Book Title: Yogasara Prabhrut Shatak
Author(s): Yashpal Jain
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008392/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta-zataka prathama saMskaraNa : 1 hajAra (dIpAvalI, 12 navambara 2004) (AcArya amitagati ke yogasAra-prAbhRta' se cayanita 101 zlokoM kA saMkalana) 251.00 251.00 251.00 sampAdaka bra. yazapAla jaina, ema.e. jayapura prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura 501.00 2. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 3. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 4. zrI mAMgIlAla arjunalAlajI chAbar3A, indaura 5. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, indaura 251.00 mUlya : 4 rupae | 6. sva. zrImatI sImA kAlA kI smRti meM dha.pa. zrI rAjezakumArajI kAlA parivAra, indaura 251.00 7. zrImatI prIti pavanakumArajI jaina, chindavAr3A 8. zrI sacinajI pANDe, chindavAr3A 9. zrI bhAgacandajI koThyArI, jayapura 151.00 10. zrImatI bhAvanA jaina dha.pa. sunIlakumArajI caudharI, bhIlavAr3A 111.00 11. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 101.00 kula rAzi : 2621.00 251.00 251.00 prakAzaka patAze prakAzana saMsthA, ghaTaprabhA, jilA-belagA~va (karnA.) paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura mudraka: prinTa 'o' laiNDa, bAIsa godAma, jayapura Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 'yogasAra-prAbhRta zataka' pAThakoM ke karakamaloM meM dete hue vizeSa harSa ho rahA hai| yogasAra-prAbhRta AcArya amitagati dvArA 540 zlokoM meM nibaddha AdhyAtmika kRti hai| isa para AcArya kundakunda ke paMcaparamAgamoM kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai| Aja ke isa vaijJAnika yuga meM TelIphona, mobAila, phaiksa, I-mela, reDiyo, TI.vI., havAI jahAja Adi sAdhanoM ke kAraNa duniyA to bahuta choTI ho gaI hai; lekina isI ke sAtha bhautika samRddhi kI hor3a meM logoM ke pAsa samaya kI bhI bahuta kamI hotI jA rahI hai| isIkAraNa AcAryoM ke bar3e-bar3e mUlagranthoM ko samagra par3hane kA samaya hI nahIM mila pAtA hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue yogasAra-prAbhRta' mUlagrantha ke 540 zlokoM meM se mAtra dharma ke vAstavika svarUpa ko samajhane va pragaTa karane meM upayogI viSayavAle 101 zlokoM kA cayana kara isa pustaka meM saMkalita kiyA hai| isa zataka ko DaoN. hukamacandajI bhArilla kRta hindI padyAnuvAda ke sAtha hI prakAzita karane kA vicAra thA aura abhI bhI hai, lekina DaoN. bhArilla abhI pravacanasAra-anuzIlana ke lekhana meM vyasta hone se saMbhava nahIM ho pAyA hai| mAtra yaha zataka hI nahIM, apitu pUrNa graMtha hI unake hindI padyAnuvAda sahita pAThakoM ke hAtha meM zIghra hI dene kI bhAvanA hai| AzA hai pAThakoM ko isa zataka ke mAdhyama se mUlagraMtha ke svAdhyAya va AcArya kundakunda ke paMcaparamAgamoM ke adhyayana kI ruci jAgRta hogii| prakAzakIya paNDita ToDaramala smAraka TrasTa evaM patAze prakAzana saMsthA ghaTaprabhA ke mAdhyama se 'yogasAraprAbhRta-zataka' kA prakAzana karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| AcArya amitagati viracita 'yogasAra-prAbhRta' jaise AdhyAtmika graMtha kA prakAzana abhI hAla hI meM paNDita ToDaramala smAraka TrasTa dvArA kiyA gayA, jisakA samAja meM samucita samAdara huA hai aura paryApta bikrI huii| pAThakoM kI bhAvanA thI ki ise laghurUpa meM bhI prakAzita kiyA jAe, tAki alpasamaya meM isakA svAdhyAya kiyA jA ske| pAThakoM ke sujhAva ko dRSTigata rakhate hue mUla graMtha kI viSayavastu ko samagra rUpa se isa laghu pustikA meM prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai| isa kArya meM bra, yazapAla jaina kA vizeSa yogadAna rahA hai aura jisaprakAra rucipUrvaka ve prakAzana ke kArya meM rata haiM, isase saMsthA ko bala milA hai| unakA mArgadarzana va anukaraNIya sahayoga ke lie saMsthA unakI hRdaya se AbhArI hai| prastuta pustikA kA kampojiMga kArya zrI dineza zAstrI dvArA manoyogapUrvaka kiyA gayA hai, saMsthA kI ora se unheM hArdika dhanyavAda / prakAzana vyavasthA sadA kI bhA~ti prakAzana vibhAga ke mainejara zrI akhila baMsala ne samhAlI hai| AvaraNa ko nayanAbhirAma banAne meM inakA sarAhanIya sahayoga rahA hai; etadartha hama inake bhI hRdaya se AbhArI haiN| prakAzana ko ati alpa mUlya meM paha~cAne kA zreya dAna-dAtAroM ko hai, jinakI sacI pathaka se prakAzita kI gaI hai| sabhI sahayogiyoM ko koTizaH dhanyavAda / Apa sabhI isa kRti kA svAdhyAya kara, isake hArda ko samajheM - isI AzA aura vizvAsa ke sAtha - zrImatI indumati aNNAsAheba khemalApure DaoN. hukamacanda bhArilla patAze prakAzana saMsthA, ghaTaprabhA paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura adhyakSA mahAmaMtrI - bra. yazapAla jaina Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka graMthakAra kA maMgalAcaraNa evaM uddezya - viviktamavyayaM siddhaM sv-svbhaavoplbdhye| sva-svabhAvamayaM buddhaM dhruvaMstaumi viklmssm||1|| maiM amitagati AcArya apane svabhAva kI prApti ke liye usa siddha kI stuti karatA hU~; jo zuddha, vItarAga, jJAnamaya, avinAzI, acyuta, nitya evaM apane svarUpa meM sthita hai| (2) nija zuddhAtmA kA svarUpa evaM usake zraddhAna kA phala - yatsarvArthavariSThaM yatkramAtItamatIndriyam / zraddadhAtyAtmano rUpaM sa yAti pdmvyym||32|| jo sarva padArthoM meM zreSTha hai, kramAtIta arthAt Adi-madhya-aMta se rahita hai aura indriyajJAnagocara nahIM hai - AtmA ke aise rUpa kA jo jIva zraddhAna karatA hai, vaha avinAzI pada - mokSa ko prApta hotA hai| rAgAdi bhAva karmajanita haiM - vikArAH santi ye kecidrAga-dveSa-madAdayaH / karmajAste'khilA jJeyAstigmAMzoriva meghajAH // 105 / / megha ke nimitta se utpanna honevAle sUrya ke vikAra ke samAna jIva ke rAga, dveSa, mada Adi jo kucha bhI vikAra arthAt vibhAva bhAva haiM, ve saba karmajanita haiM; aisA jAnanA caahie| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka (4) eka nija parama