Book Title: Tattvarth vrutti aur Shrutsagarsuri
Author(s): 
Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211092/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRtti aura zrutasAgara sUri 1 granthavibhAga tasva aura tattvAdhigamake upAya Ajase 2500-2600 varSa pUrva isa bhAratabhUmike bihAra pradezameM do mahAn nakSatroMkA udaya huA thA, jinakI prabhAse na kevala bhArata hI Alokita huA thA kintu sudUra eziyAke cIna, jApAna, tibbata Adi deza bhI prakAzita hue the| Aja bhI vizvameM jinake kAraNa bhAratakA mastaka garvonnata ve the niggaMThanAthaputta vardhamAna aura zauddhodana - gautama buddha / inake udayake 250 varSa pahale tIrthaMkara pArzvanAtha ne kAzI dezameM janma liyA thA aura zramaNaparaMparAke cAturyAma saMvarakA jagatko upadeza diyA thA / buddhane bodhilAbhake pahile pArzvanAthakI paraMparA kezaluMca, Adi ugratapoMko tapA thA, para ve isa mArga meM saphala na ho sake aura unane madhyama mArga nikAlA / niggaMThanAthaputta sAdhanoMkI pavitratA aura kaThora AtmAnuzAsanake pakSapAtI the / ve nagna rahate the, kisI bhI prakAra ke parigrahakA saMgraha unheM hiMsAkA kAraNa mAlUma hotA thA / mAtra lokasaMgrahake lie AcArake niyamoMko mRdu karanA unheM iSTa nahIM thA / saMkSepameM buddha mAtRhRdaya dayAmUrti the aura niggaMThanAthaputta pitRcetaka sAdhanAmaya saMzodhaka yogo the / buddha ke pAsa jaba unake ziSya Akara kahate the- 'bhante, jantAgharakI anujJA dIjie, yA tIna cIvarakI anujJA dIjie' to dayAlu buddha ziSyasaMgrahake lie unakI suvidhAoMkA dhyAna rakhakara AcArako mRdu kara unheM anujJA dete the / mahAvIrakI jIvanacaryA itanI anuzAsita thI ki unake saMgha ke ziSyoM ke mana meM yaha kalpanA ho nahIM AtI thI ki AcAra ke niyamoMko mRdu karAnekA prastAva bhI mahAvIrase kiyA jA sakatA hai| isa taraha mahAvIrakI saMghaparamparAmeM cune hue anuzAsita dIrgha tapasvI the, jaba ki buddhakA saMgha mRdu, madhyama, sukumAra sabhI prakArake bhikSuoMkA saMgrAhaka thA / yadyapi mahAvIrakI tapasyAke niyama atyanta ahiMsaka, anuzAsanabaddha aura svAvalaMbI the phira bhI usa samaya unakA saMgha kAphI bar3A thaa| usakI AcAraniSThA dIrgha tapasyA aura anuzAsanakI sAkSI pAlI sAhitya meM paga-pagapara milatI hai / mahAvIra kAlameM 6 pramukha saMghanAyakoM kI carcA piTaka sAhitya aura Agama sAhityameM AtI hai / bauddhoMke pAlI granthoMmeM unakI jo carcA hai usa AdhArase unakA vargIkaraNa isa prakAra kara sakate haiM 1- ajita kezakambali - bhautikavAdI, ucchedavAdI | 2 - makkha ligozAla - niyativAdI, saMsArazuddhivAdI / 3- pUraNa kazyapa-akriyAvAdI / 4 - prakrudha kAtyAyana -- zAzvatArthavAdI, anyonyavAdI / 5- saMjayavelaTThaputta - saMzayavAdI, anizcayavAdI yA vikSepavAdI / 6- buddha - avyAkRtavAdI, caturAryaM satyavAdI, abhautika kSaNika anAtmavAdI / 7- niggaMThanAthaputta - syAdvAdI, cAturyAmasaMvaravAdI / ajita kezakambalikA kahanA thA ki - "dAna, yajJa tathA homa saba kucha nahIM hai / bhale bure karmoMkA hala nahIM milatA / na ihaloka hai, na paraloka hai, na mAtA hai, na pitA hai, na ayonija ( aupapAtika deva ) satya hai, aura na ihaloka meM vaise jJAnI aura samarthazramaNa yA brAhmaNa haiM jo isaloka aura paralokako svayaM z2Anakara aura sAkSAtkArakara kaheMge / manuSya pA~ca mahAbhUtoMse milakara banA hai / manuSya jaba maratA hai taba pRthvI 4-24 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mahApRthvImeM, jala-jalameM, teja-tejameM, vAyu-vAyumeM aura iMdriyA~ AkAzameM lIna ho jAtI haiN| loga mare hue manuSyako khATapara rakhakara le jAte haiM, usakI nindA prazaMsA karate haiN| haDDiyA~ ujalI ho bikhara jAtI haiM aura saba kucha bhasma ho jAtA hai| murkha loga jo dAna dete haiM usakA koI phala nahIM hotaa| AstikavAda jhUThA hai / markha aura paMDita sabhI zarIrake naSTa hote hI ucchedako prApta ho jAte haiN| marane ke bAda koI nahIM rhtaa|" isa taraha ajitakA mata uccheda yA bhautikavAdakA prakhyApaka thaa| 2-makkhaligozAlakA mata-"sattvoMke klezakA koI hetu nahIM hai, pratyaya nahIM hai| binA hetuke aura binA pratyayake hI sattva kleza pAte haiM / sattvoMkI zuddhikA koI hetu nahIM hai, koI pratyaya nahIM hai / binA hetuke aura binA pratyayake sattva zuddha hote haiN| apane kucha nahIM kara sakate haiM, parAye bhI kucha nahIM kara sakate haiM, ( koI ) puruSa bhI kucha nahIM kara sakatA hai, bala nahIM hai, vIrya nahIM hai, puruSakA koI parAkrama nahIM hai| sabhI sattva, sabhI prANI, sabhI bhUta aura sabhI jIva apane vazameM nahIM hai, nirbala, nirvIrya, bhAgya aura saMyogake pherase chai jAtiyoMmeM utpanna ho sukha aura duHkha bhogate haiN| ve pramukha yoniyAM caudaha lAkha chiyAsaTha sau haiN| pAMca sau pA~ca karma, tIna adhaM kama ( kevala manase zarIrase nahIM), bAsaTha pratipadAe~ (mArga ), bAsaTha antarakalpa, chai abhijAtiyA~, ATha puruSabha miyA~, unnIsa sau AjIvaka, unacAsa sau parivrAjaka, unacAsa sau nAga-AvAsa, bIsa sau iMdiyAM, tIsa sau naraka, chattIsa rajodhAtu, sAta saMjJI ( hozavAle ) garbha sAta, asaMjJI garbha, sAta nirgrantha garbha, sAta deva, sAta manuSya, sAta pizAca, sAta svara, sAta sau sAta gA~Tha, sAta sau sAta prapAta, sAta sau sAta svapna, aura assI lAkha choTe bar3e kalpa hai, jinheM markha aura paMDita jAnakara aura anugamanakara duHkhoMkA aMta kara sakate haiN| vahA~ yaha nahIM hai-isa zIla yA vrata yA tapa, brahmacaryase maiM aparipakva karmako paripakva kruuNgaa| paripakva karmako bhogakara anta kruuNgaa| sukha duHkha droNa (-nApa) se tule hue haiM, saMsArameM ghaTanA-bar3hanA utkarSa, apakarSa nahIM hotaa| jaise ki satakI golI pheMkanepara uchalatI huI giratI hai, vaise hI mUrkha aura paMDita daur3akara-AvAgamanameM par3akara, duHkhakA anta kreNge|" gozAlaka pUrNa bhAgyavAdI thA / svarga, naraka Adi mAnakara bhI unakI prApti niyata samajhatA thA, usake lie puruSArtha koI Avazyaka yA kAryakArI nahIM thaa| manuSya apane niyata kAryakramake anusAra sabhI yoniyoM meM pahu~ca jAtA hai / yaha mata pUrNa niyativAdakA pracAraka thaa| 3-pUraNa kazyapa-"karate karAte, chedana karate, chedana karAte, pakAte pakavAte, zoka karate, parezAna hote, parezAna karAte, calate calAte, prANa mArate, binA diye lete, seMdha kATate, gA~va lUTate, corI karate, baTamArI karate, parastrIgamana karate, jhUTha bolate bhI, pApa nahIM kiyA jAtA / churese teja cakra dvArA jo isa pathvIke prANiyoMkA ( koI ) eka mAMsakA khaliyAna, eka mAMsakA puJja banA de; to isake kAraNa usako pApa nahIM, pApakA Agama nahIM hogaa| yadi ghAta karate karAte, kATate, kaTAte, pakAte pakavAte, gaMgAke dakSiNa tIrapara bhI jAye; to bhI isake kAraNa usako pApa nahIM, pApakA Agama nahIM hogaa| dAna dete, dAna dilAte, yajJa karate, yajJa karAte, yadi gaMgAke uttara nIra bhI jAye, to isake kAraNa usako puNya nahIM, puNyakA Agama nahIM hogaa| dAna dama saMyamase, satya bolanese na puNya hai, na puNyakA Agama hai|" pUraNa kazyapa paralokameM jinakA phala milatA hai aise kisI bhI karmako puNya yA pAparUpa nahIM samajhatA thaa| isa taraha pUraNa kazyapa pUrNa akriyAvAdI thaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 187 4-pravadha kAtyAyanakA mata thA-"yaha sAta kAya ( samaha ) akRta-akRtavidha-anirmita-nirmANarahita, abadhya-kUTastha, stambhavat ( acala ) hai| yaha cala nahIM hote, vikArako prApta nahIM hote; na ekadUsareko hAni pahuMcAte haiM; na eka-dUsareke sukha, duHkha yA sukha-duHkhake lie paryApta hai| kaunase sAta ? pRthivIkAya, apakAya, teja kAya, vAyu-kAya, sukha, duHkha aura jIvana yaha sAta kAya akRta0 sukha-duHkhake yogya nahIM haiM / yahA~ na hantA ( -mAranevAlA ) hai, na ghAtayitA ( -hanana karanevAlA), na sunanevAlA, na sunAnevAlA, na jAnanevAlA, na jtlaanevaalaa| jo tIkSNa zastrase zIza bhI kATe ( to bhI) koI kisoko prANase nahIM / mAratA / sAtoM kAyoMse alaga, vivara ( -khAlI jagaha ) meM zastra ( -hathiyAra ) giratA hai|" yaha mata anyonyavAda yA zAzvatavAda kahalAtA thA / / 5-saMjaya velA kA mata thA-"yadi Apa pUche. kyA paraloka hai ? aura yadi maiM samajhaM ki paraloka hai, to Apako batalAU~ ki paraloka hai / maiM aisA bhI nahIM kahatA, maiM vaisA bhI nahIM kahatA, maiM dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA, maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'yaha nahIM hai', maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'yaha nahIM nahIM hai / ' paraloka nahIM hai / paraloka hai bhI aura nahIM bhI0, paraloka na hai aura na nahIM hai / ayonija (-aupapAtika) prANI hai| ayonija prANI nahIM haiM, haiM bhI aura nahIM bhI, na haiM aura na nahIM hai / acche bure kAma ke phala hai, nahIM haiM, haiM bho aura nahIM bhI, na hai aura na nahIM hai / tathAgata maraneke bAda hote hai, nahIM hote hai / yadi mujhe aisA pUche aura maiM aisA samajhaM ki marane ke bAda tathAgata na rahate haiM aura na nahIM rahate haiM to maiM aisA Apako kahU~ / maiM aisA bhI nahIM kahatA, maiM vaisA bhI nahIM khtaa|" saMjaya spaSTataH saMzayAlu kyA ghora anizcayavAdI yA AjJAnika thaa| use tattvakI pracalita catukoTiyoMmeMse ekakA bhI nirNaya nahIM thaa| pAlIpiTakameM ise 'amarAvikSepavAda' nAma diyA hai| bhale hI hamalogoMkI samajhameM yaha vikSepavAdI hI ho para saMjaya apane anizcayameM nizcita thaa| 6-buddha-avyAkRtavAdI the / unane ina dasa bAtoMko avyAkRta' batalAyA hai| 1-loka zAzvata hai ? 2-loka azAzvata hai ? 3-loka antavAna hai? 4-loka ananta hai? 5-vahI jIva vahI zarIra hai? 6-jIva anya aura zarIra anya hai ? 7-maraneke bAda tathAgata rahate haiM ? 8-maraneke bAda tathAgata nahIM rahate ? 9-marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote ? 10-maraneke bAda tathAgata nahIM hote, nahIM nahIM hote ? ina praznoMmeM loka AtmA aura paraloka yA nirvANa ina tIna mukhya vivAdagrasta padArthoMko buddhane avyAkata khaa| dIghanikAyake povAdasUttameM inhIM praznoMko avyAkata kahakara anekAMzika kahA hai| jo vyAkaraNIya haiM unheM 'aikAMzika' arthAt eka sunizcitarUpameM jinakA uttara ho sakatA hai kahA hai| jaise duHkha Aryasatya hai ho ? usakA uttara ho 'hai hI' isa eka aMzarUpameM diyA jA sakatA hai| parantu loka AtmA aura nirvANa 1. "sassatoM loko itipi, asassato loko itipi, antavA loko itipi, anantavA loko itipi, taM jIvaM ta sarIraM itipi, ajhaM jIvaM ajhaM sarIra itipi, hotti tathAgato parammaraNA itipi, hotica na ca hoti ca tathAgato pammaraNA itipi, neva hoti na nahoti tathAgato parambharaNA itipi|"-mjjhimni0 cUlamAlukyasutta / 2. "katame ca te poTTapAda mayA anekasikA dhammA desitA paJattA ? sassato loko ti vA poTupAda mayA anekasiko dhammo desito paJjato / asassato loko ti kho poTThapAda mayA anekasiko.."