશ હજાર યોજનની પરિધિવાળો પ્રથમ સીતા (સમુદ્ર) છે તે મેરુને ઘેરીને રહેલ છે.
એનાથી આગળ ચાળીશ હજાર યોજન વિસ્તારનો યુગંધર પર્વત વલયાકારે રહેલો છે, એનાથી આગળ પણ આજ રીતે એકેક સીતાને આંતરે અડધોઅડધા વિસ્તારના અનુક્રમે યુગંધર, ઈશાધર, ખદીરક, સુદર્શન, અશ્વકર્ણ વિતાનક અને નિમિધર પર્વત છે, સીતાઓનો વિસ્તાર પણ ઉત્તરોત્તર અડધો અડધો થયેલ છે. (અભિધર્મકોશ ૩, ૫૧-૫૨)
એ પર્વતોમાં મેરુ ચતુરત્નમય અને બાકીના સાત પર્વતો સુવર્ણમય છે. બધાથી બહાર રહેલા સીતા (મહાસમુદ્ર)નો વિસ્તાર ત્રણ લાખ બાવીસ હજાર યોજનાનો છે, છેવટે લોહમય ચક્રવાલ પર્વત રહેલો છે.
નિમિધુર અને ચક્રવાલ પર્વતોની વચ્ચે જે સમુદ્ર રહેલો છે એમાં જંબુદ્વીપ, પૂર્વ વિદેહ, અવરગોદાનીય અને ઉત્તર કુરૂ એ ચાર દ્વીપો છે.
એમાં જંબૂઢીપ મેરુના દક્ષિણ ભાગમાં છે. એનો આકાર ગાડા જેવો છે. એની ત્રણ ભુજાઓમાંથી બે ભુજાઓ બબ્બે હજાર યોજન અને એક ભુજા ત્રણ હજાર પચાસ યોજનની છે. (અભિધર્મકોશ ૩-૫૩)
મેરુના પૂર્વ ભાગમાં અર્ધચંદ્રાકાર પૂર્વ-વિદેહ નામનો દ્વીપ છે, એની ભુજાઓનું પ્રમાણ જંબૂઢીપની ત્રણ ભુજાઓ જેવું છે. (અભિધર્મકોશ ૩, ૫૪)
મેરુના પશ્ચિમ ભાગમાં મંડલ-ભાર અવર-ગોદાનીય દ્વીપ છે, એનો વિસ્તાર અઢી હજાર યોજન અને પરિધિ સાડા સાત હજાર યોજન પ્રમાણ છે. (અભિધર્મકોશ ૩-૫૫)
મેરુના ઉત્તર ભાગમાં સમચતુષ્કોણ ઉત્તર કુરુ દ્વીપ છે, એની એકેક ભુજા બબ્બે હજાર યોજનની છે, એમાંથી પૂર્વ-વિદેહની પાસે દેહ,-વિદેહ ઉત્તર કુરૂની પાસે કુરુ કૌરવ, જંબુદ્વીપની પાસે ચામર-અવરચામર તથા ગોદાનીયા-દ્વીપની પાસે પાટા અને ઉત્તરમંત્રી નામના અંતર્લીપ રહેલા છે.
એમાંથી અમરદ્વીપમાં રાક્ષસોનો અને બાકી દ્વીપમાં મનુષ્યોનો નિવાસ છે. મેરુ પર્વતના ચાર પરિખંડ-વિભાગ છે. પહેલો પરિખંડ શીતાજલથી દશ હજાર યોજન ઉપર સુધી માનેલો છે. એનાથી આગળ અનુક્રમે દશ દશ હજાર ઉપર જતાં બીજો-ત્રીજો અને ચોથો પરિખંડ છે.
એમાંથી પહેલો પરિખંડ સોળ હજાર યોજન, બીજો પરિખંડ આઠ હજાર યોજન, ત્રીજો પરિખંડ ચાર હજાર યોજન અને ચોથો પરિખંડ બે હજાર યોજન મેરુથી બહાર નીકળેલો છે.
પહેલા પરિખંડમાં પૂર્વની બાજુ કોટ પાણિ યક્ષ રહે છે.
બીજા પરિખંડમાં દક્ષિણ તરફ માલાધર રહે છે, ત્રીજા પરિખંડમાં પશ્ચિમ બાજુ સદામદ રહે છે અને ચોથા પરિખંડમાં ચાતુર્માહારાદિક દેવ રહે છે.
આપણી સાચી ભૂગોળg
3
ducation International
For Personal & Private Use Only