tattva hI upAdeya - viviktamAntaraM jyotirnirAbAdhamanAmayam / yadetat tatparaM tattvaM tasyAparamupadravaH / / 489 / / yaha jo vivikta arthAt karmarUpI kalaMka se rahita-anAdi anaMta, svabhAva se sarvathA zuddha, nirbhaya, nirAmaya/nirvikAra aMtaraMga jyoti arthAt jJAnamaya Atmatattva hai, vahI parama tattva hai, usase bhinna anya saba upadrava hai| vItarAgatA se vivAda kA abhAva - jJAte nirvANa-tattve'sminnasaMmohena tttvtH| mumukSUNAM na tadyuktau vivAda upapadyate // 448 / / jinendradeva ne mokSatattva kA kathana asaMmoharUpa se arthAt vItarAgatApUrvaka jAnakara kiyA hai; ataH mumukSuoM ke liye kiye gaye mokSasaMbaMdhI kathana meM vivAda arthAt matabheda nahIM ho sktaa| (8) AtmA bhI apane svabhAva meM sthita - nAnyathA zakyate kartuM miladbhiriva nirmlH| AtmAkAzamivAmUrtaH paradravyairanazvaraH / / 503 / / jisaprakAra AkAzadravya svabhAva se nirmala, amUrta tathA avinazvara hai, vaha usameM avagAhana prApta karanevAle jIvAdi anaMtAnaMta dravyoM ke dvArA anyathArUpa nahIM kiyA jA sakatA; usI prakAra svabhAva se nirmala, amUrtika avinazvara AtmA usake saMyoga meM AnevAle anaMtAnaMta dravyoM ke dvArA anyathArUpa nahIM kiyA jA sakatA, vaha jJAnasvabhAvI hI rahatA hai| sarvajJatA se mokSamArga meM ekarUpatA - sarvajJena yato dRSTo mArgo muktipravezakaH / prAJjalo'yaM tato bhedaH kadAcinnAtra vidyate / / 449 / / kyoMki kevalajJAna se dekhA arthAt jAnA gayA muktipravezamArga arthAt mokSamArga prAMjala arthAt spaSTa evaM nirdoSa hai; isalie mokSamArga ke svarUpa meM tathA kathana meM kabhI koI matabheda nahIM hotA; isakA artha mokSamArga meM niyama se ekarUpatA rahatI hai| samyaktva kA svarUpa - yathA vastu tathA jJAnaM saMbhavatyAtmano ytH| jinairabhANi samyaktvaM tatkSamaM siddhisaadhne||16|| Atmavastu jisa rUpa meM hai, usako usI rUpa meM jAnanA jisa kAraNa se hotA hai, usako jinendra deva ne samyaktva kahA hai| vaha samyaktva Atmasiddhi kA sAdhana hai| zAstra saMbaMdhI Adara kA sahetuka kathana - upadezaM vinApyaGgI paTIyAnarthakAmayoH / dharme tu na vinA zAstrAditi tatrAdaro hitaH / / 426 / / caturgatirUpa du:khada saMsAra meM sthita manuSyAdi saba jIva artha aura kAma puruSArthoM ke sAdhanoM meM upadeza ke binA bhI nipuNa rahate haiM arthAt pravRtti karate hI haiM, parantu dharma aura mokSa puruSArtha ke sAdhanoM meM zAstra ke binA anAdikAla se koI bhI jIva pravRtta nahIM hotA; isalie zAstrasaMbaMdhI Adara honA atizaya hitakAraka hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 (10) pravRtti ke abhAva se puruSArtha kI vibhinnatA - arthakAmAvidhAnena tadabhAvaH paraM nRNAm / dharmAvidhAnato'narthastadabhAvazca jAyate / / 427 / / artha evaM kAmapuruSArtha ke sAdhanoM meM pravRtti na karane se kisI manuSya ke jIvana meM ina donoM puruSArthoM kA kadAcit abhAva ho sakatA haiM; parantu dharmapuruSArtha ke sAdhanoM meM pravRtti na karane se dharmapuruSArtha kA mAtra abhAva hI nahIM hotA, ulaTa dharmapuruSArtha ke sAdhanoM meM anartha arthAt viparItatA ghaTita hotI hai| ataH dharmapuruSArtha ke sAdhanoM meM pravRtti Avazyaka hai| (11) eka zAstra / tattvajJAna hI jIvoM ko mArgadarzaka yogasAraprAbhUta zataka tasmAddharmArthibhiH zAzvacchAstre yatno vidhIyate / mohAndhakArite loke zAstraM loka-prakAzakam / / 428 / / isalie jo bhavyAtmA vAstavikarUpa se yathArtha dharma ke abhilASI arthAt icchuka haiM, ve sadA zAstropadeza kI prApti ke liye prayatna karate haiN| - unheM prayatna karanA caahie| ati duHkhada moharUpI aMdhakAra se paripUrNa vyApta jagata meM eka zAstra hI anaMta jIvoM ko yathArtha upAya dikhAnevAle dIpaka ke samAna prakAzaka / mArgadarzaka hai| (12) zAstra kI aura vizeSatA - mAyAmayauSadhaM zAstraM zAstraM puNyanibandhanam / cakSuH sarvagataM zAstraM zAstraM sarvArthasAdhakam / / 429 / / krodha-mAna- mAyA-lobhakaSAyarUpI roga kI saccI saphala davA zAstra hai| sAtizaya puNyapariNAma evaM puNyakarmabaMdha kA sarvottama kAraNa yogasAraprAbhRta zataka zAstra hai| jIvAdi chaha dravya, sapta tattva athavA nau padArthoM ko samyak rUpa se dikhAnevAlA / spaSTa karanevAlA zAstra hI cakSu hai aura isa bhava tathA parabhava ke sarva prayojanoM ko siddha karanevAlA bhI zAstra hI hai| (13) udAharaNa sahita zAstra kI upayogitA yathodakena vastrasya malinasya vizodhanam / rAgAdi-doSa- duSTasya zAstreNa manasastathA / / 431 / / jisaprakAra malina vastra jala se zuddha / pavitra / nirmala hotA hai, usIprakAra rAga-dveSAdi se dUSita sAdhaka kA mana zAstra ke adhyayanAdi se nirmala arthAt vItarAgarUpa bana jAtA hai| (14) jinaliMga dhAraNa karanA cAhie - vimucya vividhArambhaM pAratantryakaraM gRham / muktiM yiyAsatA dhAryaM jinaliGgaM paTIyasA / / 357 / / jo bhavya manuSya mukti-prApta karane kA icchuka hoM, ati nipuNa evaM vivekasaMpanna hoM, use aneka prakAra ke AraMbhoM se sahita aura atyaMta parAdhInatA kA kAraNa ghara arthAt gRhasthapane kA tyAga kara yathAjAta jinaliMga arthAt digaMbara munidIkSA kA svIkAra karanA caahie| (15) dRSTAntapUrvaka AtmavirAdhanA ke phala kA kathana - tuGgArohaNataH pAto yathA tRptirviSAnnataH / yathAnartho'vabodhAdi- malinIkaraNe tathA / / 383 / / jisaprakAra parvata se nIce giranA tathA viSamizrita bhojana se tRpti kA anubhava karanA- donoM mahA anarthakArI arthAt maraNa kA hI kAraNa hai; usIprakAra samyagjJAnAdi ko malina arthAt dUSita karanA atyaMta anarthakArI hai arthAt duHkharUpa saMsAra meM bhaTakane kA kAraNa hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka parigraha se baMdha anivArya - sAdhuryato'GgighAte'pi karmabhirbadhyate na vaa| upAdhibhyo dhruvo bandhastyAjyAstaiH sarvathA tataH / / 390 / / AhAra-vihArAdi ke samaya munirAja ke zarIra kI kriyA ke nimitta se aura pramAdarUpa pariNAma ke sadbhAva se anya jIva kI hiMsA hone para munirAja ko karma kA baMdha hotA hai aura kabhI kAyaceSTA ke kAraNa jIva ke ghAta honepara bhI yadi