-dIghanika poThThapAdasutta / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM saMbaMdhI prazna anekAMzika haiM arthAta inakA uttara hA~ yA na inameMse kisI ekake dvArA nahIM diyA jA sktaa| kAraNa buddhane svayaM batAyA hai ki yadi vahI jIva vahI zarIra kahate haiM to ucchedavAda arthAt bhautikavAdakA prasaMga AtA hai jo buddhako iSTa nahIM aura yadi anya jIva aura anya zarIra kahate haiM to nitya AtmavAdakA prasaMga AtA hai jo bhI buddhako iSTa nahIM thaa| buddhane praznavyAkaraNa cAra prakArakA batAyA hai-(1) ekAza (hai yA nahIM ekameM ) vyAkaraNa, pratipRcchAvyAkaraNIya prazna , vibhajya vyAkaraNIya prazna aura sthApanIya prazna / jina praznoMko buddhane avyAkRta kahA hai unheM anekAMzika bhI kahA hai arthAt unakA uttara eka hai yA nahIM meM nahIM diyA jA sakatA / phira ina praznoMke bAremeM kucha kahanA sArthaka nahIM, bhikSucaryAke lie upayogI nahIM aura na nirveda, nirodha, zAMti, paramajJAna yA nirvANake lie Avazyaka hai| .. isa taraha buddha jaba AtmA, loka aura nirvANake sambandhameM kucha bhI kahaneko anupayogI batAte haiM to usakA sIdhA artha yahI jJAta hotA hai ki ve ina tattvoMke sambandhameM apanA nizcita mata nahIM banA sake the / ziSyoMke tattvajJAnake jhagar3emeM na DAlanekI bAta to isalie samajhameM nahIM AtI ki jaba usa samayakA pratyeka matapracAraka inake viSayameM apane matakA pratipAdana karatA thA, usakA samarthana karatA thA, jagaha-jagaha inhIM ke viSayameM vAda rope jAte the, taba usa havAse ziSyoMkI buddhiko acalita rakhanA duHzaka hI nahIM azakya hI thaa| balki ina avyAkRta koTikI sRSTi hI unheM bauddhika honatAkA kAraNa banatI hogii| buddhakA inheM anekAMzika kahanA bhI arthapUrNa ho sakatA hai| arthAt ve ekAnta na mAnakara anekAza mAnate to the para cUMki niggaMThanAthaputtane isa anekAMzatAkA pratipAdana siyAvAda arthAt syAdvAdase karanA prArambha kara diyA thA, ataH vilakSaNazailI sthApanake lie unane inheM avyAkRta kaha diyA ho| anyathA anekAMzika aura anekAntavAdameM koI khAsa antara nahIM mAlama hotA / yadyapi saMjayavelaThiputta, buddha aura niggaMThanAthaputta ina tInoMkA mata anekAMzako lie hue hai, para saMjaya una aneka aMzoMke sambandhameM spaSTa anizcayavAdI hai / vaha sApha-sApha kahatA hai ki "yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~ ki paraloka hai yA nahIM hai Adi" | buddha kahate haiM yaha avyAka ta hai| isa avyAkRti aura saMjayakI anizci timeM kyA sUkSma antara hai so to baddha hI jAneM, para vyavahArataH ziSyoMke palle na to saMjaya hI kucha de sake aura na buddha hii| balki saMjayake ziSya apanA yaha mata banA bhI sake hoMge ki-ina AtmA Adi atIndriya padArthoMkA nizcaya nahIM ho sakatA, kintu buddha ziSyoMkA ina padArthoM ke viSayameM buddhibheda Aja taka banA huA hai| Aja zrI rAhala sAMkRtyAyana buddhake matako abhautika anAtmavAda jaimA ubhayapratiSedhI nAma dete haiM / idhara AtmA zabdase nityatvakA Dara hai udhara bhautika kahanese ucchedavAdakA bhaya hai| kiMtu yadi nirvANadazAmeM dIpanirvANakI taraha cittasantatikA nirodha ho jAtA hai to bhautikavAdase kyA vizeSatA raha jAtI hai ? cArvAka hara eka janmameM AtmAkI bhatoMse utpatti mAnakara unakA bhatavilaya maraNakAlameM mAna letA hai / buddhane isa cittasantatiko paMcaskaMdharUpa mAnakara usakA vilaya hara eka maraNake samaya na mAnakara saMsArake anta meM maanaa| jisa prakAra rUpa eka maulika tattva anAdi ananta dhArArUpa hai usa prakAra cittadhArA na rahI, arthAt cArvAkakA bhautikatva eka janmakA hai jaba ki buddha kA bhautikatva eka saMsArakA / isa prakAra buddha tattvajJAnakI dizAmeM saMjaya yA bhautikavAdI ajitake vicAroMmeMhI dolAndolita rahe aura apanI isa dazAmeM bhikSuoMko na DAlanekI zubhecchAse unane inakA avyAkata rUpase upadeza diyaa| unane ziSyoMko samajhA diyA ki isa vAda-prativAdase nirvANa nahIM milegA, nirvANake lie cAra AryasatyoMkA jJAna hI Avazyaka hai| buddhane kahA ki duHkha, duHkhake kAraNa, duHkhanirodha aura duHkhanirodhakA mArga ina cAra AryasatyoMko jaano| inake yathArtha jJAnase duHkhanirodha hokara makti ho jaaygii| anya kisI jJAnakI AvazyakatA nahIM hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 189 niggaMThanAthapUtta-nirgrantha jJAtaputra mahAvIra syAdvAdI aura saptatattvapratipAdaka the| unake viSayameM yaha pravAda thA ki niggaMThanAthaputta sarvajJa sarvadarzI haiM, unheM sote jAgate hara samaya jJAnadarzana upasthita rahatA hai| jJAtaputra vardhamAnane usa samayake pratyeka tIrthaMkarakI apekSA vastutattvakA sarvAMgINa sAkSAtkAra kiyA thaa| ve na saMjayakI taraha anizcayavAdI the aura na buddhakI taraha avyAkRtavAdI aura na gozAlaka AdikI taraha bhatavAdI hii| unane pratyeka vastuko pariNAmInitya btaayaa| Ajataka usa samayake pracalita matavAdiyoMke tattvoMkA spaSTa patA nahIM miltaa| buddhane svayaM kitane tattva yA padArtha mAne the yaha AjabhI vivAdagrasta hai| para mahAvIrake tattva Ajataka nirvivAda cale Ae haiN| mahAvIrane vastutattvakA eka spaSTadarzana prastuta kiyA unane kahA ki-isa jagatmeM koI dravya yA sat nayA utpanna nahIM hotA aura jo dravya yA sat vidyamAna hai unameM pratikSaNa parivartana honeparabhI unakA atyaMta vinAza nahIM ho skt|| para koI bhI padArtha do kSaNataka eka paryAyameM nahIM rahatA, pratikSaNa natana paryAya utpanna hotI hai pUrva paryAya vinaSTa hotI hai para usa maulika tattvakA Atyantika uccheda nahIM hotA, usakI dhArA pravAhita rahatI hai| citta santati nirvANAvasthAmeM zuddha ho jAtI hai para dIpakakI taraha bujhakara astitvavihIna nahIM hotii| rUpAntara to ho sakatA hai padArthAntara nahIM aura na apadArtha hI yA padArthavilaya hii| isa saMsArameM ananta cetana AtmAe~ ananta pudgala paramANu, eka AkAza dravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya aura asaMkhya kAlaparamANu itane maulika dravya haiN| inakI saMkhyAmeM kamI nahIM ho sakatI aura na eka bhI natana dravya utpanna hokara inakI saMkhyA ekakI bhI vRddhi kara sakatA hai| pratikSaNa parivartana pratyeka dravyakA hotA rahatA hai use koI nahIM roka sakatA, yaha usakA svabhAva hai| mahAvIrakI jo mAtRkAtripadI samasta dvAdazAMgakA AdhAra banI, vaha yaha hai-"uppannei vA vigamei vA dhuvei vA" arthAt pratyeka padArtha utpanna hotA hai, vinaSTa hotA hai, aura dhruva hai / utpAda aura vinAzase padArtha rUpAntarako prApta hotA hai para dhruvase apanA maulika astitva nahIM khotaa| jagatse kisI bhI 'sat' kA samala vinAza nahIM hotaa| itanI hI dhruvatA hai| isameM na kUTasthanityatva jaise zAzvatavAdakA prasaMga hai aura na sarvathA ucchedavAdakA hI / mUlataH pratyeka padArtha utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa hai| usameM yahI anekAMzatA yA anekAntatA yA anekadharmAtmakatA hai / isake pratipAdanake lie mahAvIrane eka khAsa prakArakI bhASAzailI banAI thii| usa bhASAzailIkA nAma syAdvAda hai| arthAt amuka nizcita apekSAse vastu dhrava hai aura amuka nizcita apekSAse utpAdavyayavAlI / apane maulika sattvase cyuta na honeke kAraNa use dhruva kahate haiM tathA pratikSaNa rUpAntara honeke kAraNa utpAdavyayavAlI yA adhruva kahate haiN| dhruva kahate samaya adhruva aMzakA lopa na ho jAya aura adhruva kahate samaya dhruva aMzakA uccheda na samajhA jAya isalie 'siyA' yA 'syAt' zabdakA prayoga karanA cAhie / arthAt 'syAt dhruva hai' isakA artha hai ki apane maulika astitvakI apekSA vastu dhruva hai, para dhruvamAtra hI nahIM hai isameM dhruvatvake sivAya anya dharma bhI haiM isakI sUcanAke lie 'syAt' zabdakA prayoga Avazyaka hai| isI taraha rUpAntarakI dRSTise vastumeM adhruvatva hI hai para vastu adhruvamAtra hI nahIM hai usameM adhruvatvake sivAya anya dharma bhI vidyamAna hai isakI sUcanA 'syAt' pada detA hai| tAtparya yaha ki 'syAt' zabda vastumeM vidyamAna avivakSita zeSa dharmoMkI sUcanA detA hai| buddha jisa bhASAke sahaja prakArako nahIM pA sake yA prayogameM nahIM lAye aura jisake kAraNa unheM anekAMzika praznoMko avyAkRta kahanA par3A usa bhASAke sahaja prakArako mahAvIrane dRr3hatAke sAtha vyavahArameM liyA / pAlI sAhityameM 'syAta' 'siyA' zabda kA prayoga isI nizcita prakArakI sUcanAke lie huA hai| yathA majjhimanikAyake mahArAhalovAdasUttameM ApodhAtukA varNana karate hue likhA hai ki-"katamA ca rAhula ApodhAtu ? ApodhAtu siyA ajjhattikA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha siyA vaahiraa|" arthAt ApodhAtu kitane prakArakI hai| eka Abhyantara aura dUsarI bAhya / yahA~ Abhyantara dhAtuke sAtha 'siyA' syAd zabdakA prayoga ApodhAtuke Abhyantarake sivAya dvitIya prakArakI sUcanAke lie hai| isI taraha bAhyake sAtha 'siyA' zabdakA prayoga bAhyake sivAya Abhyantara bhedakI sUcanA detA hai / tAtparya yaha ki na to tejodhAtu bAhyarUpa hI hai aura na Abhyantara rUpa hii| isa ubhayarUpatAkI sUcanA 'siyA'-syAt' zabda detA hai| yahA~ na to syAt zabdakA zAyada artha hai aura na saMbhavataH aura na kadAcita hI, kyoMki tejodhAtu zAyada Abhyantara aura zAyada bAhya nahIM hai aura na saMbhavataH Abhyantara aura bAhya aura na kadAcita Abhyantara aura kadAcit bAhya, kintu sunizcita rUpase Abhyantara aura bAhya ubhaya aMzavAlI hai / isI taraha mahAvIrane pratyeka dharmake sAtha siyA-syAt' zabda jor3akara avivakSita zeSa dharmokI sUcanA dI hai| 'syAt' zabdako zAyada saMbhava yA kadAcitakA paryAyavAcI kahanA siddhAnta bhramapUrNa hai| mahAvIrane vastutattvako anantadharmAtmaka dekhA aura jaanaa| pratyeka padArtha ananta hI guNa paryAyoMkA akhaNDa AdhAra hai / usakA virATa rUpa pUrNatayA jJAnakA viSaya ho bhI jAya para zabdoMke dvArA to nahIM hI kahA jA sakatA / koI aisA zabda nahIM jo usake pUrNa rUpako sparza kara ske| zabda eka nizcita dRSTikoNase prayukta hote haiM aura vastuke eka hI dharmakA kathana karate haiN| isa taraha jaba svabhAvataH vivakSAnusAra amuka dharmakA pratipAdana karate haiM taba avivakSita dharmoMkI sUcanAke lie eka aisA zabda avazya hI rakhanA cAhie jo vaktA yA zrotAko bhUlane na de| 'syAt' zabdakA yahI kArya hai, vaha zrotAko vastuke anekAnta svarUpakA dyotaka karA detA hai / yadyapi baddhane isa anekAMzika satyake prakAzanakI syAdvAdavANIko na apanAkara unheM avyAkRta koTimeM DAlA hai, para unakA citta vastukI anekAMzikatAko svIkAra avazya karatA thaa| niggaMThanAthaputta mahAvora ne vaidika kriyAkANDako utanA hI nirarthaka aura zreyaHpratirodhI mAnate the jitanA ki buddha, aura AcAra arthAt caritrako ve mokSakA antima sAdhana mAnate the| para unane yaha sAkSAt anubhava kiyA ki jabataka vizvavyavasthA aura khAsakara usa AtmAke svarUpake sambandhameM ziSya nizcita vicAra nahIM banA letA hai jisa AtmAko duHkha hotA hai aura jise duHkhakI nivRtti karake nirvANa pAnA hai tabataka vaha mAnasavicikitsAse mukta hokara sAdhanA kara hI nahIM sktaa| jaba bAhyajagatke pratyeka jhokemeM yaha AvAja gUMja rahI ho ki-"AtmA deharUpa hai yA dehase bhinna? paraloka kyA hai ? nirvANa kyA hai ?" aura anyatIthika apanA mata pracArita kara rahe hoM, isIko lekara vAda rope jAte hoM usa samaya ziSyoMko yaha kahakara tatkAla cupa to kiyA jA sakatA hai ki 'kyA rakhA hai isa vivAdase ki AtmA hai, hameM to duHkhanivRttike lie prayAsa karanA cAhie' parantu unakI mAnasazalya aura buddhivicikitsA nahIM nikala sakatI aura ve isa bauddhikahInatA aura vicAradInatAke hInatara bhAvoMse apane cittakI rakSA nahIM kara sakate / saMghameM inhIM anyatIthikoMke ziSya aura khAsakara vaidika brAhmaNa bhI dIkSita hote the| jaba ye saba paMcamela vyakti jo mUla AtmAke viSayameM vibhinna mata rakhate hoM aura carcA bhI karate hoM to mAnasa ahiMsaka kaise raha sakate haiM ? jabataka unakA samAdhAna vastusthiti malaka na ho jAya taba taka ve kaise paraspara samatA aura ahiMsAkA vAtAvaraNa banA sakate hoMge? mahAvIrane tattvakA sAkSAtkAra kiyA aura unane dharmakI sIdhI paribhASA batAI vastukA svarUpasthita honA-"vastusvabhAvo dhammo"-jisa vastukA jo svarUpa hai usakA usa pUrNasvarUpameM sthira honA hI dharma hai| agni yadi apanI uSNatAko lie hue hai to vaha dharmasthita hai| yadi vaha vAyuke jhoMkose spandita ho rahI hai to kahanA hogA ki vaha caMcala hai ataH apane nizcalasvarUpase cyata honeke kAraNa utane aMzameM dharmasthita nahIM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 191 hai| jala jabataka apane svAbhAvika zItasparzameM hai tabataka vaha dharmasthita hai| yadi vaha agnike saMsargase svarUpacyuta ho jAtA hai to vaha adharmarUpa ho jAtA hai aura isa parasaMyogajanya vibhAvapariNatiko haTA denA hI jalakI mukti hai usakI dharmaprApti hai| rogIke yadi apane ArogyasvarUpakA bhAna na karAyA jAya to vaha rogako vikAra kyoM mAnegA aura kyoM usakI nivRtti ke lie cikitsA pravRtti karegA? jaba use yaha jJAta ho jAtA hai ki merA to svarUpa Arogya hai / isa apathya Adise bherA svAbhAvika Arogya vikRta ho gayA hai, tabhI vaha usa Arogya prAptike lie cikitsA karAtA hai / bhAratakI rASTrIya kAMgresane pratyeka bhAratavAsIko jaba yaha svarUpa-bodha karAyA ki-"tumheM bhI apane dezameM svataMtra rahanekA adhikAra hai ina paradeziyoMne tumhArI svatantratA vikRta kara dI hai, tumhArA isa prakAra zoSaNa karake padadalita kara rahe hai / bhArata santAnoM, uTho, apane svAtantrya-svarUpakA bhAna karo" tabhI bhAratane aMgar3AI lI aura parataMtratAkA bandhana tor3a svAtantrya prApta kiyA / svAtantryasvarUpakA bhAna kie binA usake sukhadarUpakI jhA~kI pAe binA kevala paratantratA tor3aneke lie vaha utsAha aura sannaddhattA nahIM A sakatI thii| ataH usa AdhArabhUta AtmAke mUlasvarUpakA jJAna pratyeka mumakSako sarvaprathama honA hI cAhie jise bandhanamukta honA hai| bhagavAn mahAvIrane mumukSake lie duHkha arthAt bandha, duHkhake kAraNa arthAt mithyAtva Adi Asrava, mokSa arthAt duHkhanivRttipUrvaka svarUpaprApti aura mokSake kAraNa saMvara arthAt nUtana bandhake kAraNoMkA abhAva aura nirjarA arthAt pUrvasaMcita duHkhakAraNoMkA kramazaH vinAza, isa tarahake caturAryasatyakI taraha bandha, mokSa, Asrava, saMvara aura nirjarA ina pA~ca tattvoMke jJAnake sAtha hI sAtha jisa jIvako yaha saba bandha mokSa hotA hai usa jIvakA jJAna bhI Avazyaka batAyA hai / zuddha jIvako bandha nahIM ho sakatA / bandha domeM hotA hai| ataH jisa karma-pudgalase yaha jIva ba~dhatA hai usa ajIva tattvako bhI jAnanA cAhie jisase usameM rAgadveSa AdikI dhArA Age na cale / ataH mumukSake lie jIva, ajIva, Asrava, bandha saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA jJAna Avazyaka hai| jIva-AtmA svatantra dravya hai / ananta hai / amUrta hai / caitanyazaktivAlA hai| jJAnAdi paryAyoMkA kartA hai / karmaphalakA bhoktA hai / svayaMprabhu hai / apane zarIrake AkAravAlA hai| mukta hote hI Urdhvagamanakara lokAntameM pahu~ca jAtA hai / bhAratIya darzanoMmeM pratyekane koI na koI padArtha anAdi mAne haiN| parama nAstika cArvAka bhI pRthvI Adi mahAbhatoMko anAdi mAnatA hai| aise kisI kSaNakI kalpanA nahIM AtI jisake pahale koI kSaNa na rahA ho / samaya kabase prArambha huA isakA nirdeza asaMbhava hai / isI taraha samaya kaba taka rahegA yaha uttarAvadhi batAnA bhI asaMbhava hai| jisa prakAra kAla AnAdi ananta hai usakI pUrvAvadhi aura uttarAvadhi nizcita nahIM kI jA sakatI usI taraha AkAzakI koI kSetrakRta maryAdA nahIM batAI jA sktii| 'sarvato hyanantaM tata' sabhI orase vaha ananta hai / AkAza aura kAlakI taraha hama pratyeka sadke viSayameM yaha kaha sakate haiM ki usakA na kisI khAsa kSaNameM natana utpAda huA hai aura na kisI samaya usakA samUla vinAza hI hogaa| "nA'sato vidyate bhAvaH nAbhAvo vidyate sataH" arthAt kisI asatkA sadpase utpAda nahIM hotA aura na kisI satkA samala vinAza hI ho sakatA hai| jitane gine hue sat haiM unakI saMkhyAmeM vRddhi nahIM ho sakatI aura unakI saMkhyAmese kisI ekakI bhI eka hI ho sakatI hai / rUpAntara pratyekakA hotA rahatA hai / yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai| isa siddhAntake anusAra AtmA eka svataMtra sat hai tathA pudgala paramANu svatantra sat / anAdise yaha AtmA pudgalase sambaddha hI milatA AyA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha anAdibaddha mAnanekA kAraNa - Aja AtmA sthUla zarIra aura sUkSma karmazarIrase baddha milatA hai / Aja isakA jJAna aura sukha yahA~ taka ki jIvana bhI zarIrAdhIna hai / zarIra meM vikAra honese jJAnatantuoM meM kSINatA Ate hI smRtibhraMza Adi dekhe hI jAte haiM / ataH Aja saMsAro AtmA zarIrabaddha hokara hI apanI gatividhi karatA hai / yadi AtmA zuddha hotA to zarIrasambandhakA koI hetu hI nahIM thA / zarIrasambandha yA punarjanma ke kAraNa haiM- rAga, dveSa, moha aura kaSAyAdibhAva / zuddha AtmAmeM ye vibhAvabhAva ho hI nahIM sakate / cUMki Aja ye vibhAva aura unakA phala zarIrasambandha pratyakSa anubhavameM A rahA hai ataH mAnanA hogA ki Aja taka inakI azuddha paramparA calI AI hai / bhAratIya darzanoM meM yaha eka aisA prazna hai jisakA uttara vidhimukhase nahIM diyA jA sakatA / brahmameM avidyAkA kaba utpanna huI ? prakRti aura puruSakA saMyoga kaba huA ? AtmAse zarIrasambandha kaba huA ? isakA ekamAtra uttara hai- anAdise / dUsarA prakAra hai ki yadi ye zuddha hote to inakA saMyoga ho hI nahIM sakatA thA / zuddha honeke bAda koI aisA hetu nahIM raha jAtA jo prakRtisaMsarga yA avidyotpatti hone de| usI taraha AtmA yadi zuddha ho jAtA hai to koI kAraNa usake azuddha hone kA yA pudgalasaMyogakA nahIM raha jAtA / jaba do svataMtra sattAka dravya haiM taba unakA saMyoga cAhe jitanA bhI purAnA kyoM na ho naSTa kiyA jA sakatA hai aura donoMko pRthak-pRthak kiyA jA sakatA hai / udAharaNArtha - khAni se sarvaprathama nikAle gaye sonemeM kITa asaMkhya kAlase lagI hogI para prayogase cU~ki vaha pRthak kI jAtI hai, ataH yaha nizcaya kiyA jAtA hai ki suvarNa apane zuddharUpameM isa prakAra hai tathA kITa isa prakAra / sArAMza yaha ki jIva aura pudgalakA baMdha anAdi hai| cUMki vaha do dravyoMkA bandha hai ataH svarUpabodha ho jAnepara vaha pRthak kiyA jA sakatA hai / Aja jIvakA jJAna darzana sukha rAga dveSa Adi sabhI bhAva bahuta kucha isa jIvana paryAyake adhIna hai / eka manuSya jIvana bhara apane jJAnakA upayoga vijJAna yA dharmake adhyayanameM lagAtA hai / javAnImeM usake mastiSka meM bhautika upAdAna acche the, pracura mAtrAmeM the, to ve jJAnatantu caitanyako jagAe rakhate the / bur3hApA Anepara usakA mastiSka zithila par3a jAtA hai / vicArazakti lupta hone lagatI hai / smaraNa nahIM rahatA / vahI vyakti apanI javAnI meM likhe gaye lekhakoM ko bur3hApemeM par3hatA hai to use svayaM Azcarya hotA hai / vaha vizvAsa nahIM karatA ki yaha usIne likhA hogA / mastiSkakI yadi koI bhautika granthi bigar3a jAtI hai to manuSya pAgala ho jAtA hai / dimAgakA yadi koI peMca aneka prakArakI dhArAyeM jIvanako hI badala detI haiN| kasa gayA yA DhIlA ho gayA to unmAda, sandeha Adi mujhe eka aise yogIkA pratyakSa anubhava hai jise zarIra kI kA viziSTa jJAna thA / vaha mastiSkakI eka kisI khAsa nasako dabAtA thA to manuSyako hiMsA aura krodhake bhAva utpanna ho jAte the / dUsare hI kSaNa dUsarI nasake dabAte hI atyanta dayA aura karuNAke bhAva hote the aura vaha rone lagatA thA / eka tIsarI nasake dabAte hI lobhakA tIvra udaya hotA thA aura yaha icchA hotI thI ki corI kara leM / eka nasake dabAte hI paramAtmabhaktikI ora manakI gati hone lagatI thI / ina saba ghaTanAoMse eka isa nizcita pariNAmapara to pahu~ca hI sakate haiM ki hamArI sArI zaktiyA~ jinameM jJAna darzana sukha rAga dveSa kaSAya Adi haiM, isa zarIra paryAyake adhIna haiM / zarIrake naSTa hote hI jIvana bharameM upAsita jJAna Adi paryAyazaktiyA~ bahuta kucha naSTa ho jAtI haiM / paraloka taka inake kucha sUkSma saMskAra jAte haiM / Aja isa azuddha AtmAkI dazA ardhabhautika jaisI ho rahI hai / indriyAM yadi na hoM to jJAnakI zakti banI rahanepara bhI jJAna nahIM ho sakatA / AtmAmeM sunanekI aura dekhanekI zakti maujUda hai para yadi A~kheM phUTa aura kAna phaTa jAyeM to vaha zakti rakhI raha jAyagI aura dekhanA-sunanA nahIM ho sakegA / vicArazavita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 193 vidyamAna hai para mana yadi ThIka nahIM hai to vicAra nahIM kiye jA sakate / pakSAghAta yadi ho jAya to zarIra dekhane meM vaisA hI mAlama hotA hai para saba zUnya / niSkarSa yaha ki azuddha AtmAkI dazA aura isakA sArA vikAsa pudgalake adhIna ho rahA hai| jIvananimitta bhI khAna-pAna zvAsocchvAsa Adi sabhI sAdhana bhautika hI apekSita hote haiM / isa samaya yaha jIva jo bhI vicAra karatA hai, dekhatA hai, jAnatA hai yA kriyA karatA hai usakA eka jAtikA saMskAra AtmApara par3atA hai aura usa saMskArakI pratIka eka bhautika rekhA mastiSkameM khiMca jAtI hai / dUsare, tIsare, cauthe jo bhI vicAra yA kriyAe~ hotI haiM una sabake saMskAroMko yaha AtmA dhAraNa karatA hai aura unakI pratIka TeDhI sIdhI. gaharI-uthalI. choTI-baDI nAnA prakArakI rekhAeM mastiSkameM bhare hue makkhana jaise bhautika padArthapara khiMcatI calI jAtI haiN| jo rekhA jitanI gaharI hogI vaha utane hI adhika dinoM taka usa vicAra yA kriyAko smati karA detI hai| tAtparya yaha ki AjakA jJAna zakti aura sukha Adi sabhI paryAya zaktiyA~ haiM jo isa zarIra-paryAya taka hI rahatI hai / vyavahAranayase jIvako mUrtika mAnanekA artha yahI hai ki anAdise yaha jIva zarIrasambaddha hI milatA AyA hai| sthUla zarIra chor3anepara bhI sUkSma karma zarIra sadA isake sAtha rahatA hai| isI sUkSma karma zarIrake nAzako hI mukti kahate haiN| jIva pudgala do dravya hI aise haiM jinameM kriyA hotI hai tathA vibhAva yA azuddha pariNamana hotA hai / pudgalakA azuddha pariNamana pudgala aura jIva donoMke nimittase hotA hai jabaki jIvakA azaddha pariNamana yadi hogA to pudgalake hI nimittase / zuddha jIvameM azaddha pariNamana na to jIvake nimittase ho sakatA hai aura na padagalake nimittase / azaddha jIvake azaddha pariNamanako dhArAmeM padagala yA padagalasambaddha jIva nimitta hotA hai| jaina siddhAntane jIvako dehapramANa mAnA hai| yaha anubhavasiddha bhI hai| zarIrake bAhara usa AtmAke astitva mAnanekA koI khAsa prayojana nahIM raha jAtA aura na yaha tarkagamya hI hai / jIvake jJAnadarzana Adi guNa usake zarIrameM hI upalabdha hote hai zarIrake bAhara nhiiN| choTe bar3e zarIrake anusAra asaMkhyAtapradezI AtmA saMkoca-vikoca karatA rahatA hai / cArvAkakA dehAtmavAda to dehako hI AtmA mAnatA hai tathA dehakI paristhitike sAtha AtmAkA bhI vinAza Adi svIkAra karatA hai| jainakA dehaparimANa-AtmavAda pudgaladehase AtmadravyakI apanI svataMtra sattA svIkAra karatA hai / na to dehakI utpattise AtmAkI utpatti hotI hai aura na dehake vinAzase AtmavinAza / jaba karmazarIrakI zrRMkhalAse yaha AtmA mukta ho jAtA hai taba apanI zaddha caitanya dazAmeM anantakAla taka sthira rahatA hai| pratyeka dravyameM eka agurulaghuguNa hotA hai jisake kAraNa usameM prazikSaNa pariNamana hote rahanepara bhI na to usameM gurutva hI AtA hai aura na laghutva hI / dravya apane svarUpameM sadA parivartana karate rahate bhI apanI akhaNDa maulikatAko bhI nahIM khotaa| AjakA vijJAna bhI hameM batAtA hai ki jIva jo bhI vicAra karatA hai usakI Ter3hI-sIdhI, uthalI-gaharI rekhAe~ mastiSkameM bhare hue makkhana jaise zveta padArtha meM khiMcatI jAtI hai aura unhIM ke anusAra smRti tathA vAsanAe~ ubuddha hotI haiM / jaina karma siddhAnta bhI yahI hai ki-rAgadveSa pravRttike kAraNa kevala saMskAra hI AtmApara nahIM par3atA kintu usa saMskArako yathAsamaya udbuddha karAnevAle karmadravyakA saMbaMdha bhI hotA jAtA hai| yaha karmadravya pudgala dravya hI hai / mana, vacana, kAyakI pratyeka kriyAke anusAra zukla yA kRSNa karma pudgala AtmAse sambandhako prApta ho jAte haiN| ye vizeSa prakArake karmapadgala bahuta kucha to sthUla zarIrake bhItara hI par3e rahate haiM jo manobhAvoMke anusAra AtmAke sUkSma karmazarIrameM zAmila hote jAte haiM, kucha bAhirase bhI Ate haiN| jaise tape hue loheke goleko pAnIse bhare hue bartanameM chor3iye to vaha golA jalake bhare hue bahutase paramANuoMko jisa taraha apane bhItara sokha letA hai usI taraha apanI garamI aura bhApase bAhirake paramANuoMko bhI