pramAdarUpa pariNAma na hoM to karma kA baMdha nahIM hotA; paraMtu parigraha ke kAraNa niyama se karma kA baMdha hotA hI hai| isalie munirAja parigraha kA sarvathA tyAga karate haiN| ati alpa parigraha bhI bAdhaka - ekatrApyaparityakte cittazuddhirna vidyate / cittazuddhiM binA sAdhoH kutastyA karma-vicyutiH / / 391 / / yadi munirAja eka bhI parigraha kA tyAga nahIM kareMge arthAt atyalpa bhI parigraha kA svIkAra kareMge to - unake citta kI pUrNataH vizuddhi nahIM ho sakatI aura cittazuddhi ke binA sAdhu ke karmoM se mukti kaise hogI? arthAt parigraha sahita sAdhu karmoM se mukta nahIM ho skte| mokSAbhilASI sAdhu kA svarUpa - mokSAbhilASiNAM yeSAmasti kAye'pi nispRhA / na vastvakiMcanAH kiMcit te gRhNanti kadAcana / / 398 / / mAtra mokSa kI abhilASA rakhanevAle sAdhujana apane zarIra se bhI virakta rahate haiM; isakAraNa aparigrahamahAvrata ke dhAraka munirAja atyalpa bhI bAhya parigraha ko kadAcit bhI grahaNa nahIM krte| (20) anAhArI munirAja kA svarUpa - Atmano'nveSaNA yeSAM bhikSA yessaamnnessnnaa| saMyatA santyanAhArAste sarvatra samAzayAH / / 413 / / jo munirAja satat AtmA kI anveSaNA/khoja meM lage rahate haiM (arthAt jo zuddhopayoga athavA zuddhapariNatijanya Ananda kA rasAsvAdana karate rahate haiM) jinakA AhAra icchA se rahita arthAt niyama se anudiSTa/ sahaja prApta rahatA hai, jo anukUla-pratikUla saba saMyoga-viyoga meM sarvatra sadA rAga-dveSa pariNAmoM se rahita arthAt vItarAga pariNAma se pariNamita rahate haiM, una munirAjoM ko anAhArI saMyata kahate haiN| (21) dehamAtra parigrahadhArI sAdhu kA svarUpa - yaH svazaktimanAcchAdya sadA tapasi vrtte| sAdhuH kevaladeho'sau niSpratIkAra-vigrahaH / / 514 / / jo munirAja zarIra kA pratikAra arthAt zobhA, zrRMgAra, tela mardanAdi saMskAra karanerUpa rAga pariNAma se rahita haiM, saMyogoM meM prApta apanI zarIra kI sAmarthya aura paryAyagata apanI AtmA kI pAtratA ko na chipAte hue sadA aMtaraMga evaM bAhya tapoM ko tapane meM tatpara rahate haiM, ve dehamAtra parigrahadhArI sAdhu haiN| agrAhya parigraha kA svarUpa - saMyamo hanyate yena prArthyate yadasaMyataiH / yena saMpadyate mUrchA tanna grAhyaM hitodyataiH / / 397 / / jo sAdhu apanI hita kI sAdhanA meM udyamI haiM, ve una padArthoM ko grahaNa nahIM karate, jinase unakI saMyama kI hAni ho; mamatva pariNAma kI utpatti ho athavA jo padArtha asaMyamI ke dvArA prArthita ho arthAta jinheM asaMyamI loga niraMtara cAhate haiN| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka (22) munirAja ke hAtha meM prApta anna dUsare ko deya nahIM - piNDaH pANi-gato'nyasmai dAtuM yogyo na yujyate / dIyate cenna bhoktavyaM bhuGkte ced doSabhAg yatiH / / 520 / / dAtAroM se munirAja ke hAtha meM prApta huA prAsuka AhAra dUsaroM ko deneyogya nahIM hai| yadi munirAja hastagata AhAra dUsare ko dete haiM to unheM usa samaya punaH AhAra nahIM lenA caahie| yadi ve munirAja hastagata anna anya ko dekara bhI svayaM usI samaya AhAra grahaNa karate haiM to ve doSa ke bhAgI hote haiN| (23) tapasvI munirAja ko akaraNIya kArya - saMyamo hIyate yena yena loko virAdhyate / jJAyate yena saMklezastanna kRtyaM tapasvibhiH / / 423 / / jinake dvArA muni jIvana meM svIkRta saMyama kI hAni hoM, ekendriyAdika jIvoM ko pIr3A pahu~catI hoM evaM svayaM ko tathA parajIvoM ko saMkleza pariNAma utpanna hote hoM, una kAryoM ko tapasvI munirAja nahIM karate - aise kArya munirAjoM ko nahIM karanA caahie| (24) Agama meM pravRtti kI preraNA ekAgramanasaH sAdhoH padArtheSu vinishcyH| yasmAdAgamatastasmAt tasminnAdriyatAMtarAm / / 424 / / tIna loka meM sthita sarva padArtha saMbaMdhI yathArtha nirNaya/nizcaya ekAgracitta ke dhAraka sAdhu ko jinendrakathita Agama ke adhyayana se hI hotA hai| isalie sAdhu ko vizeSa Adara se Agama meM pravRtti karanA cAhie arthAt Agama evaM paramAgama kA adhyayana atyaMta sUkSmatA se tathA sanmAnapUrvaka karanA Avazyaka hai| (25) dezanA ke vibhinnatA kA kAraNa - vicitrA dezanAstatra bhvycittaanurodhtH| kurvanti sUrayo vaidyA yathAvyAdhyanurodhataH / / 450 / / jisa samaya jisa rogI kI jisaprakAra kI vyAdhi/bImArI hotI hai; usa samaya catura vaidya usa vyAdhi tathA rogI kI prakRti Adi ke anurUpa yogya auSadhi kI yojanA karate haiM; usIprakAra muktimArga ke saMbaMdha meM bhI AcArya mahodaya bhavya jIvoM ke cittAnurodha se nAnA prakAra kI dezanAe~ dete haiN| (26) pramattAdi guNasthAnoM kI vaMdanA se cetana muni vandita nahIM - pramattAdiguNasthAnavandanA yA vidhIyate / na tayA vanditA santi munayazcetanAtmakAH / / 98 / / pramatta-apramattAdi guNasthAnoM se lekara ayoga kevalI paryaMta guNasthAnoM meM virAjamAna guru tathA paramaguruoM kI vaMdanA/stuti guNasthAna dvArA karane para bhI cetanAtmaka mahAmunIzvaroM kI vAstavika vaMdanA/ stuti nahIM hotI (kevala jar3a kI hI stuti hotI hai|) (27) jilAne Adi kI mAnyatA mithyAtvajanita - yA jIvayAmi jIvye'haM mArye'haM mArayAmyaham / nipIDaye nipIDye'haM sA buddhirmohakalpitA / / 161 / / maiM dUsare jIvoM ko jilAtA hU~, mujhe dUsare jIva jilAte haiM, maiM dUsare jIvoM ko mAratA hU~, mujhe dUsare jIva mArate haiM, maiM dUsare jIvoM ko pIr3A detA hU~, mujhe dUsare jIva pIr3A dete haiM - isataraha kI jo mAnyatA hai, vaha mithyAtva se nirmita hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka nija AtmA ke vicAra meM nipuNa rAgarahita jIva (sAmyabhAvarUpa pariNamita samyagdRSTi) nirdoSa zrutajJAna se bhI AtmA ko kevalajJAna ke samAna jAnate haiN| (32) samyakcAritra kI utpatti kA kAla - rAgadveSAparAdhInaM yadA jJAnaM prvrtte| tadAbhyadhAyi cAritramAtmano malasUdanam / / 35 / / jaba jJAna arthAt AtmA rAga-dveSa kI parAdhInatA se rahita pravartatA hai, taba AtmA ke karmarUpI mala kA nAzaka cAritra hotA hai, aisA kahA hai| (28) kartAbuddhi mithyA hai - ko'pi kasyApi kartAsti nopkaaraapkaaryoH| upakurve'pakurve'haM mithyeti kriyate matiH / / 162 / / koI bhI dravya anya kisI bhI dravya kA upakAra tathA apakAra karanevAlA nahIM hai| vyAvahArika jIvana meM maiM dUsaroM kA kalyANa/acchA karatA hU~ athavA maiM akalyANa/burA karatA hU~; yaha mAnyatA mithyA/ khoTI hai| (29) jJeya ko jAnatA huA jJAna jJeyarUpa nahIM hotA - cakSurguNAdyathArUpaM rUparUpaM na jAyate / jJAnaM jAnattathA jJeyaM jJeyarUpaM na jAyate / / 22 / / jisaprakAra A~kha raMga-rUpa ko grahaNa karatI/jAnatI huI raMga-rUpamaya nahIM ho jAtI, usIprakAra jJAna jJeya ko jAnatA huAjJeyarUpa nahIM hotA; parantu jJAnarUpa hI rahatA hai| (30) jJAna, svabhAva se hI sva-para prakAzaka hai - jJAnamAtmAnamarthaM ca paricchitte svbhaavtH| dIpa udyotayatyarthaM svsminnaanympeksste||24 / / jJAna apane ko aura padArtha ko svabhAva se jAnatA hai| jaise - dIpaka padArtha ko prakAzita karatA hai, use apane ko prakAzita karane meM bhI kisI anya kI apekSA nahIM hotI hai| AtmaramaNatA se pApoM kA palAyana - hiMsatvaM vitathaM steyaM maithunaM saGgasaMgrahaH / AtmarUpagate jJAne ni:zeSaM prapalAyate / / 37 / / jJAna ke AtmarUpa meM pariNata hone para arthAt AtmA ke AtmasvarUpa meM lIna hone para hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha - ye pA~coM pApa bhAga jAte haiM arthAt koI bhI pApa nahIM rhtaa| (34) jJAna aura vedana kI paribhASA - yathAvastuparijJAnaM jJAnaM jJAnibhirucyate / rAga-dveSa-mada-krodhaiH sahitaM vedanaM punaH / / 173 / / jo vastu jisa rUpa meM sthita hai, use usI rUpa meM jAnane ko jJAnIjanoM ne jJAna kahA hai aura jo jAnanA rAga-dveSa, mada, krodha sahita hotA hai, use vedana kahate haiN| zrutajJAna se bhI kevalajJAna ke samAna Atmabodha kI prApti - AtmA svAtmavicArahIrAgIbhUtacetanaiH / niravadyazrutenApi kevaleneva budhyate / / 34 / / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka hama-Apa AtmajJAna kara sakate haiM - isameM yukti yenArtho jJAyate tena jJAnI na jJAyate katham / udyoto dRzyate yena dIpastena tarAM na kim / / 290 / / jaise dIpaka ke prakAza ko dekhanevAlA manuSya prakAza-utpAdaka usa dIpaka ko sahajarUpa se dekhatA hai| vaise jo jJAna, jar3a-pudgalAdi padArtha ko jAnatA hai; vahI jJAna, jJAna utpAdaka jIva ko bhI avazya jAnatA hai| (35) padravya ko jAnane kA lAbha - vijJAtavyaM prdrvymaatmdrvy-jighRkssyaa| avijJAtaparadravyo nAtmadravyaM jighRkSati / / 283 / / Atmadravya ko grahaNa karane kI icchA se paradravya ko jAnanA caahie| jo paradravya ke jJAna se rahita hai, vaha Atmadravya ke grahaNa kI icchA nahIM krtaa| (36) jisakI upAsanA usakI prApti - jJAnasya jJAnamajJAnamajJAnasya prayacchati / ArAdhanA kRtA yasmAd vidyamAnaM pradIyate / / 286 / / jo vivekI jIva jJAna kI arthAt jJAnasvabhAvI AtmA kI ArAdhanA karatA hai, use jJAna prApta hotA hai aura jo avivekI ajJAna kI arthAt ajJAnasvabhAvI jar3a kI ArAdhanA karatA hai, use ajJAna prApta hotA hai; kyoMki yaha jagaprasiddha siddhAMta hai ki jisake pAsa jo vastu hotI hai, vaha usako detA hai| (37) parokSa jJAna se AtmA kI pratIti hotI hai - pratIyate parokSeNa jJAnena viSayo ydi| so'nena parakIyeNa tadA kiM na pratIyate / / 289 / / yadi mati-zrutarUpa parokSajJAna se sparzAdi viSayoM kA spaSTa/pratyakSa (sAMvyavahArika) jJAna hotA hai to isa matizrutarUpa parokSa jJAna se hI jJAnamaya AtmA kA spaSTa pratyakSa jJAna kyoM nahIM ho sakatA? arthAt avazya ho sakatA hai| Atmazaddhi ke liye jJAnArAdhanA - jJAnena vAsito jJAne nAjJAne'sau kadAcana / yatastato matiH kAryA jJAne zuddhiM vidhitsubhiH / / 299 / / jJAna se saMskArita huA jIva sadA jJAna meM pravRtta hotA hai, ajJAna arthAt puNya-pApa meM kadAcit nhiiN| isalie zuddhi/vItarAgatA/nirjarA kI icchA rakhanevAle ko jJAna kI upAsanA/ArAdhanA meM buddhi lagAnA caahie| (40) AtmA kA svarUpa jJAna hai vibhAvasorivoSNatvaM cariSNoriva cApalam / zazAGkasyeva zItatvaM svarUpaM jJAnamAtmanaH / / 311 / / jisaprakAra sUrya kA svarUpa uSNapanA, vAyu kA svarUpa caMcalapanA aura candramA kA svarUpa zItalapanA hai; usIprakAra AtmA kA svarUpa jJAna hai| (41) jJAna kI mahimA - anuSThAnAspadaM jJAnaM jJAnaM mohatamo'paham / puruSArthakaraM jJAnaM jJAnaM nirvRti-sAdhanam / / 487 / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka samyagjJAna samyakcAritra kA AdhAra hai, moharUpI mahA aMdhakAra ko nAza karanevAlA eka mAtra samyagjJAna hai, puruSa arthAt AtmA ke prayojana ko pUrA karanevAlA hai mokSa kA sAkSAt sAdhana samyagjJAna hai / (42) na bhogatA huA mithyAdRSTi baMdhaka - sarAgo badhyate pApairabhuJjAno'pi nizcitam / abhuJjAnA na kiM matsyAH zvabhraM yAnti kaSAyataH / / 167 / / jisaprakAra svayambhUramaNa samudra meM rahanevAlA tandulamatsya na bhogatA huA bhI kyA kaSAya se arthAt bhogane kI lAlasA se naraka ko prApta nahIM hotA? arthAt naraka ko prApta hotA hI hai| usIprakAra dravyoM ko na bhogatA huA bhI bhoga meM sukha kI mAnyatA rakhanevAlA sarAgI arthAt mithyAdRSTi jIva mithyAtvAdi sarva pApa karmoM ke baMdha ko prApta hotA hai, yaha nizcita hai / 14 (43) vacanoM se jIva kA sambandha nahIM - na nindA - stuti - vAkyAni zrUyamANAni kurvate / saMbandhAbhAvataH kiMcid ruSyate tuSyate vRthA / / 220 / / sunane ko mile hue nindA athavA stutirUpa vacana jIva kA kucha bhI acchA-burA nahIM karate; kyoMki vacanoM kA jIva ke sAtha sambandha nahIM hai / ajJAnI jIva nindA athavA stutirUpa vacanoM ko sunakara vyartha hI rAga-dveSa karate haiN| (44) zuddha AtmA ko chor3akara upAsanA karanevAloM kI sthiti - muktvA viviktamAtmAnaM muktyai ye 'nyamupAsate / bhajanti himaM mUDhA vimucyAgniM himacchide / / 273 / / yogasAraprAbhRta zataka vivikta arthAt (dravyakarma-bhAvakarma-nokarma se rahita) trikAlI, nija zuddha, sukha-svarUpa bhagavAna AtmA ko chor3akara jo anya (kalpita rAgI -dveSI devI-devatAoM ko athavA arahaMta-siddha Adi iSTa devoM) bhI mukti ke liye upAsanA / dhyAna karate haiM, ve mUr3ha kaSTadAyaka ai ThaMDa kA nAza karane ke liye agni