khIMcatA hai| lohekA 4-25 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha golA jaba taka garama rahatA hai, pAnI meM uthala-puthala paidA karatA rahatA hai, kucha paramANuoMko legA, kuchako nikAlegA, kuchako bhApa banAegA, eka ajIbasI paristhiti samasta vAtAvaraNa meM upasthita kara detA hai / usI taraha jaba yaha AtmA rAgadveSAdise uttapta hotA hai taba zarIrameM eka adbhuta halanacalana upasthita karatA hai / krodha Ate hI A~kheM lAla ho jAtI haiM, khUnakI gati bar3ha jAtI hai, mu~ha sUkhane lagatA hai, nathune phar3akane lagate haiM / kAmavAsanAkA udaya hote hI sAre zarIrameM eka vilakSaNa prakArakA manthana zurU hotA hai / aura jaba taka vaha kaSAya yA vAsanA zAMta nahIM ho letI, yaha cahala-pahala -manthana Adi nahIM rukatA / AtmAke vicAroMke anusAra pudgala dravyoMmeM pariNamana hotA hai aura vicAroMke uttejaka pudgala dravya AtmA ke vAsanAmaya sUkSma karmazarIrameM zAmila hote jAte haiM / jaba-jaba una karmapudgaloMpara dabAva par3atA hai taba-taba ve karmapudgala phira unhIM rAgAdi bhAvoMko AtmAmeM utpanna kara dete haiM / isI taraha rAgAdi bhAvoMse nae karmapudgala karmazarIra meM zAmila hote haiM tathA una karmapudgaloMke paripAkake anusAra nUtana rAgAdi bhAvoMkI sRSTi hotI hai / phira nae karmapudgala ba~dhate haiM phira unake paripAkake samaya rAgAdibhAva hote haiM / isa taraha rAgAdibhAva aura karma pudgalabandhakA cakra barAbara calatA rahatA hai jabataka ki caritrake dvArA rAgAdi bhAvoMko roka nahIM diyA jAtA / isa bandha paramparAkA varNana AcArya amRtacandrasUrine puruSArthasiddhyupAyameM isa prakAra kiyA hai "jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // pariNamamAnasya citazcidAtmakaiH svayamapi svakairbhAvaiH / bhavati hi nimittamAtraM paudagalikaM karma tasyApi // 13 // " arthAt jIvake dvArA kiye gae rAga-dveSa-moha Adi pariNAmoMko nimitta pAkara pudgala paramANu svataH hI karmarUpase pariNata ho jAte haiM / AtmA apane cidAtmaka bhAvoMse svayaM pariNata hotA hai, pudgala karma to usameM nimittamAtra hai / jIva aura pudgala eka-dUsareke pariNamanameM paraspara nimitta hote haiM / sArAMza yaha ki jIvako vAsanAoM rAga-dveSa-moha AdikI aura pudgala karmabandhakI dhArA bIjavRkSa - santatikI taraha anAdise cAlU hai / pUrvabaddha karmake udayase isa samaya rAga-dveSa Adi utpanna hue haiM, inameM jo jIvakI Asakti aura lagana hotI hai vaha nUtana karmabandha karatI hai / usa baddhakarmake paripAkake samaya phira rAga-dveSa hote haiM, phira unameM Asakti aura moha honese nayA karma ba~dhatA hai / yahA~ isa zaMkAko koI sthAna nahIM hai ki- ' jaba pUrvakarmase rAgadveSAdi tathA rAgadveSAdise nUtana karmabandha hotA taba isa cakrakA uccheda hI nahIM ho sakatA, kyoMki hara eka karma rAgadveSa Adi utpanna karegA aura hara eka rAgadveSa karmabandhana kareMge / ' kAraNa yaha hai ki pUrvakarmake udayase honevAle karmaphalabhUta rAgadveSa vAsanA AdikA bhoganA karmabandhaka nahIM hotA kintu bhogakAlameM jo nUtana rAga-dveSarUpa adhyavasAna bhAva hote haiM ve bandhaka hote haiM / yahI kAraNa hai ki samyagdRSTikA karmabhoga nirjarAkA kAraNa hotA hai aura mithyAdRSTikA bandhakA kAraNa | samyagdRSTi jIva pUrvakarmake udayakAlameM honevAle rAga-dveSa Adiko vivekapUrvaka zAnta to karatA hai, para unameM nUtana adhyavasAna nahIM karatA, ataH purAne karma to apanA phala dekara nirjIrNa ho jAte haiM aura nUtana Asakti na hone ke kAraNa navIna bandha hotA nahIM ataH samyagdRSTi to donoM taraphase halakA ho calatA hai jaba ki mithyAdRSTi karmaphalake samaya honevAle rAga, dveSa, vAsanA Adike samaya unameM kI gaI nita naI Asakti aura lagana ke pariNAmasvarUpa nUtana karmoMko aura bhI dRr3hatAse bA~dhatA hai, aura isa taraha mithyAdRSTikA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 195 karmacakra aura bhI tejIse cAlU rahatA hai / jisa prakAra hamAre bhautika mastiSkapara anubhavakI asaMkhya sIdhI-Ter3hI, gaharI - uthalI rekhAe~ par3atI rahatI haiM, eka prabala rekhA AI to usane pahilekI nirbala rekhAko sApha kara diyA aura apanA gaharA prabhAva kAyama kara diyA, dUsarI rekhA pahilekI rekhAko yA to gaharA kara detI hai yA sApha kara detI hai aura isa taraha antameM kucha hI anubhava rekhAe~ apanA astitva kAyama rakhatI haiM, usI taraha Aja kucha rAga-dveSAdi janya saMskAra utpanna hue karmabandhana huA, para dUsare hI kSaNa zIla, vrata, saMyama aura zruta AdikI pUta bhAvanAoMkA nimitta milA to purAne saMskAra dhula jAyeMge yA kSINa ho jAyeMge, yadi dubArA aura bhI tIvra rAgAdi bhAva hue to prathamabaddha karma pudgalameM aura bhI tIvra phaladAtrI anubhAgazakti par3a jaaygii| isa taraha jIvanake antameM karmoMkA bandha, nirjarA, utkarSaNa, apakarSaNa Adi hote-hote jo rokar3a bAkI rahatI hai vahI sUkSma karmazarIrake rUpameM paraloka taka jAtI hai / jaise teja agnipara ubalatI huI baTaloImeM dAla, cAvala, zAka jo bhI DAlie usakA Upara-nIce jAkara uphAna lekara nIce baiThakara antameM eka pAka bana jAtA hai, usI taraha pratikSaNa ba~dhanevAle acche yA bure karmoM meM zubhabhAvoMse zubhakarmo meM rasaprakarSa aura sthitivRddhi hokara azubhakarmoM meM rasApakarSa aura sthitihAni hokara aneka prakArake U~canIca parivartana hote-hote antameM eka jAtikA pAkayogya skandha bana jAtA hai, jisake kramodayase rAgAdi sukhaduHkhAdi bhAva utpanna hote haiM / athavA, jaise udarameM jAkara AhArakA mala-mUtra, sveda Adi rUpase kucha bhAga bAhara nikala jAtA hai kucha vahIM hajama hokara raktAdi dhAtu rUpase pariNata hotA hai aura Age jAkara vIryAdirUpa bana jAtA hai, bIcameM cUrana caTanI Adike yogase laghupAka dIrghapAka Adi avasthAe~ bhI hotI haiM para antameM honevAle paripAkake anusAra hI bhojanameM supAkI duSpAko Adi vyavahAra hotA hai, usI taraha karmakA bhI pratisamaya honevAle zubha-azubha vicAroMke anusAra tIvra manda madhyama mRdu madutara Adi rUpase parivartana barAbara hotA rahatA hai / kucha karma saMskAra aise haiM jinameM parivartana nahIM hotA aura unakA phala bhoganA hI par3atA hai, para aise karma bahuta kama haiM jinameM kisI jAtikA parivartana na ho / adhikAMza karmoM meM acche-bure vicArake anusAra utkarSaNa ( sthiti aura anubhAgakI vRddhi ), apakarSaNa ( sthiti aura anubhAgakI hAni ), saMkramaNa ( ekakA dUsare rUpa meM parivartana ), udIraNA ( niyata samaya se pahile udayameM le AnA) Adi hote rahate haiM aura antameM zeSa karmabandhakA eka niyata paripAkakrama banatA hai / usameM bhI pratisamaya parivartanAdi hote haiM / tAtparya yaha ki yaha AtmA apane bhale-bure vicAroM aura AcAroMse svayaM bandhana meM par3atA hai aura aise saMskAroMko apanemeM DAla letA hai jinase chuTakArA pAnA sahaja nahIM hotA / jaina siddhAntane una vicAroMke pratinidhibhUtakarmadravyakA isa AtmAse baMdha mAnA hai jisase usa karmadravyapara bhAra par3ate hI yA usakA udaya Ate ha ve bhAva AtmAmeM udita hote haiM / jagat bhautika hai / vaha pudgala aura AtmA donoMse prabhAvita hotA hai / karmakA eka bhautika piNDa, jo viziSTa zaktikA kendra hai, AtmAse sambaddha ho gayA taba usakI sUkSma para tIvra zaktike anusAra bAhya padArtha bhI prabhAvita hote haiM / bAhya padArthoM ke samavadhAna ke anusAra karmoMkA yathAsambhava pradezodaya yA phalodaya rUpase paripAka hotA rahatA hai / udayakAlameM honevAle tIvra manda madhyama zubha-azubha bhAvoMke anusAra Age udaya AnevAle karmoMke rasadAnameM antara par3a jAtA hai / tAtparya yaha hai ki bahuta kucha karmoMkA phala denA yA anya rUpameM denA yA na denA hamAre puruSArthake Upara nirbhara hai / isa taraha jainadarzanameM yaha AtmA anAdise azuddha mAnA gayA hai aura prayogase zuddha ho sakatA hai / zuddha hone ke bAda phira koI kAraNa azuddha honekA nahIM raha jAtA / AtmAke pradezoM meM saMkoca vistAra bhI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM karmake nimittase bhI hotA hai| ataH karma nimittake haTa jAnepara AtmA apane antima AkArameM raha jAtA hai aura Urdhva lokameM lokAgrabhAgameM sthira ho apane ananta caitanyameM pratiSThita ho jAtA hai| isa AtmAkA svarUpa upayoga hai| AtmAkI caitanyazaktiko upayoga kahate haiN| yaha citi zakti bAhya abhyantara kAraNoMse yathAsaMbhava jJAnAkAra paryAyako aura darzanAkAra paryAyako dhAraNa karatI hai| jisa samaya yaha caitanyazakti jJeyako jAnatI hai usa samaya sAkAra hokara jJAna kahalAtI hai tathA jisa samaya mAtra caitanyAkAra rahakara nirAkara rahatI hai taba darzana kahalAtI hai / jJAna aura darzana kramase honevAlI paryAe~ haiM / nirAvaraNa dazAmeM caitanya apane zuddha caitanya rUpameM lIna rahatA hai| isa anirvacanIya svarUpamAtra pratiSThita AtmamAtra dazAko hI nirvANa kahate haiN| nirvANa arthAt vAsanAoMkA nirvANa / svarUpase amartika hokara bhI yaha AtmA anAdi karmabandhanabaddha hone ke kAraNa mUrtika ho rahA hai aura karmabandhana haTate hI phira apanI zuddha amUrtika dazAmeM pahu~ca jAtA hai / yaha AtmA apanI zubha-azubha pariNatiyoMkA kartA hai| aura unake phaloMkA bhovatA hai| usameM svayaM pariNamana hotA hai| upAdAna rUpase yahI AtmA rAgadveSa moha ajJAna krodha Adi vikAra pariNAmoMko dhAraNa karatA hai aura usake phaloMko bhogatA hai / saMsAra dazAmeM karmake anusAra nAnAvidha yoniyoM meM zarIroMkA dhAraNa karatA hai para mukta hote hI svabhAvataH Urdhvagamana karatA hai aura lokAgrabhAgameM siddhalokameM svarUpapratiSThita ho jAtA hai| ataH mahAvIrane bandha mokSa aura usake kAraNabhUta tattvoMke sivAya isa AtmAkA bhI jJAna Avazyaka batAyA jise zuddha honA hai tathA jo azuddha ho rahA hai| AtmAkI azuddha dazA svarUpapracyutirUpa hai aura yaha svasvarUpako bhalakara parapadArthoM meM mamakAra aura ahaMkAra karaneke kAraNa huI hai| ataH isa azuddha dazAkA anta bhI svarUpajJAnase hI ho sakatA hai / jaba isa AtmAko yaha tattvajJAnahotA hai ki-"merA svarUpa to ananta caitanyamaya vItarAga nirmoha niSkaSAya zAnta nizcala apramatta jJAnarUpa hai / isa svarUpako bhalakara para padArthoMmeM mamakAra tathA zarIrako apanA mAnane ke kAraNa rAgadveSa moha kaSAya pramAda mithyAtva Adi vikAsarUpa merA pariNamana ho gayA hai aura ina kaSAyoMkI jvAlAmeM merA rUpa samala aura caMcala ho rahA hai| yadi para padArthoM se mamakAra aura rAgAdibhAvoMse ahaMkAra haTa jAya tathA Atmaparaviveka ho jAya to yaha azuddha dazA ye vAsanAe~ apane Apa kSINa ho jAya~gI / " to yaha vikAroMko kSINa karatA huA nirvikAra caitanyarUpa hotA jAtA hai| isI zaddhikaraNako mokSa kahate haiN| yaha mokSa jabataka zuddha AtmasvarUpakA bodha na ho tabataka kaise ho sakatA hai ? baddhake tattvajJAnakA prArambha duHkhase hotA hai aura usakI samApti duHkhanivRttimeM hotI hai / para mahAvIra bandha aura mokSake AdhArabhUta AtmAko hI mUlataH tattvajJAnakA AdhAra banAte haiN| buddhako AtmA zabdase hI ciDha hai| ve samajhate hai ki AtmA arthAt upaniSadvAdiyoMkA nitya AtmA / aura nitya AtmAmeM sneha honeke kAraNa svabuddhi aura dUsare padArthoM meM parabuddhi hone lagatI hai / sva-para vibhAgase rAgadveSa aura rAgadveSase yaha saMsAra bana jAtA hai| ataH sarvAnarthamala yaha AtmadRSTi hai| para ve isa ora dhyAna nahIM dete ki 'AtmA' kI nityatA yA anityatA rAga aura virAgakA kAraNa nahIM hai| rAga aura virAga to svarUpAnavabodha aura svarUpabodhase hote haiN| rAgakA kAraNapara padArthoMmeM mamakAra karanA hai| jaba isa AtmAko samajhAyA jAyagA ki "murkha, terA svarUpa to nirvikAra akhaNDa caitanya hai| terA ina strI-putra zarIrAdimeM mamatva karanA vibhAva hai. svabhAva nhiiN|" taba yaha sahaja hI apane nirvikAra sahaja svabhAvakI ora dRSTi DAlegA aura isI viveka daSTi yA samyagdarzanase para padArthoMse rAgadveSa haTAkara svarUpameM lIna hone lagegA / isIke kAraNa Asrava rukate haiM aura citta nirAsrava hotA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 197 AtmadRSTi hI bandhocchedikA-vizvakA pratyeka dravya apane guNa aura paryAyoMkA svAmI hai / jisa taraha ananta cetana apanA pRthaka astitva rakhate haiM usI taraha ananta pudgala paramANu eka dharma dravya ( gati sahAyaka ), eka adharma dravya ( sthiti sahakArI), eka AkAzadravya (kSetra ) asaMkhya kAlANu apanA pRthak astitva rakhate haiM / pratyeka dravya prati samaya parivartita hotA hai / parivartanakA artha vilakSaNa pariNamana hI nahIM hotaa| dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura kAladravya inakA vibhAva pariNamana nahIM hotA, ye sadA sadRza pariNamana hI karate haiM / pratikSaNa parivartana honepara bhI eka jaise bane rahate haiM / inakA zuddha pariNamana hI rahatA hai / rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle pudgala paramANu pratikSaNa zuddha pariNamana bhI karate haiM / inakA azuddha pariNamana hai skandha bnnaa| jisa samaya ye zuddha paramANukI dazAmeM rahate haiM usa samaya inakA zuddha pariNamana hotA hai aura jaba ye do yA adhika milakara skandha bana jAte haiM taba azuddha pariNamana hotA hai| jIva jabataka saMsAra dazAmeM hai aura anekavidha sUkSma karmazarIrase baddha honeke kAraNa aneka sthUla zarIroMko dhAraNa karatA hai taba taka isakA vibhAva yA vikArI pariNamana hai / jaba svarUpa-bodhake dvArA para padArthoMse moha haTAkara svarUpamAtramagna hotA hai taba sthUla zarIrake sAtha hI sUkSma karmazarIrakA bhI uccheda honepara nirvikAra zuddha caitanya bhAva ho jAtA hai aura ananta kAlataka apanI zuddha cinmAtra dazAmeM banA rahatA hai| phira isakA vibhAva yA azuddha pariNamana nahIM hotA kyoMki vibhAva pariNamanakI upAdAnabhUta rAgAdi santati ucchinna ho cukI hai| isa prakAra dravya sthiti hai| jo paryAya prathamakSaNameM hai vaha dUsare kSaNameM nahIM rahatI hai| koI bhI paryAya do kSaNa ThaharanevAlI nahIM hai| pratyeka dravya apanI paryAyakA upAdAna hai / dUsarA dravya cAhe vaha sajAtIya ho yA vijAtIya, nimitta hI ho sakatA hai, upAdAna nhiiN| pudgalameM apanI yogyatA aisI hai jo dUsare paramANuse sambandha karake svabhAvataH azuddha bana jAtA hai para AtmA svabhAvase azuddha nahIM bntaa| eka bAra zuddha honepara vaha kabhI bhI phira azuddha nahIM hogaa| isa taraha isa pratikSaNa parivartanazIla anantadravyamaya lokameM maiM eka AtmA huuN| merA kisI dUsare AtmA yA pudgala Adi dravyoMse koI sambandha nahIM hai| maiM apane caitanyakA svAmI hU~, mAtra caitanyarUpa huuN| yaha zarIra ananta pudgala paramANuoMkA eka piNDa hai, isakA maiM svAmI nahIM huuN| yaha saba para dravya hai / isake lie para padArthoM meM iSTa aniSTa buddhi karanA ho saMsAra hai| maiM eka vyakti huuN| Ajataka maiMne para padArthoMko apane anukUla pariNamana karAnekI anadhikAra ceSTA kii| maiMne yaha bhI anadhikAra ceSTA kI ki saMsArake adhikase adhika padArtha mere adhIna hoM, jaisA maiM cAha~ vaisA pariNamana kreN| unakI vRtti mere anukUla ho / para markha. ta to eka vyakti hai| apane pariNamana para arthAt apane vicAroMpara aura apanI kriyApara hI adhikAra rakha sakatA hai, para padArthopara terA vAstavika adhikAra kyA hai ? yaha anadhikAra ceSTA hI rAgadveSako utpanna karatI hai / tU cAhatA hai ki-zarIra prakRti strI putra parijana Adi saba tere izArepara caleM, saMsArake samasta padArtha tere adhIna hoM, tu trailokyako izArepara nacAnevAlA ekamAtra Izvara bana jAya / para yaha saba terI niradhikAra ceSTAe~ haiM / tU jisa taraha saMsArake adhikatama padArthoMko apane anukUla pariNamana karAke apane adhIna karanA cAhatA hai usI taraha tere jaise ananta mar3ha cetana bhI yahI durvAsanA lie haiM aura dUsare dravyoMko apane adhIna karanA cAhate haiN| isI chInAjhapaTImeM saMgharSa hotA hai, hiMsA hotI hai, rAgadveSa hotA hai aura antataH duHkha / sukha aura duHkhakI sthUla paribhASA yaha hai ki 'jo cAhe so hove' ise kahate haiM sukha aura 'cAhe kucha aura hove kucha, yA jo cAhe so na ho' yahI hai duHkha / manuSyakI cAha sadA yahI rahatI hai ki mujhe sadA iSTakA saMyoga rahe, aniSTakA saMyoga na ho, cAhake anusAra samasta bhautika jagat aura cetana pariNata hote raheM, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zarIra cira yauvana rahe, strI sthirayauvanA ho, mRtyu na ho, amaratva prApta ho, dhana-dhAnya hoM, prakRti anukUla rahe, aura na jAne kitanI prakArakI 'cAha' isa zekhacillI mAnavako hotI rahatI hai| una sabakA nicor3a yaha hai ki jinheM hama cAheM unakA pariNamana hamAre izArepara ho, taba isa mUDha mAnavako kSaNika sukhakA AbhAsa ho sakatA hai / buddha ne jisa duHkha ko sarvAnubhUta batAyA vaha saba abhAvakRta hI to haiM / mahAvIrane isa tRSNAkA kAraNa batAyA - svarUparUpakI maryAdAkA ajJAna / yadi manuSyako yaha patA ho ki jinakI maiM cAha karatA hU~, jinakI tRSNA karatA hU~ ve padArtha mere nahIM maiM to eka cinmAtra hU~, to use anucita tRSNA hI utpanna na hogI / isa mAnavane apane AtmAke svarUpa aura usake adhikArakI sImAko na jAnakara sadA mithyA AcaraNa kiyA aura para padArthoM ke nimittase jagat meM aneka kalpita U~ca-nIca bhAvoMkI sRSTi kara mithyA ahaMkArakA poSaNa kiyA / zarIrAzrita yA jIvikAzrita brAhmaNa kSatriyAdi varNoM ko lekara U~ca-nIca vyavahArakI bhedaka bhitti khar3Ikara mAnavako mAnavase itanA judA kara diyA jo eka uccAbhimAnI mAMsapiMDa dUsarekI chAyAse yA dUsareko chUnese apaneko apavitra mAnane lagA / bAhya parapadArthoM ke saMgrahI aura parigrahIko samrAT rAjA Adi saMjJAe~ dekara tRSNA kI pUjA kii| isa jagat meM jitane saMgharSa aura hiMsAe~ huI haiM ve saba para padArthoMkI chInAjhapaTIke kAraNa hI huI haiM / ataH jaba taka mumukSu apane vAstavika rUpako tathA tRSNAke mUla kAraNa 'paratra Atmabuddhi ko nahIM samajha letA taba taka duHkhanivRttikI samucita bhUmikA hI taiyAra nahIM ho sakatI / buddhane saMkSepa meM paMca skandhoM ko duHkha kahA hai, para mahAvIra ne usake bhItarI tattvajJAnako batAyA --cU~ki ye skandha AtmarUpa nahIM hai ataH inakA saMsarga hI aneka rAgAdibhAvoM kA sarjaka hai, ataH ye duHkhasvarUpa haiM / ataH nirAkula sukhakA upAya AtmamAtraniSThA aura para padArthoMse mamatvakA haTAnA hI hai / isake lie AtmadRSTi hI Avazyaka hai / AtmadarzanakA uparyukta prakAra parapadArthoM meM dveSa karanA nahIM sikhAtA kintu yaha batAtA hai ki inameM jo tumhArI tRSNA phaila rahI hai vaha anadhikAra ceSTA hai / vAstavika adhikAra to tumhArA apane vicAra aura apanI pravRttipara hI hai / isa taraha AtmA vAstavika svarUpakA parijJAna hue binA duHkhanivRtti yA muktikI saMbhAvanA hI nahIM kI jA sakatI / ataH dharmakIrtikI yaha AzaMkA bhI nirmUla hai ki "Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt parigrahadveSau / anayoH saMpratibaddhAH sarve doSAH prajAyante ||" - pramANa vA0 1 / 221 arthAt AtmAko mAnanepara dUsaroMko para mAnanA hogA / stra aura para vibhAga hote hI svakA parigraha aura parase dveSa hogA / parigraha aura dveSa honese rAgadveSamUlaka saikar3oM anya doSa utpanna hote haiM / yahA~ taka to ThIka hai ki koI vyakti AtmAko sva aura Atmetarako para mAnegA / para sva-paravibhAgase parigraha aura dveSa kaise hoMge ? AtmasvarUpakA parigraha kaisA ? parigraha to zarIra Adi para padArthoMkA aura usake sukhasAdhanoMkA hotA hai jinheM AtmadarzI vyakti chor3egA hI, grahaNa nahIM karegA / use to jaise strI Adi sukhasAdhanapara haiM vaise zarIra bhI / rAga aura dveSa bhI zarIrAdike sukhasAdhanoM aura asAdhanoM se hote haiM so AtmadarzIko kyoM hoMge ? ulaTe AtmadRSTA zarIrAdinimittaka yAvat rAgadveSa dvandvoMke tyAgakA hI sthira prayatna karegA / hA~, jisane zarIraskandhako hI AtmA mAnA hai use avazya Atmadarzanase zarIradarzana prApta hogA aura zarIra ke iSTAniSTanimittaka padArthoM meM parigraha aura dveSa ho sakate haiM, kintu jo zarIrako bhI para hI mAna rahA hai tathA duHkhakA kAraNa samajha rahA hai vaha kyoM usameM tathA usake iSTAniSTa sAdhanoMmeM rAgadveSa karegA ? Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/viziSTa nibandha : 199 ataH zarIrAdise bhinna AtmasvarUpakA parijJAna hI rAgadveSakI jar3ako kATa sakatA hai aura vItarAgatAko prApta karA sakatA hai| AtmadarzI vyakti jahA~ apane AtmasvarUpako upAdeya samajhatA hai vahA~ yaha bhI to samajhatA hai ki zarIrAdi para padArtha AtmAke hitakAraka nahIM haiN| inameM rAgadveSa karanA hI AtmAko bandhameM DAlanevAlA hai| AtmAko svarUpamAtrapratiSThArUpa sukhake lie kisI sAdhanake grahaNa karanekI AvazyakatA nahIM hai, kintu jina zarIrAdi parapadArthoM meM sukhasAdhanatvakI mithyAbuddhi kara rakhI hai vaha mithyAbuddhi hI chor3anA hai| AtmaguNakA darzana AtmamAtrameM lInatAkA kAraNa hogA na ki bandhanakAraka para padArthoM ke grahaNakA / zarIrAdi para padArthoM meM honevAlA AtmAbhiniveza avazya rAgAdikA sarjaka ho sakatA hai kintu zarIrAdise bhinna AtmatattvakA darzana kyoM zarIrAdimeM rAgAdi utpanna karegA? yaha to dharmakIrti tathA unake anuyAyiyoMkA Atmatattvake avyAkRta honeke kAraNa dRSTivyAmoha hai jo ve a~dheremeM usakA zarIraskandhasvarUpa hI svarUpa TaTola rahe haiM aura AtmadRSTiko mithyAdRSTi kahanekA duHsAhasa kara rahe haiN| eka ora ve pRthivI Adi bhUtoMse AtmAkI utpattikA khaMDana bhI karate haiM dUsarI ora rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ina pA~ca skandhoMse vyatirikta kisI AtmAko mAnanA bhI nahIM caahte| inameM vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ye cAra skandha cetanAtmaka ho sakate haiM para rUpaskandhako cetana kahanA cArvAkake bhUtAtmavAdase koI vizeSatA nahIM rkhtaa| jaba buddha svayaM AtmAko anyAkRtakoTimeM DAla gae to unake ziSyoMkA yuktimUlaka dArzanika kSetroMmeM bhI AtmAke viSayameM paraspara virodhI do vicAroMmeM dolita rahanA koI AzcaryakI bAta nahIM hai| Aja rAhula sAMkRtyAyana buddhake ina vicAroMko 'abhautikaanAtmavAda' jaise ubhayapratiSedhaka nAmase pukArate haiN| ve yaha nahIM batA sa Akhira phira AtmAkA svarUpa hai kyA ? kyA usako rUpaskandhakI taraha svatantra sattA hai ? kyA vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ye skandha bhI rUpaskandhakI taraha svatantra sat hai ? aura yadi nirvANameM cittasanta ti niruddha ho jAtI hai to cArvAkake ekajanma taka sImita dehAtmavAdase isa anekajanma-sImita dehAtmavAdameM kyA maulika vizeSatA rahatI hai ? antameM to usakA nirodha haA hii|| mahAvIra isa asaMgatijAlameM na to svayaM par3e aura na ziSyoMko ho unane isameM ddaalaa| yahI kAraNa hai jo unhoMne AtmAkA pUrA-pUrA nirUpaNa kiyA aura use svatantra dravya mAnA / jaisA ki maiM pahile likha AyA hU~ ki dharmakA lakSaNa hai vastukA sva-svabhAvameM sthira honA / AtmAkA khAlisa AtmarUpameM lIna honA hI dharma hai aura mokSa hai| yaha mokSa AtmatattvakI jijJAsAke binA ho hI nahIM sktaa| AtmA tIna prakArake haiM-vahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / jo AtmAe~ zarIrAdiko hI apanA rUpa mAnakara unakI hI priya sAdhanAmeM lage rahate haiM ve bahirmakha bahirAtmA haiN| jinheM svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna ho gayA hai, zarIrAdi bahiHpadArthose AtmadRSTi haTa gaI hai ve samyagdRSTi antarAtmA haiN| jo samasta karmamala kalaMkoMse rahita hokara zuddha cinmAtra svarUpameM magna hai ve paramAtmA haiN| eka hI AtmA apane svarUpakA yathArtha parijJAnakara antardRSTi ho kramazaH paramAtmA bana jAtA hai| ataH AtmadharmakI prAptike lie yA bandhamokSake lie AtmatattvakA