ko chor3akara zItalasvabhAvI barpha kA hI sevana karate haiM, jo niyama se aniSTa phala dAtA hai| 15 (45) jo anyatra deva ko DhU~DhatA hai, usakI sthiti - yo'nyatra vIkSate devaM dehasthe paramAtmani / so'nne siddhe gRhe zaGke bhikSAM bhramati mUDhadhIH / / 274 / / vAstavika dekhA jAya to apane hI deharUpI devAlaya meM paramAtmadeva virAjamAna hone para bhI jo ajJAnI paramAtmadeva ko anyatra maMdira, tIrthakSetra Adi sthAna meM DhU~DhatA hai, maiM amitagati AcArya samajhatA hU~ ki vaha mUDhabuddhi apane hI ghara meM pauSTika aura rucikara bhojana taiyAra hone para bhI dIna-hIna banakara bhikSA ke liye anya ke gharoM meM bhramaNa karatA hai| (46) bhogatA huA samyagdRSTi abandhaka - nIrAgo'prAkaM dravyaM bhuJjAno'pi na badhyate / zaGkhaH kiM jAyate kRSNa: kardamAdau carannapi / / 166 / / jisaprakAra kIcaDa Adi meM vicaratA / par3A huA bhI zaMkha kyA kAlA ho jAtA hai ? kadApi kAlA nahIM ho jAtA, vaha sapheda hI banA rahatA hai / usIprakAra jo kathaMcit vItarAgI huA zrAvaka hai, vaha aprA padArthoM kA bhojana/sevana karatA huA bhI mithyAtvAdi aneka karma prakRtiyoM ke bandha ko prApta nahIM hotA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka vana meM praveza hotA hai, yaha jAnakara zuddhabuddhivAle jIva puNyapApa meM bheda nahIM mAnate arthAt donoM ko saMsAra-vana meM bhramAne kI dRSTi se samAna samajhate haiN| samyagdarzanAdi paryAyoM kA koI bhI kartA-hartA nahIM - jJAna-dRSTi-caritrANi hriyante naakssgocraiH| kriyante na ca gurvAyaiH sevyamAnairanAratam / / 208 / / sparzaneMdriyAdi iMdriyoM ke viSayoM ko bhogane se samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritrarUpa paryAyoM kA haraNa arthAt nAza nahIM hotA / nirantara jinakI sevA kI gaI hai aise sacce guru bhI apane ziSya meM samyagdarzanAdi paryAyoM ko utpanna nahIM kara skte| (48) jJAtA-dRSTA rahanA mokSamArga hai sarvaM paudgalikaM vetti karmapAkaM sadApi yH| sarva-karma-bahirbhUtamAtmAnaM sa prapadyate / / 234 / / jo jJAnI jIva, puNya-pAparUpa saMpUrNa karmoM ke iSTAniSTa phala ko sadAkAla pudgala se utpanna hue jAnatA-mAnatA hai, vaha sarva karmoM se rahita siddha-samAna apanI Atma-avasthA ko prApta hotA hai| rAga-dveSa na karane kI sahetuka preraNA - nigrahAnugraho kartuM ko'pizakto'sti nAtmanaH / roSa-toSau na kutrApi kartavyAviti tAttvikaiH / / 200 / / vizva meM jIvAdi anantAnanta dravya haiM, unameM se koI bhI dravya kisI bhI jIva kA acchA athavA burA karane meM samartha nahIM hai; isalie isa vAstavika tattva ke jAnanevAle ko jIvAdi kisI bhI paradravya meM rAga athavA dveSa nahIM karanA caahie| (52) apakAra aura upakAra karane kI bhAvanA vyartha - svadeho'pi na me yasya nigrahAnugrahe kSamaH / nigrahAnugrahau tasya kurvantyanye vRthA matiH / / 205 / / jahA~ merA zarIra bhI mujha AtmA para apakAra-upakAra karane meM samartha nahIM hai, vahA~ anya koI jIva athavA pudgala dravya mujha AtmA para apakAra athavA upakAra karate haiM, yaha mAnyatA sarvathA vyartha/asatya hai| kAyotsarga kA svarUpa - jJAtvA yo'cetanaM kAyaM nazvaraM karma-nirmitam / na tasya vartate kArye kAyotsarga karoti saH / / 242 / / kAya arthAt zarIra ko acetana, nAzavAna evaM karma se utpanna jAnakara usa zarIra ke kArya meM jo pravRtta nahIM hote, arthAt zarIra kA kartA nahIM mAnate, ve hI kAyotsarga karate haiN| (50) buddhimAna puNya-pApa ko eka mAnate haiM - pazyanto janmakAntAre pravezaM puNya-pApataH / vizeSa pratipadyante na tayoH zuddhabuddhayaH / / 189 / / puNya-pAparUpa karma ke (abheda mAnyatA) kAraNa hI saMsArarUpI duHkhada eka ke iSTAniSTa cintana se dUsare kA acchA-burA nahIM hotA - ayaM me' niSTamiSTaM vA dhyAyatIti vRthA matiH / pIDyate pAlyate vApi na paraH paracintayA / / 224 / / yaha mere ahita kA cintana karatA hai aura yaha mere hita kA cintana karatA hai, isaprakAra kA vicAra nirarthaka hai; kyoMki eka ke cintana se kisI dUsare kA pIDita honA athavA rakSita honA banatA hI nhiiN| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka (54) devendroM kA viSaya-sukha bhI duHkha hI hai - yatsukhaM surarAjAnAM jAyate viSayodbhavam / dadAnaM dAhikAM tRSNAM duHkhaM tadavabudhyatAm / / 143 / / (yadi yaha pUchA jAya ki devagati ko prApta devendroM ko to bahuta sukha hotA hai phira devagati ke sabhI jIvoM ko duHkha sahanevAlA kyoM kahA hai? to isakA samAdhAna yaha hai ki) devendroM ko indriya-viSayoM se utpanna jo sukha hotA hai vaha dAha utpanna karanevAlI tRSNA ko denevAlA hai; isalie use (vastutaH) duHkha hI samajhanA caahie|' sAMsArika sukha ko sukha mAnanevAlA mithyAcAritrI hai - sAMsArika sukhaM sarvaM duHkhato na vishissyte| yo naiva budhyate mUDhaH sa cAritrI na bhaNyate / / 145 / / 'saMsAra kA sampUrNa sukha aura duHkha - inameM koI aMtara nahIM', jo isa tattva ko nahIM samajhatA, vaha mUr3ha/mithyAdRSTi cAritravAna nahIM hai; aisA samajhanA caahie| moha se bAhya padArtha sukha-duHkhadAtA - Atmana: sakalaM bAhya zarmAzarmavidhAyakam / kriyate mohadoSeNAparathA na kadAcana / / 221 / / moharUpI doSa ke kAraNa hI saMpUrNa bAhya padArtha jIva ko sukha-duHkha dene meM nimitta banate haiM anyathA moharUpI doSa na ho to koI bhI bAhya padArtha kisI bhI jIva ko kiMcit mAtra bhI sukha-duHkha dene meM nimitta nahIM hote / isakA artha moha hI sukha-duHkhadAtA hai| (58) nija zugAtmA kI upAsanA hI nirvANasukha kA upAya - tasmAtsevyaH parijJAya zraddhayAtmA mumukSubhiH / labdhyupAya: paronAsti yasmAnirvANazarmaNaH / / 44 / / mokSa kI icchA rakhanevAle sAdhaka ko kartA-karma-karaNa kI abhedatA ke kAraNa nizcita evaM zuddha AtmA kI jJAnapUrvaka zraddhA dvArA nijAtmA kI upAsanA karanA cAhie, kyoMki mokSasukha kI prApti kA dUsarA koI upAya/sAdhana nahIM hai| (59) Asava rokane saMvara kA ekameva upAya - nAgacchacchakyate karma roddhaM kenApi nizcitam / nirAkRtya paradravyANyAtmatattvaratiM vinA / / 49 / / paradravyoM ko chor3akara arthAt heya athavA jJeya mAnakara nijAtmatattva meM lInatA kiye binA Ate hue karma samUha ko kisI bhI upAya se rokanA sambhava nahIM hai; yaha nizcita/paramasatya hai| ajJAnI puNya-pApa meM bheda mAnatA hai - sukhAsukha-vidhAnena vizeSa: puNya-pApayoH / nitya-saukhyamapazyadbhirmanyate mugdhabuddhibhiH / / 188 / / jo jIva nitya arthAt zAzvata, sacce nirAkula sukha se aparicita haiM, ve hI ajJAnI iMdriyajanya sukha-nimittaka karma ko puNya aura duHkhanimittaka karma ko pApa, aisA bheda jAnate/mAnate haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka (60) sarvottama nirjarA kA svAmI - Atmatattvarato yogI kRt-klmss-sNvrH| yo dhyAne vartate nityaM karma nirjIryate'munA / / 257 / / jo munirAja nija zuddha Atmatattva meM sadA lavalIna rahate haiM, jinhoMne sakala kaSAya-nokaSAyarUpa pApa kA saMvara kiyA hai tathA jo sadA mAtra dhyAna meM pravRtta rahate haiM, ve hI karmoM kI utkRSTa nirjarA karate haiM, anya koI nhiiN| (61) zuddhAtmadhyAna se moha kA nAza - na moha-prabhRti-cchedaH zuddhAtmadhyAnato binaa| kulizena binA yena bhUdharo bhidyate na hi / / 306 / / jisaprakAra vajra ke binA parvata nahIM bhedA jAtA, usIprakAra zuddha AtmA ke dhyAna ke binA mohAdi karmoM kA cheda arthAt nAza nahIM hotaa| yogasAraprAbhRta zataka jisaprakAra calane meM vilaMba karanevAlA pramAdI manuSya apane icchita sthAna paryaMta nahIM pahu~ca pAtA; usIprakAra jo koI sAdhaka, vAda-prativAda ke cakkara meM par3e rahate haiM; ve nizcitarUpa se tattva ke aMta ko arthAt paramAtma pada ko prApta nahIM hote arthAt saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiN| (64) zuddhAtmA kA dhyAna alaukika phaladAtA - cintyaM cintAmaNidatte kalpitaM kalpapAdapaH / avicintyamasaMkalpyaM viviktAtmAnucintitaH / / 338 / / ciMtAmaNi ratna ke sAmane baiThakara jIva jina vastuoM kA ciMtana karatA hai, ciMtAmaNi ratna una vastuoM ko jIva ko detA hai aura kalpavRkSa kalpita padArthoM ko detA hai; paraMtu trikAlI nija zuddhAtmA kA dhyAna jIva ke liye aciMtya aura akalpita padArthoM ko detA hai| dhyAna ke lie preraNA - ato'traiva mahAn yatnastattvataH pratipattaye / prekSAvatA sadA kAryo muktvA vAdAdivAsanAm / / 333 / / isalie vicArazIla bhavya jIvoM ko vAstavika dekhA jAya to vAdavivAda, carcA, uhApoha, praznottara, upadeza karanA Adi saba choDakara niraMtara isa atyaMta upakAraka dhyAna ke lie hI mahAna prayAsa karanA caahie| zuddhAtma-dhyAna se kAmadeva kA sahaja nAza - janma-mRtyu-jarA-rogA hanyante yena durjyaaH| manobhU-hanane tasya nAyAsaH ko'pi vidyate / / 339 / / jisa zuddhAtmA ke dhyAna se durjaya arthAt jItane ke liye kaThina janma, jarA, maraNa, roga Adi jIva ke vikAra nAza ko prApta hote haiM, usa zuddhAtmA ko kAma vikAra ke hanana meM koI bhI nayA zrama karanA nahIM par3atA - vaha to usase sahaja hI vinAza ko prApta ho jAtA hai| vAda-vivAda kA phala - vAdAnAM prativAdAnAM bhASitAro vinizcitam / naiva gacchanti tattvAntaM gateriva vilambinaH / / 335 / / samIcIna sAdhanoM meM Adara Avazyaka - upeyasya yataH prAptirjAyate sadupAyataH / sadupAye tataH prAjJairvidhAtavyo mhaadrH||341|| kyoMki upeya arthAt mokSarUpa sAdhya kI siddhi samIcIna sAdhanoM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka se hotI hai; isalie vidvAnoM ko samIcIna sAdhanoM arthAt samyak upAya karane meM atizaya Adara rakhanA caahie| (70) AtmadhyAna kI bAhya sAmagrI - utsAho nizcayo dhairya saMtoSastattvadarzanam / janapadAtyayaH SoDhA sAmagrIyaM bahirbhavA / / 343 / / adhyAtmaciMtana arthAt nija zuddhAtmadhyAna ke liye utsAha, nizcaya arthAt sthira vicAra, dhairya, saMtoSa, tattvadarzana, janapada-tyAga arthAt sAmAnyajanoM se saMparka kA tyAga yaha chaha prakAra kI bAhya sAmagrI hai| vidvAnoM kA saMsAra - saMsAraH putra-dArAdiH puMsAM saMmUDhacetasAm / saMsAro viduSAM shaastrmdhyaatmrhitaatmnaam||346|| jo manuSya strI-putrAdika paradravya meM Asakta hone se acchI taraha mUDhacitta arthAt ajJAnI haiM, unakA saMsAra strI-putrAdika hai| jo vidvAna zAstrArtha ko jAnate hue bhI adhyAtma se arthAt AtmalInatA se rahita haiM, unakA saMsAra zAstra hai| (71) (68) sadhyAnarUpI khetI karane kI preraNA - jJAna-bIjaM paraM prApya mAnuSyaM karmabhUmiSu / na saddhyAnakRSerantaH pravartante'lpamedhasaH / / 347 / / karmabhUmiyoM meM durlabha manuSyatA aura sarvottama jJAnarUpI bIja ko pAkara bhI jo manuSya prazasta dhyAnarUpa khetI ke bhItara pravRtta nahIM hote arthAt mokSapradAtA samyagdhyAna kI khetI nahIM karate, ve manuSya alpabuddhi arthAt ajJAnI hai| AtmadhyAna kI aMtaraMga sAmagrI - AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsa-rasena ca / tredhA vizodhayan buddhiM dhyAnamApnoti paavnm||344|| Agama se, anumAna jJAna se aura dhyAnAbhyAsarUpa rasa se - ina tIna prakAra kI paddhati se apanI buddhi ko vizuddha karanevAlA dhyAtA/sAdhaka, pavitra AtmadhyAna ko prApta hotA hai| (69) vidvattA kA sarvottama phala - Atma-dhyAna-rati yaM vidvattAyAH paraM phalam / azeSa-zAstra-zAstRtvaM saMsAro'bhASi dhiidhnaiH||345|| vidvattA kA sarvottama phala nija zuddhAtma dhyAna meM rati arthAt AtmalInatA hI jAnanA caahie| yadi vidvattA prApta hone para bhI vaha vidvAna manuSya Atma-magnatArUpa kArya na kare to saMpUrNa zAstroM kA zAstrIpanA arthAt jAnanA bhI saMsAra hI hai; aisA buddhidhanadhArakoM ne arthAt mahAna vidvAnoM ne kahA hai| mukti kA kAraNa - kAraNaM nirvRteretaccAritraM vyavahArataH / viviktacetanadhyAnaM jAyate paramArthataH / / 451 / / isa cAritra adhikAra meM 28 mUlaguNoM kI mukhyatA se kahA huA cAritra vyavahAranaya se nirvANa/mukti kA kAraNa hai| nizcayanaya se karmarUpI kalaMka se rahita nija zuddhAtmA kA dhyAna hI nirvANa kA kAraNa hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka (73) jineMdrakathita vyavahAra cAritra mokSa ke liye anukUla hone kA kAraNa cAritraM carataH sAdhoH kssaayendriy-nirjyH| svAdhyAyo'tastato