parijJAna nitAnta Avazyaka hai| jisa prakAra AtmatattvakA jJAna Avazyaka hai usI prakAra jina ajIvoMke sambandhase AtmA vikata hotA hai usameM vibhAvapariNati hotI hai usa ajIvatattvake jJAnakI bhI AvazyakatA hai| jaba taka isa ajIvatattvako nahIM jAneMge taba taka kina domeM bandha huA yaha mUla bAta hI ajJAta raha jAtI hai| ataH ajIvatattvakA jJAna jarUrI hai| ajIvatattvameM cAhe dharma, adharma, AkAza aura kAlakA sAmAnya jJAna hI ho para pudgalakA kiMcit Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha vizeSa jJAna apekSita hai / zarIra svayaM pudgalapiMDa hai / yaha cetanake saMsarga se cetanAyamAna ho rahA hai / jagat meM rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle yAvat padArtha paudgAlika haiM / pRthivI, jala, agni, vAyu sabhI paudgalika haiM / inameM kisImeM koI guNa udbhUta rahatA hai kisImeM koI guNa / agnimeM rasa anudbhUta hai, vAyumeM rUpa anudbhUta hai jalameM gandha anudbhUta hai / para ye saba vibhinna jAtIya dravya nahIM haiM kintu eka pudgaladravya hI haiM / zabda, prakAza, chAyA, andhakAra Adi pudgala skandhakI paryAyeM haiM / vizeSataH mumukSuke lie yaha jAnanA jarUrI hai ki zarIra pudgala hai aura AtmA imase pRthak hai / yadyapi Aja azuddha dazAmeM AtmAkA 99 pratizata vikAsa aura prakAza zarIrAdhIna hai| zarIrake purjoMke bigar3ate hI vartamAna jJAnavikAsa ruka jAtA hai aura zarIrake nAza honepara vartamAnazaktiyA~ prAyaH samApta ho jAtI haiM phira bhI AtmA svatantra aura zarIrake atirikta bhI usakA astitva paralokake kAraNa siddha / AtmA apane sUkSma kArmaNa zarIrake anusAra vartamAna sthUla zarIrake naSTa ho jAnepara bhI dUsare sthUla zarIrako dhAraNa kara letA hai / Aja AtmAke sAttvika, rAjasa yA tAmasa sabhI prakAra ke vicAra yA saMskAra zarIrakI sthitike anusAra vikasita hote haiM / ataH mumukSuke lie isa zarIra pudgalakI prakRtikA parijJAna nitAnta Avazyaka hai jisase vaha isakA upayoga AtmavikAsameM kara sake, hrAsameM nahIM / yadi uttejaka yA apathya AhAra-vihAra hotA hai to kitanA hI pavitra vicAra karanekA prayatna kiyA jAya para saphalatA nahIM mila sakatI / isalie bure saMskAra aura vicAroMkA zamana karaneke lie yA kSINa karaneke lie unake prabala nimittabhUta zarIra kI sthiti AdikA parijJAna karanA hI hogaa| jina para padArthoMse AtmAko virakta honA hai yA unheM para samajhakara unake pariNamanapara jo anadhikRta svAmitva ke durbhAva Aropita haiM unheM naSTa karanA hai usa parakA kucha vizeSa jJAna to honA hI cAhie, anyathA virakti kisase hogI ? sArAMza yaha ki jise baMdhana hotA hai aura jisase baMdhatA hai una donoM tattvoMkA yathArtha darzana hue binA bandha paramparA kaTa nahIM sakatI / isa tattvajJAna ke binA cAritrakI ora utsAha hI nahIM ho sakatA / cAritrakI preraNA vicAroMse hI milatI hai / bandha-bandha do padArthoMke viziSTa sambandhako kahate haiM / bandha do prakArakA hai - eka bhAvabandha aura dUsarA dravyabandha | jina rAga-dveSa, moha Adi vibhAvoMse karma vargaNAoMkA baMdha hotA hai una rAgAdibhAvoM ko bhAvabaMdha kahate haiM aura karmavargaNAoMkA AtmapradezoMse sambandha honA dravyabandha kahalAtA hai / dravyabandha AtmA aura pudgalakA hai / yaha nizcita hai ki do dravyoMkA saMyoga hI ho sakatA hai tAdAtmya nahIM / pudgaladravya parasparameM bandhako prApta hote haiM to eka vizeSa prakArake saMyogako hI prApta karate haiM / unameM snigdhatA aura rUkSatA ke kAraNa eka rAsAyanika mizraNa hotA hai jisase usa skandhake antargata sabhI paramANuoMkI paryAya badalatI hai aura ve aisI sthitimeM A jAte haiM ki amuka samaya taka una sabakI eka jaisI hI paryAe~ hotI rahatI haiM / skandhake rUpa rasAdikA vyavahAra tadantargata paramANuoM ke rUparasAdipariNamanakI ausata se hotA hai / kabhI-kabhI eka hI skandhake amuka aMzameM rUpa rasAdi amuka prakArake ho jAte haiM aura dUsarI ora dUsare prakArake / eka hI Ama skandha eka ora pakakara pIlA mIThA aura sugandhita ho jAtA hai to dUsarI ora harA khaTTA aura vilakSaNa gandhavAlA banA rahatA hai| isase spaSTa hai ki skandhameM zithila yA dRr3ha bandhake anusAra tadantargata paramANuoM ke pariNamanakI ausata se rUparasAdi vyavahAra hote haiM / skandha apanemeM svatantra koI dravya nahIM hai / kintu vaha amuka paramANuoMkI vizeSa avasthA hI hai / aura apane AdhArabhUta paramANuoMke adhIna hI usakI dazA rahatI hai| pudgaloMke bandhameM yahI rAsAyanikatA hai ki usa avasthA meM unakA svatantra vilakSaNa pariNamana nahIM ho sakatA kintu eka jaisA pariNamana hotA rahatA hai / parantu AtmA aura kamaMpudgaloMkA aisA rAsAyanika mizraNa ho hI nahIM sktaa| yaha bAta judA hai ki karmaskandhake A jAnese AtmAke pariNamana meM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 201 vilakSaNatA A jAya aura AtmAke nimittase karmaskandhakI pariNati vilakSaNa ho jAya para isase AtmA aura pudgalakarmake bandhako rAsAyanika mizraNa nahIM kaha sakate / kyoMki jIva aura karmake bandhameM donoMkI eka jaisI paryAya nahIM hotii| jIvakI paryAya cetana rUpa hogI, pudgalakI acetanarUpa / pudgalakA pariNamana rUpa, rasa gandhAdirUpa hogA, jIvakA caitanyake vikaarruup| hA~, yaha vAstavika sthiti hai ki nUtana karmapadagaloMkA parAne baMdhe hue karmazarIrake sAtha rAsAyananika mizraNa ho aura vaha usa purAne karmapudgalake sAtha ba~dhakara usI skandhameM zAmila ho jAya / hotA bhI yahI hai| purAne karmazarIrase pratikSaNa amuka paramANu jharate haiM aura dUsare kucha nae zAmila hote haiM / parantu AtmapradezoMse unakA bandha rAsAyanika bilakula nahIM hai| vaha to mAtra saMyoga hai / pradezabandhakI vyAkhyA tattvArthasUtrakArane yahI kI hai-"nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH srvaatmprdeshessvnntaanntprdeshaaH|" ( tattvArthasUtra 8 / 24 ) arthAt yogake kAraNa samasta AtmapradezoMpara sUkSma pudgala Akara ekakSetrAvagAhI ho jAte haiN| isIkA nAma pradezabandha hai / dravyabandha bhI yahI hai| ataH AtmA aura karmazarIrakA ekakSetrAvagAhake sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa nahIM hotaa| rAsAyanika mizraNa navIna karmapugadaloMkA prAcIna karmapudgaloMge hI ho sakatA hai, AtmapradezoMse nhiiN| jIvake rAgAdibhAvoMse jo yogakriyA arthAta AtmapradezoMkA parispanda hotA hai usase karmavargaNAe~ khicatI haiN| ve zarIrake bhItarase bhI khiMcatI haiM bAhirase bhii| khiMcakara AtmapradezoMpara yA prAbaddha karmazarIrase bandhako prApta hotI hai| isa yogase una karmavargaNAoMmeM prakRti arthAt svabhAva par3atA hai| yadi ve karmapudgala kisIke jJAnameM bAdhA DAlane rUpa kriyAse khice haiM to unameM jJAnAvaraNakA svabhAva par3egA aura yadi rAgAdi kaSAyase to unameM cAritrAvaraNakA / Adi / tAtparya yaha ki Ae hue karma pudgaloMko AtmapradezoMse ekakSetrAvagAhI kara denA aura unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi svabhAvoMkA par3a jAnA yogase hotA hai| inheM pradezabandha aura prakRtibandha kahate haiN| kaSAyoMkI tIvratA aura mandatAke anusAra usa karmapudgalameM sthiti aura phala denekI zakti par3atI hai yaha sthitibandha aura anubhAgabandha kahalAtA hai| ye donoM bandha kaSAyase hote haiM / kevalI arthAta jIvanmukta vyaktiko rAgAdi kaSAya nahIM hotIM ataH unake yogake dvArA jo karmapudgala Ate haiM ve dvitIya samayameM jhar3a jAte haiM, unakA sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotA / bandha pratikSaNa hotA rahatA hai aura jaisA ki maiM pahile likha AyA hU~ ki usameM aneka prakArakA parivartana pratikSaNabhAvI kaSAyAdike anusAra hotA rahatA hai| antameM karmazarIrako jo sthiti rahatI hai usake anusAra phala milatA hai| una karmaniSakoMke udayase vAtAvaraNapara vaisA-vaisA asara par3atA hai / antaraMgameM vaise-vaise bhAva hote haiN| Ayarbandhake anusAra sthala zarIra chor3anepara una-una yoniyoM meM jIvako nayA sthala zarIra dhAraNa karanA par3atA hai| isa taraha yaha bandhacakra jabataka rAga-dveSa, moha, vAsanAe~ Adi vibhAva bhAva haiM barAbara calatA rahatA hai| bandhahetu Asrava-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandhake kAraNa haiN| inheM Asrava-pratyaya bhI kahate hai| jina bhAvoMke dvArA karmoMkA Asrava hotA hai unheM bhAvAsrava kahate haiM aura karmadravyakA AnA dravyAsrava kahalAtA hai| pudgaloMmeM karmatva prApta ho jAnA bhI dravyAsrava kahalAtA hai / Atmapradezataka unakA AnA dravyAsrava hai| jina bhAvose ve karma khicate haiM unheM bhAvAsrava kahate haiN| prathamakSaNabhAvI bhasboMko bhAvAsrava kahate haiM aura agrima kSaNabhAvI bhAvoMko bhAvabandha / bhAvAnava jaisA tIna manda madhyamAtmaka hogA tajjanya Atmapradezaparispandase vaise karma AyeMge aura AtmapradezoMse bNdhege| bhAvabandhake anusAra usa 4-26 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha skandhameM sthiti aura anubhAga pdd'egaa| ina AsravoMmeM mukhya anantakarmabandhaka Asrava hai mithyAtva arthAt mithyAdRSTi / yaha jIva apane AtmasvarUpako bhUlakara zarIrAdi para dravyoMmeM Atmabuddhi karatA hai aura isake samasta vicAra aura kriyAe~ unhIM zarIrAzrita vyavahAroMmeM ulajhI rahatI haiN| laukika yazolAbha AdikI dRSTise hI yaha dharma jaisI kriyAoM kA AcaraNa karatA hai / sva para viveka nahIM rahatA / padArthoMke svarUpameM bhrAnti banI rahatI hai / tAtparya yaha ki lakSyabhUta kalyANamArga meM hI isakI samyak zraddhA nahIM hotI / vaha sahaja aura gRhIta donoM prakAra kI mithyAdRSTiyoMke kAraNa tattvaruci nahIM kara pAtA / aneka prakArakI devaguru tathA lokamUr3hatAoMko dharma samajhatA hai| zarIra aura zarIrAzrita strI- putra kuTumbAdike mohameM ucita, anucitakA viveka kie binA bhISaNa anartha paramparAoMkA sRjana karatA hai / tuccha svArtha ke lie manuSya jIvanako vyartha hI kho detA hai / aneka prakArake U~ca-nIca bhedoMkI sRSTi karake mithyA ahaMkArakA poSaNa karatA hai| jisa kisI bhI devako, jisa kisI bhI veSadhArI guruko, jisa kisI bhI zAstrako bhaya AzA sneha aura lobhase mAnane ko taiyAra ho jAtA hai / usakA apanA koI siddhAnta hai aura na vyavahAra / thor3ese pralobhanase vaha saba anartha karane ko prastuta ho jAtA hai / jAti, jJAna, pUjA, kula, bala, Rddhi, tapa aura zarIra Adike kAraNa madamatta hotA hai aura anyoMko tuccha samajhakara unakA tiraskAra karatA hai| bhaya, AkAMkSA, ghRNA, anyadoSaprakAzana Adi durguNoMkA kendra hotA hai / isakI pravRttike mUlameM eka hI bAta hai aura vaha sva-svarUpavibhrama / use AtmasvarUpakA koI zraddhAna nahIM / ataH vaha bAhya padArthoMmeM lubhAyA rahatA hai / yahI mithyAdRSTi saba doSoMkI jananI hai, isIse ananta saMsArakA bandha hotA hai / darzanamohanIya nAmaka karmake udayameM yaha dRSTimUr3hatA hotI hai / avirati - cAritramoha nAmaka karmake udayase manuSyako cAritra dhAraNa karaneke pariNAma nahIM ho pAte / vaha cAhatA bhI hai to bhI kaSAyoMkA aisA tIvra udaya rahatA hai jisase na to sakalacAritra dhAraNa kara pAtA hai aura na dezacAritra / kaSAe~ cAra prakArakI haiM 1 - anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha - ananta saMsArakA baMdha karAnevAlI, svarUpAcaraNacAritrakA pratibandha karanevAlI, prAyaH mithyAtvasahacAriNI kaSAya / pattharakI rekhAke samAna / 2 - apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha - dezacAritra aNuvratoMko dhAraNa karaneke bhAvoMko na hone denevAlI kaSAya / isake udayase jIva zrAvaka ke vratoMko bhI grahaNa nahIM kara pAtA / miTTIke rekhAke samAna / 3 - pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha-sampUrNa cAritrakI pratibandhikA kaSAya / isake udayase jIva sakala tyAga karake sampUrNa vratoMko dhAraNa nahIM kara pAtA / dhUli rekhAke samAna / 4 -saMjvalana