dhyAnaMtato nirvANasaMgamaH / / 454 / jineMdra-kathita 28 mUlaguNarUpa vyavahAra cAritra kA yathArtha AcaraNa karane se krodhAdi kaSAyoM kA evaM sparzaneMdriyAdi iMdriyoM kA jItanA hotA hai| inako jItane se zAstra kA svAdhyAya/nijAtmA kA jJAna tathA anubhava hotA hai| isa kAraNa AtmadhyAna hotA hai| Atma-dhyAna se mukti kI prApti hotI hai| dhyAna kA lakSaNa - dhyAnaM vinirmalajJAnaM puMsAM saMpadyate sthiram / hemakSINamalaM kiM na kalyANatvaM prapadyate / / 470 / / puruSoM kA arthAt jIvoM kA nirmala/samyagjJAna jaba sthira hotA hai, taba usa jJAna ko hI dhyAna kahate haiN| yaha ThIka hI hai; kyoMki kiTTakAlimAdirUpa mala se rahita huA suvarNa kyA kalyANapane ko prApta nahIM hotA? arthAt zuddha suvarNa kalyANapane ko prApta hotA hI hai| isa duniyA~ meM nirmala suvarNa ko kalyANa nAma se jAnA bhI jAtA hai| ajIva dravyoM kI svataMtratA - avakAzaM prayacchantaH pravizantaH parasparam / milantazca na muJcanti sva-svabhAvaM kadAcana / / 61 / / dharma, adharma, AkAza, kAla evaM pudgala - ye pA~coM ajIva dravya eka-dUsare ko jagaha/avagAha dete hue aura eka-dUsare meM praveza karate hue tathA eka dUsare meM milate hue bhI apane-apane svabhAva ko kabhI nahIM chodd'te| (77) dravya kA utpAda-vyaya, paryAya apekSA se - nazyatyutpadyate bhAva: paryAyApekSayAkhilaH / nazyatyutpadyate kazcinna dravyApekSayA punaH / / 66 / / dravya samUha ko paryAya kI apekSA se dekhA jAya to dravya naSTa hotA hai aura dravya hI utpanna bhI hotA hai; parantu anAdi-anaMta arthAt avinAzI dravya kI apekSA se dekhA jAya to koI bhI dravya na naSTa hotA hai aura na utpanna hotA hai| (78) dravya ke sAtha guNa-paryAyoM kA avinAbhAvI saMbaMdha - kiMcit saMbhavati dravyaM na vinA guNa-paryayaiH / saMbhavanti vinA dravyaM na guNA na ca paryayAH / / 67 / / koI bhI dravya, guNa-paryAyoM ke binA nahIM ho sakatA aura koI bhI guNa athavA koI bhI paryAya dravya ke binA nahIM ho skte| tattvaciMtakoM kA alaukika dhyeya tattva - vikArA nirvikAratvaM yatra gacchanti cintite| tat tattvaM tattvatazcintyaM cintAntara-nirAzibhiH / / 488 / / jisa (nija bhagavAna AtmA) kA cintana/dhyAna karane para vikAra nirvikAratA ko prApta ho jAte haiM (vItarAgamaya dharma pragaTa ho jAtA hai), usa (cintanayogya dhyeya) tattva kA anya cintAoM ke nirAkaraNa meM samartha (sthira citta) puruSoM ko vAstavika cintana karanA caahie| koI kisI kA kabhI koI kArya karatA hI nahIM - padArthAnAM nimagnAnAM svarUpaM prmaarthtH| karoti ko'pikasyApina kiMcana kadAcana / / 77 / / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhRta zataka sarva padArtha apane-apane svabhAva meM magna/lIna haiM; isakAraNa nizcayanaya se koI padArtha kisI anya padArtha kA kucha bhI kArya nahIM kara sktaa| (80) pratyeka dravya kA pariNamana svataMtra nAnyadravya-parINAmamanya-dravyaM prapadyate / svAnya-dravya-vyavastheyaM parasya ghaTate katham / / 125 / / anya dravya kA pariNAma anya dravya ko prApta nahIM hotA arthAt eka dravya kA pariNamana dUsare dravya ke pariNamanarUpa kabhI nahIM hotA, yadi aisA na mAnA jAya to yaha svadravya-paradravya kI vyavasthA kaise bana sakatI hai? arthAt nahIM bana sktii| saba dravya svasvabhAva meM sthita - sarve bhAvA:svabhAvena svasvabhAva-vyavasthitAH / na zakyante'nyathAkartuM te pareNa kadAcana / / 502 / / (jAti kI apekSA jIvAdi chaha dravya aura saMkhyA kI apekSA anaMtAnaMta) saba dravya svabhAva se apane-apane svabhAva arthAt svarUpa meM sadA sthita rahate haiM; ve sabhI dravya para ke dvArA kabhI anyathArUpa nahIM kiye jA skte| (84) naya-sApekSa AtmA kA kartApanA - zubhAzubhasya bhAvasya kartAtmIyasya vstutH| kartAtmA punaranyasya bhAvasya vyavahArataH / / 117 / / AtmA nizcaya se apane zubha tathA azubha bhAva/pariNAma kA kartA hai aura vyavahAra se para dravya ke bhAva kA kartA hai| (81) saba svataMtra evaM svAdhIna - kaSAyA nopayogebhyo nopayogAH kssaaytH| na mUrtAmUrtayorasti saMbhavo hi parasparam / / 130 / / jJAna-darzanarUpa upayogoM se krodhAdi kaSAya utpanna nahIM hote aura kaSAyoM se jJAna-darzanarUpa upayoga utpanna nahIM hotaa| amUrtika dravya se mUrtika dravya utpanna ho aura mUrtika dravya se amUrtika dravya utpanna ho - aisI paraspara utpatti saMbhava hI nahIM hai| samyagdarzanAdi paryAyoM kA koI bhI kartA-hartA nahIM - utpadyante vinazyanti jIvasya pariNAminaH / tataH svayaM sa dAtA na, parato na kadAcana / / 209 / / pariNamanazIla jIva kI ye samyagdarzanAdi paryAyeM svayaM se utpanna hotI haiM aura svayaM vinAza ko prApta hotI haiN| isalie jIva dravya bhI ina samyagdarzanAdi paryAyoM kA dAtA arthAt kartA-hartA nahIM hai aura koI paradravya bhI samyagdarzanAdi paryAyoM kA utpAda tathA vyaya kabhI bhI nahIM krte| sarva paradravyoM se AtmA kA saMbaMdha nahIM - spRzyate zodhyate nAtmA malinenAmalena vaa| para-dravya-bahirbhUtaH paradravyeNa sarvathA / / 281 / / samala athavA nirmala koI bhI paradravya AtmA ko sparza nahIM kara sakatA aura AtmA ko zuddha bhI nahIM kara sakatA; kyoMki AtmA paradravyoM se sarvathA bahirbhUta arthAt bhinna hai| samyak zraddhAnAdi meM jIva svayaM pravRtta hotA hai - ratnatraye svayaM jIvaH pAvane parivartate / nisarganirmalaH zaGkha: zuklatve kena vartyate / / 227 / / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka jaise svabhAva se nirmala zaMkha svayaM apane svabhAva se hI zuklatA meM parivartita hotA hai, anya kisI se nahIM; vaise jIva pavitra ratnatraya kI ArAdhanA meM svayaM pravRtta hotA hai; anya kisI se nhiiN| (87) yogasAraprAbhRta zataka samasta prakAra ke AgrahoM se/ekAMta abhinivezoM se rahita ho jAte haiM arthAt madhyastha/sahaja rahate haiM ve hI siddhapada ko prApta karate haiN| (90) jIva ke bhAva evaM unakA kArya bhAvaH zubho'zubha: zuddhodhA jIvasya jAyate / / yataH puNyasya pApasya nirvRterasti kAraNam / / 518 / / aneka jIvoM kI apekSA se jIva ke bhAva tIna prakAra ke hote haiM - eka zubha, dUsarA azubha aura tIsarA zuddha / inameM se zubhabhAva puNya kA kAraNa hai, azubhabhAva pApa kA aura zuddhabhAva nirvRti arthAt mokSa kA kAraNa hai| mithyAzraddhAdi meM jIva, svayaM pravRtta hotA hai - svayamAtmA paraM dravyaM zraddhate vetti pazyati / zakha-cUrNa: kimAzritya dhavalIkurute param / / 228 / / jaise zaMkha kA cUrNa kisI bhI anya kA Azraya na lekara svayaM dUsare ko dhavala karatA hai; vaise AtmA svayaM paradravya ko dekhatA, jAnatA aura zraddhAna karatA hai| (88) vizuddhabhAvadhArI karmakSaya kA adhikArI - zubhAzubha-vizuddheSu bhAveSu prathama-dvayam / yo vihAyAntimaM dhatte kSIyate tasya kalmaSam / / 261 / / jIva ke zubha, azubha evaM vizuddha isataraha tIna bhAva haiN| inameM se pahale zubha-azubha-ina do bhAvoM ko chor3akara arthAt heya mAnate hue/ gauNa kara aMtima arthAt tIsare vizuddha bhAvoM ko jo dhAraNa karate haiM, ve sAdhaka kaSAyoM kA nAza karate haiN| mokSa ke upAya kA upadeza - tataH zubhAzubhau hitvA zuddha bhaavmdhisstthitH| nirvRto jAyate yogI karmAgamanivartakaH / / 519 / / isa kAraNa jo yogI karmoM ke Asrava kA nirodhaka hai, vaha zubhaazubha bhAvoM ko chor3akara zuddhabhAva/vItarAga bhAva meM adhiSThita arthAt virAjamAna hotA huA mukti ko prApta hotA hai| mumukSuoM kA svarUpa - na kutrApyAgrahastattve vidhAtavyo mumukSubhiH / nirvANaM sAdhyate yasmAt samastAgrahavarjitaiH / / 490 / / jo mokSa ke abhilASI/icchuka jIva haiM, unheM anya kisI bhI tattva kA arthAt vyavahAra dharma ke sAdhana/nimittarUpa puNyapariNAmoM kA athavA zubha kriyAoM kA Agraha/haTha nahIM rakhanA cAhie; kyoMki jo sparzAdi viSayoM ko jAnane se karmabaMdha nahIM - viSayaM paJcadhA jJAnI budhyamAno na bdhyte| trilokaM kevalI kiM na jAnAno badhyate'nyathA / / 525 / / jJAnI pA~ca prakAra ke indriya viSayoM (sparza-rasa-gandha-varNa-zabda) ko jAnate hue bhI karmabandha ko prApta nahIM hote| (yadi viSayoM ko jAnane se jJAnI bandha ko prApta ho to) tIna loka ko jAnanevAle kevalI bhagavAna kyA bandha ko prApta nahIM hoMge? (avazya bandhege, kintu ve to nahIM bandhate Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAraprAbhRta zataka 30 haiM, ataH jJAnI bhI viSayoM ko jAnate hue bandhate nahIM haiM - isameM kyA Azcarya hai ? ) / (93) mithyAtva hI Asava kA pramukha kAraNa cetane'cetane dravye yAvadanyatra vartate / svakIyabuddhitastAvatkarmAgacchan na vAryate / / 116 / / jaba taka ajJAnI arthAt mithyAdRSTi jIva, cetana athavA acetana kisI bhI paradravya meM apanepana kI buddhi se pravRtti karatA hai arthAt para meM apanatva kI mAnyatA rakhatA hai, tabataka aSTa karmoM ke Asrava ko rokA nahIM jA sakatA / (94) para se sukha-duHkha kI mAnyatA se nirantara Asrava - parebhya: sukha-duHkhAni dravyebhyo yAvadicchati / tAvadAsrava-vicchedo na manAgapi jAyate / / 126 / / jabataka yaha jIva paradravyoM se sukha-duHkha kI icchA karatA hai arthAt paradravyoM se sukha-duHkha kI prApti kI mAnyatA rakhatA hai, tabataka Asrava kA kiMcit/alpa bhI viccheda arthAt nAza nahIM ho sakatA arthAt Asrava nirantara hotA hI rahatA hai| (95) vyavahAra cAritra se mukti nahIM pApArambhaM parityajya zastaM vRttaM carannapi / vartamAnaH kaSAyena kalmaSebhyo na mucyate / / 147 / / hiMsAdi pA~ca pApa aura pApajanaka Arambha ko chor3akara (28 mUlaguNarUpa) puNyamaya AcaraNa karatA huA bhI (mithyAdRSTi dravyaliMgI muni) yogasAraprAbhUta zataka 31 yadi (puNya-pApa ko upAdeya mAnanerUpa) kaSAya arthAt mithyAtva ke sAtha varta rahA hai to vaha mithyAtvarUpa pApa se nahIM chUTatA / (96) karmabaMdha meM bAhya vastu akiMcitkara jAyante moha-lobhAdyA doSA yadyapi vastuta: / tathApi doSato bandho duritasya na vastuta: / / 148 / / yadyapi vastu ke arthAt bAhya parapadArtha ke nimitta se moha tathA lobhAdika doSa utpanna hote haiM; tathApi karma kA bandha, utpanna hue doSoM ke kAraNa hotA hai, na ki vastu ke kAraNa arthAt parapadArtha bandha kA kAraNa nahIM hai| (97) karmabandha kA svAmI - rAgadveSadvayAlIDhaH karma badhnAti cetanaH / vyApAraM vidadhAno'pi tadapor3ho na sarvathA / / 153 / / rAga-dveSa- donoM se sahita cetana / AtmA karma ko bAMdhatA hai aura rAga-dveSa se rahita AtmA mana-vacana-kAya kI kriyA ko karatA huA bhI karma kA bandha kiMcit mAtra bhI nahIM karatA / ( 98-99 ) karmabandha kA kAraNa kaSAyoM se Akulita citta - sarvavyApArahIno'pi karmamadhye vyavasthitaH / reNubhirvyApyate citraiH snehAbhyaktatanuryathA / / 156 / / samastArambha - hIno' pi karmamadhye vyavasthitaH / kaSAyAkulitasvAnto vyApyate duritaistathA / / 157 / / jisaprakAra zarIra meM tailAdi kI mAliza kiyA huA puruSa dhUli se vyApta karmakSetra meM baiThA huA samasta vyApAra se hIna hotA huA arthAt Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 yogasAraprAbhRta zataka yogasAraprAbhUta zataka karmakSetra meM svayaM kucha kAma na karatA huA bhI nAnA prakAra kI dhUli se vyApta hotA hai| usIprakAra jisakA citta krodhAdi kaSAyoM se Akulita hai, vaha karma ke madhya meM sthita huA samasta ArambhoM se rahita hone para bhI karmoM se vyApta/lipta hotA hai| maraNAdika saba karma-nirmita - karmaNA nirmitaM sarvaM mrnnaadikmaatmnH| karmAvitaratAnyena kartuM hartuM na zakyate / / 160 / / AtmA kA maraNa-jIvana, sukha-duHkha, rakSaNa, pIDana - ye saba kArya karma dvArA nirmita haiN| jo karma ko nahIM denevAle aise anyajana haiM, unake dvArA jIvana-maraNAdika kA karanA-haranA kabhI nahIM bana sktaa| karmamala se rahita AtmA nirbandha - yujyate rajasA nAtmA bhUyo'pi virajIkRtaH / pRthakkRtaM kutaH svarNaM punaH kiTTena yujyate / / 509 / / jisaprakAra kiTTa kAlimArUpa mala se bhinna kiyA gayA zuddha suvarNa phira se kiTTa kAlimA se yukta hokara azuddha nahIM ho sakatA; usIprakAra jo jJAnAvaraNAdi AThoM karmarUpI raja se rahita huA hai, vaha zuddha AtmA bhI phira se karmoM se yukta nahIM hotA arthAt baMdhatA nahIM hai| . . .