krodha mAna mAyA lobha - pUrNa cAritra meM kiMcinmAtra doSa utpanna karanevAlI kaSAya / yathAkhyAtacAritrakI pratibandhikA / jalarekhAke samAna / isa taraha indriyoMke viSayoMmeM tathA prANasaMyamameM nirargala pravRtti honese karmoMkA Asrava hotA hai / aviratikA nirodhakara viratibhAva Anepara karmoMkA Asrava nahIM hotA / pramAda - asAvadhAnIko pramAda kahate haiM / kuzala karmoMmeM anAdarakA bhAva honA pramAda hai / pA~coM indriyoMke viSayoMmeM lIna honeke kAraNa, rAjakathA, corakathA, strIkathA aura bhojanakathA ina cAra vikathAoMmeM rasa leneke kAraNa, krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMmeM lipta rahaneke kAraNa, nidrA aura praNayamagna honeke kAraNa karttavyapatha meM anAdarakA bhAva hotA hai / isa asAvadhAnIse kuzalakarmake prati anAsthA to hotI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 2030 hI hai, sAthahI sAtha hiMsAkI bhUmikA bhI taiyAra hone lagatI hai| hiMsAke mukhya hetuoM meM pramAdakA sthAna hI pramukha hai / bAhya meM jIvakA ghAta ho yA na ho kintu asAvadhAna aura pramAdI vyaktiko himAkA doSa sunizcita hai| prayatnapUrvaka pravRtti karanevAle apramatta sAdhakake dvArA bAhya hiMsA honepara bhI vaha ahiMsaka hai / ataH pramAda AsravakA mukhya dvAra hai / isIlie bha0 mahAvIrane bArabAra gautama gaNadharako cetAyA hai ki "samayaM goyama mA pmaade|" arthAta gautama, kisI bhI samaya pramAda na kro| kaSAya-AtmAkA svarUpa svabhAvataH zAnta aura nirvikArI hai| parantu krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAe~ AtmAko kasa detI haiM aura ise svarUpacyuta kara detI haiN| ye cAroM AtmAkI vibhAva dazAe~ haiM / krodhakaSAya dveSa rUpa hai yaha dveSakA kArya aura dveSako utpanna karatI hai| mAna yadi krodhako utpanna karatA hai to dveSa rUpa hai / lobha rAgarUpa hai / mAyA yadi lobhako jAgRta karatI hai to rAgarUpa hai| tAtparya yaha ki rAga, dveSa, mohakI doSatripuTImeM kaSAyakA bhAga ho mukhya hai / moharUpa mithyAtva dUra ho jAnepara bhI samyagdRSTiko rAga-dveSa rUpa kaSAyeM banI rahatI haiN| jisameM lobha kaSAya to padapratiSThA aura yazolipsAke rU muniyoMko bhI svarUpasthita nahIM hone deto| yaha rAgadveSa rUpa dvandva hI samasta anarthoMkA mUla hetu hai / yahI pramukha Asrava hai / nyAyasUtra, gItA aura pAlI piTakoMmeM bhI isI dvandvako hI pApamala batAyA hai| jainazAstroMkA pratyeka vAkya kaSAyazamanakA hI upadeza detA hai| isIlie jainamatiyA~ vItarAgatA aura akiJcanatAkI pratIka hotI hai| usameM na dveSakA sAdhana Ayudha hai aura na rAgakA AdhAra strI AdikA sAhacarya hii| ve to parama votarAgatA aura akiMcanatAkA pAvana sandeza detI haiN| ina kaSAyoMke sivAya-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ( glAni) strIveda, puruSaveda aura napuMsaka veda yo 9 nokaSAyeM haiN| inake kAraNa bhI AtmAmeM vikAra pariNati utpanna hotI hai| ataH ye bhI Asrava haiN| yoga-mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo parispanda arthAt kriyA hotI hai use yoga kahate haiN| yogakI sAdhAraNa prasiddhi cittavRttinirodha rUpa dhyAnake artha meM hai para jaina paramparAmeM cUMki mana, vacana aura kAyase honevAlI AtmAko kriyA karmaparamANuoMse yoga arthAt sambandha karAne meM kAraNa hotI hai ataH ise yoga kahate haiM aura yoganirodhako dhyAna kahate haiN| AtmA sakriya hai| usake pradezoMmeM parispanda hotA hai| mana, vacana aura kAyake nimittase sadA usameM kriyA hotI rahatI hai| yaha kriyA jIvanmaktako bhI barAbara hotI hai| paramuktise kucha samaya pahile ayogakevalI avasthAmeM mana, vacana, kAyakI kriyAkA nirodha hotA hai aura AtmA nirmala aura nizcala bana jAtA hai / siddha avasthAmeM AtmAke pUrNa zuddharUpakA AvirbhAva hotA hai na unameM karmajanya malinatA rahatI aura na yogajanya caMcalatA hii| pradhAnarUpase Asrava to yoga hI hai| isIke dvArA karmoMkA Agamana hotA hai / zubha yoga puNyakarmakA Asrava karAtA hai tathA azubha yoga pApakarmake AsravakA kAraNa hotA hai / sabakA zubhacintana tathA ahiMsaka vicAradhArA zabha manoyoga hai| hita mita priya sambhASaNa zubha vacanayoga hai| parako bAdhA na denevAlI yatnAcArapUrvaka pravRtti zubha kAyayoga hai| isa taraha isa Asrava tattvakA jJAna mumukSuko avazya hI honA caahie| sAdhAraNa rUpase yaha to use jJAta kara hI lenA cAhie ki hamArI amuka pravRttiyoMse zubhAsrava hotA hai aura amuka pravRttiyoMse azubhAsrava, tabhI vaha aniSTa pravRttiyoMse apanI rakSA kara skegaa| sAmAnyatayA Asrava do prakArakA hotA hai-eka to kaSAyAnuraJjita yogase honevAlA sAmparAyika Asrava jo bandhakA hetu hokara saMsArako vRddhi karatA hai tathA dUsarA kevala yogase honevAlA IryApatha Asrava Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti granthaM jo kaSAya na honese Age bandhanakA kAraNa nahIM hotA / yaha Asrava jIvanmukta mahAtmAoMke vartamAna zarIrasambandha taka hotA rahatA hai / yaha jIvasvarUpakA vighAtaka nahIM hotA / prathama sAmparAyika Asrava kaSAyAnuraMjita yogase honeke kAraNa bandhaka hotA hai / kaSAya aura yoga pravRtti zubharUpa bhI hoto hai aura azubharUpa bhI / ataH zubha aura azubha yogake anusAra Asrava bhI zubhAsava yA puNyAsrava aura azubhAsrava arthAt pApAtra vake bhedase do prakArakA ho jAtA hai / sAdhAraNatayA sAtAvedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura zubha gotra ye puNya karma haiM aura zeSa jJAnAvaraNa Adi ghAtiyA aura aghAtiyA~ karmaprakRtiyA~ pAparUpa haiM / isa AsravameM kaSAyoM ke tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, AdhAra aura zakti AdikI dRSTise tAratamya hotA hai / saMrambha ( saMkalpa ), sAmAraMbha ( sAmagrI juTanA ), Arambha ( kAryakI zuruAta, kRta (svayaM karanA), kArita ( dUsaroM se karAnA ), anumata ( kAryakI anumodanA karanA ) mana, vacana, kAya, yoga aura krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAyeM paraspara milakara 3 x 3 x 34 x 108 prakArake ho jAte haiM / inase Asrava hotA hai / Age jJAnAvaraNa Adi karmoMmeM pratyeka ke Asrava kAraNa batAte haiMjJAnAvaraNa, darzanAvaraNa-jJAnI aura darzanayukta puruSakI yA jJAna aura darzanakI prazaMsA sunakara bhItarI dveSavaza unakI prazaMsA nahIM karanA tathA manameM duSTabhAvoMkA lAnA ( pradoSa ) jJAnakA aura jJAnake sAdhanoMkA apalApa karanA ( nihnava ) yogya pAtrako bhI mAtsaryavaza jJAna nahIM denA, jJAnameM vighna DAlanA, dUsareke dvArA prakAzita jJAnakI avinaya karanA, jJAnakA guNa kIrtana na karanA, samyagjJAnako mithyAjJAna kahakara jJAnake nAzakA abhiprAya rakhanA Adi yadi jJAnake sambandhameM haiM to jJAnAvaraNake Asravake kAraNa hote hai aura yadi darzanake sambandhameM haiM to darzanAvaraNake Asravake kAraNa jAte haiM / isI taraha AcArya aura upAdhyAyase zatrutA rakhanA, akAla adhyayana, arucipUrvaka par3hanA, par3hane meM Alasa karanA, vyAkhyAnako anAdarapUrvaka sunanA, tIrthoparodha, bahuzrutake samakSa bhI jJAnakA garva karanA, mithyA upadeza dekara dUsareke mithyA jJAnameM kAraNa bananA, bahuzrutakA apamAna karanA, lobhAdivaza tattvajJAnake pakSakA tyAga karake atattvajJAnIya pakSako grahaNa karanA, asambaddha pralApa, sUtra viruddha vyAkhyAna, kapaTase jJAnArjana karanA, zAstra vikraya Adi jitane jJAna, jJAnI aura jJAnake sAdhanoMmeM vighna aura dveSotpAdaka bhAva aura kriyAe~ hotI haiM una sabase AtmApara aisA saMskAra par3atA hai jo jJAnAvaraNa karmake AsravakA hetu hotA hai / deva, guru Adike darzana meM mAtsarya karanA, darzanameM antarAya karanA, kisIkI A~kha phor3a denA, indriyoMkA abhimAna karanA, netroMkA ahaMkAra karanA, dIrgha nidrA, atinidrA, Alasya, samyagdRSTimeM doSodbhAvana, kuzAstra prazaMsA, gurujugupsA Adi darzanake vighAtaka bhAva aura kriyAe~ darzanAvaraNakA Asava karAtI haiM / asAtAvedanIya - apane meM parameM aura donoMmeM duHkha zoka Adi utpanna karanese AsAtAvedanIyakA Asrava hotA hai / sva para yA ubhayameM duHkha utpanna karanA, iSTaviyoga meM atyadhika vikalatA aura zoka karanA, nindA, mAnabhaMga yA karkazavacana Adise bhItara hI bhItara jalanA, paritApake kAraNa azrupAtapUrvaka bahu vilApa karanA, chAtI kUTakara yA sira phor3akara Akrandana karanA, duHkhase A~kheM phor3a lenA yA AtmahatyA kara lenA, isa prakAra ronA-cillAnA ki sunanevAle bhI ro par3eM, zoka Adise laMghana karanA, azubha prayoga, paranindA, pizunatA, adayA, aMga- upAMgoMkA chedana bhedana tAr3ana, trAsa, a~gulI Adise tarjana karanA, vacanoMse bhartsanA karanA, rodhana, baMdhana, damana, Atma prazaMsA, klezotpAdana, bahuparigraha, AkulatA, mana, vacana, kAyakI kuTilatA, pApa kAryoM se AjIvikA karanA, anarthadaNDa, viSamizraNa, bANa jAla piMjarA AdikA banAnA ityAdi Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 205 jitane kArya svayaMmeM parameM yA donoMmeM duHkha Adike utpAdaka hai ve saba asAtAvedanIya karmake AsravameM kAraNa hote haiN| sAtAvedanIya-prANimAtrapara dayAkA bhAva, muni aura zrAvakake vrata dhAraNa karanevAle vratiyoMpara anakampAke bhAva. paropakArArtha dAna denA, prANirakSA. indriyajaya, zAnti arthAta krodha, mAna, mAyAkA tyAga, zauca arthAt lobhakA tyAga, rAgapUrvaka saMyama dhAraNa karanA, akAmanirjarA arthAt zAntise karmoke phalakA bhoganA, kAyakleza rUpa kaThina bAhyatapa, arhatpUjA Adi zubha rAga, muni AdikI sevA Adi sva para tathA ubhayameM nirAkulatA sukhake utpAdaka vicAra aura kriyAe~ sAtAvedanIyake AsravakA kAraNa hotI haiN| darzanamohanIya-jIvanmukta kevalI zAstra saMgha dharma aura devoMkI nindA karanA, inameM avarNavAda arthAt avidyamAna doSoMkA kathana karanA darzanamohanIya arthAt mithyAtva karmakA Asrava karatA hai| kevalI rogI hote haiM, kavalAhArI hote haiM, nagna rahate haiM para vastrayukta dikhAI dete haiM, ityAdi kevalIkA avarNavAda hai| zAstrameM mAMsAhAra AdikA samarthana karanA zratakA avarNavAda hai / zAstra muni Adi malina hai, snAna nahIM karate, kalikAlake sAdhu haiM ityAdi saMghakA avarNavAda hai / dharma karanA vyartha hai, ahiMsA kAyaratA hai Adi dharmakA avarNavAda hai| deva madyapAyI aura mAMsabhakSI hote haiM Adi devoMkA avarNavAda hai| sArAMza yaha ki deva, guru, dharma, saMgha aura zratake sambandhameM anyathA vicAra aura mithyA dhAraNAe~ mithyAtvako poSaNa karatI haiM aura isase darzanamohakA Asrava hotA hai jisase yathArtha tattvaruci nahIM ho pAtI / cAritramohanIya svayaM aura parameM kaSAya utpanna karanA, bratazIlavAn puruSoMmeM dUSaNa lagAnA, dharmakA nAza karanA, dharmameM antarAya karanA, deza saMyamiyoMse vrata aura zIlakA tyAga karAnA, mAtsaryAdise rahita sajjana puruSoM meM mativibhrama utpanna karanA, Arta aura raudra pariNAma Adi kaSAyakI tovratAke sAdhana kaSAya cAritramohanIyake Asravake kAraNa hai| samIcIna dhArmikoMkI ha~sI karanA, dInajanoMko dekhakara ha~sanA, kAma vikArake bhAvoM pUrvaka ha~sanA, bahu pralApa tathA nirantara bhA~DoM jaisI ha~sor3a pravRttise hAsya nokaSAyakA Asrava hotA hai| nAnA prakAra krIr3A, vicitra krIr3A, dezAdike prati anautsukya, vrata zIla AdimeM aruci Adi rati nokaSAya Asravake hetu hai| dUsaroMmeM arati utpanna karanA, ratikA vinAza karanA, pApazIlajanoMkA saMsarga, pApa kriyAoMko protsAhana denA Adi arati nokaSAyake Asravake kAraNa haiN| apane aura dasare meM zoka utpanna karanA, zokayuktakA abhinandana, zokake vAtAravaNameM ruci Adi zoka nokaSAyake kAraNa haiN| sva aura parako bhaya utpanna karanA. nirdayatA, dasaroMko trAsa denA, Adi bhayake Asravake kAraNa haiN| paNyakriyAoMmeM jugupsA karanA, para nindA Adi jugupsAke Asravake kAraNa hai| parastrIgamana, strIke svarUpako dhAraNa karanA, asatya vacana, paravaJcanA, paradoSa darzana, vRddha hokara bhI yuvakoM jaisI pravRtti karanA Adi strIvedake Asravake hetu hai| alpakrodha, mAyAkA abhAva, garvakA abhAva, striyoMmeM alpa Asakti, IrSAkA na honA, rAgavardhaka vastuoMmeM anAdara, svadArasantoSa, parastrItyAga Adi puMvedake Asravake kAraNa haiN| pracara kaSAya, guhyendriyoMkA vinAza, parAMganAkA apamAna, strI yA puruSoMmeM anaMgakrIr3A, vratazIlayukta puruSoMko kaSTa utpanna karanA, tIvrarAga Adi napuMsaka vedanIya nokaSAyake Asravake hetu haiM / / narakAyu-bahuta Arambha aura bahuta parigraha narakAyukA Asrava karAte haiM / mithyAdarzana, tIvrarAga, mithyAbhASaNa, paradravyaharaNa, niHzIlatA, tIvra vaira, paropakAra na karanA, yativirodha, zAstra virodha, kRSNalezyA rUpa atitAmasapariNAma, viSayoMmeM atitRSNA, raudra dhyAna, hiMsAdi kara kAryoM meM pravRtti, bAla vRddha strI hatyA Adi karakarma narakAyuke Asravake kAraNa hote haiM / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 : DaoN. mahendra kumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha tiryaMcAyu-chala kapaTa Adi mAyAcAra, mithyA abhiprAyase dharmopadeza denA, adhika Arambha, adhika parigraha, niHzIlatA, paravaJcakatA, nIla lezyA aura kapota lezyA rUpa tAmasa pariNAma / maraNakAlameM AtadhyAna, krUrakarma, bheda karanA, anarthodbhAvana, sonA-cA~dI Adiko khoTA karanA, kRtrima candanAdi banAnA, jAti kula zIlameM dUSaNa lagAnA, sadguNoMkA lopa, doSa darzana Adi pAzava bhAva tithaMcAyuke Asravake kAraNa hote haiN| manuSyAyu--alpa Arambha, alpa parigraha, vinaya, bhadra svabhAva, niSkapaTa vyavahAra, alpakaSAya, maraNakAlameM saMkleza na honA, mithyAtvI vyaktimeM bhI namrabhAva, sukhabodhyatA, ahiMsakabhAva, alpakrodha, doSarahitatA, krUrakarmoM meM aruci, atithisvAgatatatparatA, madhura vacana, jagatmeM alpa Asakti, anasUyA, alpasaMkleza, guru AdikI pUjA, kApota aura pItalezyAke rAjasa aura alpa sAttvika bhAva, nirAkulatA Adi mAnavabhAva manuSyAyuke Asravake kAraNa hote haiN| svAbhAvika mRdutA aura nirabhimAna vRtti manuSyAyuke Asravake asAdhAraNa hetu haiN| devAyu-sarAga saMyama arthAt abhyudayakI kAmanA rahate hue saMyama dhAraNa karanA, zrAvakake vrata, samatA pUrvaka karmoMkA phala bhoganArUpa akAmanirjarA, saMnyAsI, ekadaNDI, tridaNDI, paramahaMsa Adi tApasoMkA bAlatapa aura samyaktva Adi sAttvika pariNAma devAyuke kAraNa hote haiN| nAma karma-mana. vacana, kAyakI kuTilatA, visaMvAdana arthAt zreyomArgameM azraddhA utpanna karake usase cyuta karanA, mithyAdarzana, paizunya, asthiracittatA, jhUThe bA~Ta tarAjU gaja Adi rakhanA, mithyA sAkSI denA, paranindA, AtmaprazaMsA, paradravya grahaNa , asatyabhASaNa, adhika parigraha, sadA vilAsIveza dhAraNa karanA, rUpamada, kaThorabhASaNa, asabhya bhASaNa, Akroza, jAna bUjhakara chaila chabIlA veza dhAraNa karanA, vazIkaraNa cUrNa AdikA prayoga, mantra Adike prayogase dUsaroMmeM kutUhala utpanna karanA, devaguru pUjAke bahAne gandha mAlA dhUpa Adi lAkara apane rAgakI puSTi karanA, para viDambanA, paropahAsa, IMToMke bhaTTe lagAnA. dAvAnala prajvalita karAnA, pratimA tor3anA, mandira dhvaMsa, udyAna ujAr3anA, tIvra krodha, mAna, mAyA, lobha, pApajIvikA Adi kAryoMse azubha zarIra Adike utpAdaka azubha nAmakarmakA Asrava hotA hai| inase viparIta mana, vacana, kAyakI saralatA, Rju pravRtti Adise sundara zarIrotpAdaka zubhanAma karmakA Asrava hotA hai| tIrthaMkara nAma-nirmala samyagdarzana, jagaddhitaiSitA, jagatke tAranekI prakRSTa bhAvanA, vinayasampannatA, niraticAra zIlavratapAlana, nirantara jJAnopayoga, saMsAra duHkhabhIrutA, yathAzakti tapa, yathAzakti tyAga, samAdhi, sAdhu sevA, arhanta AcArya bahuzruta aura pravacanameM bhakti, Avazyaka kriyAoMmeM sazraddha nirAlasya pravRtti, zAsana prabhAvanA, pravacana vAtsalya Adi solaha bhAvanAe~ jagaduddhAraka tIrthaMkara prakRtike AsravakA kAraNa hotI haiN| inameM samyagdarzanake sAtha honevAlI jagaduddhArakI tIvra bhAvanA hI makhya hai| nIcagotra-paranindA, AtmaprazaMsA, paraguNavilopa, apanemeM avidyamAna guNoMkA prakhyApana, jAtimada, kUlamada, balamada, rUpamada, zrutamada, jJAnamada, aizvaryamada, tapomada, parApamAna, parahAsyakaraNa, paraparivAdana, gurutiraskAra, guruoMse TakarAkara calanA, guru doSodbhAvana, guru vibhedana, guruoMko sthAna na denA, bhartsanA karanA, stuti na karanA, vinaya na karanA, unakA apamAna karanA, Adi nIcagotrake Asravake kAraNa haiN| uccagotra-para prazaMsA, AtmanindA, para sadguNodbhAvana, svasadguNAcchAdana, nIcaivRtti-namrabhAva, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 207 nirmada bhAva rUpa anutseka, parakA apamAna, hAsa parihAsa na karanA, mRdubhASaNa Adi uccagotrake Asravake kAraNa hote haiN| antarAya-dUsaroMke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryameM vighna karanA, dAnakI nindA karanA, devadravyakA bhakSaNa, paravIryApaharaNa, dharmoccheda, adharmAcaraNa, paranirodha, bandhana, karNachedana guhyachedana, indriya vinAza Adi vighnakAraka vicAra aura kriyAe~ antarAya karmakA Asrava karAtI haiN| sArAMza yaha ki ina bhAvoMse una una karmoko sthitibandha aura anubhAgabandha vizeSa rUpase hotA hai| vaise Ayuke sivAya anya sAta karmoMkA Asrava nyUnAdhika bhAvase pratisamaya hotA rahatA hai| AyukA Asrava Ayuke tribhAgameM hotA hai| mokSa-bandhanamuktiko mokSa kahate haiN| bandhake kAraNoMkA abhAva honepara tathA saMcita karmoMkI nirjarA honepara samasta karmoMkA sakala uccheda honA mokSa hai / AtmAkI vaibhAvikI zaktikA saMsAra avasthAmeM vibhAva pariNamana ho rahA thaa| vibhAva pariNamanake nimitta haTa jAnese mokSadazAmeM usakA svabhAva pariNamana ho jAtA hai / jo AtmAke guNa vikRta ho rahe the ve hI svAbhAvika dazAmeM A jAte haiN| mithyAdarzana samyagdarzana bana jAtA hai, ajJAna jJAna aura acAritra cAritra / tAtparya yaha ki AtmAkA sArA nakzA hI badala jAtA hai / jo AtmA mithyAdarzanAdi rUpase anAdikAlase azuddhikA puja banA huA thA vahI nirmala nizcala aura ananta caitanyamaya ho jAtA hai| usakA Age sadA zuddha pariNamana hI hotA hai / vaha caitanya nirvikalpa hai| vaha nistaraMga samudrakI taraha nirvikalpa nizcala aura nirmala hai| na to nirvANa dazAmeM AtmAkA abhAva hotA hai aura na vaha acetana hI ho jAtA hai / jaba AtmA eka svatantra maulika dravya hai taba usakA abhAva ho hI nahIM sktaa| usameM parivartana kitane hI ho jAya~ para abhAva nahIM ho sktaa| kisIkI bhI yaha sAmarthya nahIM jo jagatke kisI bhI eka satkA samala uccheda kara ske| buddhase jaba prazna kiyA gayA ki-'maraneke bAda tathAgata hote haiM yA nahIM to unane isa praznako avyAkRta koTimeM DAla diyA thaa| yahI kAraNa haA ki buddhake ziSyoMne nirvANake viSaya meM do tarahakI kalpanAe~ kara DAlIM / eka nirvANa vaha jisameM citta santati nirAsrava ho jAtI hai aura dUsarA nirvANa vaha jisameM dIpakake samAna citta santati bhI bujha jAtI hai arthAt usakA astitva samApta ho jAtA hai| rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina pA~ca skandha rUpa hI AtmAko mAnanekA yaha sahaja pariNAma thA ki nirvANa dazAmeM usakA astitva na rhe| Azcarya hai ki buddha nirvANa aura AtmAke paralokagAmitvakA nirNaya batAe binA kahI duHkha nivRttike upadezake sarvAMgINa aucityakA samarthana karate rhe| yadi nirvANameM cittasantatikA nirodha ho jAtA hai, vaha dIpakakI taraha bujha jAtI hai arthAt astitvazanya ho jAtI hai to ucchedavAdake doSase buddha kaise bace? AtmAke nAstitvase inakAra to isI bhayase karate the ki yadi AtmAko nAsti kahate haiM to ucchedavAdakA prasaMga AtA hai aura asti kahate haiM to zAzvatavAdakA prasaMga AtA hai / nirvANAvastha mAnane aura maraNake bAda uccheda mAnane meM tattvadRSTise koI vizeSa antara nahIM hai| balki cArvAkakA sahaja uccheda sabako sukara kyA ayatnasAdhya honese sahajagrAhya hogA aura buddha kA nirvANottara uccheda aneka prakArake brahmacaryavAsa dhyAna Adise sAdhya honeke kAraNa durgAhya hogaa| ataH mokSa avasthAmeM zuddha citta santatikI sattA mAnanA hI ucita hai / mokSake kAraNa-1 saMvara-saMvara rokaneko kahate haiM / surakSAkA nAma saMvara hai / jina dvAroMse karmoMkA Asrava hotA thA una dvAroMkA, nirodha kara denA saMvara kahalAtA hai| AsravakA mUla kAraNa yoga hai / ataH Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha yoganivRtti hI mUlataH saMvarake padapara pratiSThita ho sakatI hai| para, mana, vacana, kAyakI pravRttiko sarvathA rokanA saMbhava nahIM hai / zArIrika AvazyakatAoMkI pUrtike lie AhAra karanA, malamatrakA visarjana karanA calanA phiranA, bolanA, rakhanA, uThAnA Adi kriyAe~ karanI hI par3atI haiN| ataH jitane aMzoMmeM mana, vacana, kAyakI kriyAoMkA nirodha hai utane aMzako gupti kahate haiN| gupti arthAt rakSA / mana, vacana aura kAyakI akazala pravattiyoMse rakSA krnaa| yaha gapti hI saMvarakA pramakha kAraNa hai| gaptike atirikta samiti. dharma anaprekSA, parISahajaya aura cAritra Adise saMvara hotA hai| samiti AdimeM jitanA nivattikA bhAga hai utanA saMvarakA kAraNa hotA hai aura pravRttikA aMza zubhabandhakA hetu hotA hai| samiti-samyak pravRtti, sAvadhAnIse kArya krnaa| IryA samiti-dekhakara calanA / bhASA samitihita mita priya vacana bolanA / eSaNA samiti-vidhipUrvaka nirdoSa AhAra lenA / AdAna-nikSepaNa samitidekha zodhakara kisI bhI vastukA rakhanA uThAnA / utsarga samiti-nirjantu sthAnapara malamUtrakA visarjana krnaa| dharma-AtmasvarUpameM dhAraNa karAnevAle vicAra aura pravRttiyAM dharma haiM / uttama kSamA-krodhakA tyAga karanA / krodhake kAraNa upasthita honepara bhI vivekavArise unheM zAnta karanA / kAyaratA doSa hai aura kSamA gaNa / jo kSamA AtmAmeM dInatA utpanna kare vaha dharma nhiiN| uttama mArdava-madatA, komalatA, vinayabhAva, mAnakA tyAga / jJAna pUjA kula jAti bala Rddhi tapa aura zarIra AdikI kiMcita viziSTatAke kAraNa AtmasvarUpako na bhUlanA, inakA ahaMkAra na karanA / ahaMkAra doSa hai, svamAna guNa hai| uttama Arjava-RjutA, saralatA, mana vacana kAyameM kuTilatA na hokara saralabhAva honaa| jo manameM ho, tadanusArI hI vacana aura na vyavahArakA honA / mAyAkA tyAga-saralatA guNa hai| bhoMdUpana doSa hai| uttama zauca-zucitA, pavitratA, nirlobha vRtti, pralobhanameM nahIM phaMsanA / lobha kaSAyakA tyAgakara manameM pavitratA lAnA / zauca guNa hai para bAhya solA aura caukApantha Adike kAraNa chU-chU karake dUsaroMse ghRNA karanA doSa hai| uttama satyaprAmANikatA, vizvAsa paripAlana, tathya spaSTa bhASaNa / saca bolanA dharma hai parantu paranindAke lie dUsaroMke doSoMkA DhiMDhorA pITanA doSa hai / para bAdhAkArI satya bhI doSa ho sakatA hai / uttama saMyama-indriya vijaya, prANi rakSaNa / pAMcoM indriyoMkI viSaya pravRttipara aMkuza rakhanA, nirargala pravRttiko rokanA, vazyendriya honaa| prANiyoMkI rakSAkA dhyAna rakhate hue khAna-pAna jIvana vyavahArako ahiMsAkI bhUmikApara calAnA / saMyama guNa hai para bhAvazUnya bAhya-kriyAkANDameMkA atyadhika Agraha doSa hai / uttama tapa-icchAnirodha / manakI AzA tRSNAoMko rokakara prAyazcitta vinaya vaiyAvRttya ( sevAbhAva ) svAdhyAya aura vyutsarga (parigrahatyAga ) meM cittavRtti lagAnA / dhyAna-cittakI ekaagrtaa| upavAsa, ekAzana, rasatyAga, ekAntasevana, mauna, zarIrako sukumAra na hone denA Adi bAhyatapa hai| icchAnivRtti rUpa tapa guNa hai aura mAtra bAhya kAyakleza, paMcAgni tapanA, haThayogakI kaThina kriyAyeM bAlatapa haiN| uttamatyAga-dAna denA, tyAgakI bhUmikApara aanaa| zaktyanasAra bhakhoMkoM bhojana, rogIko auSadhi, ajJAnanivRttike lie jJAnake sAdhana juTAnA aura prANimAtrako abhaya denA / samAja aura dezake nirmANake lie tana dhana Adi sAdhanoMkA tyAga / lAbha pUjA nAma Adike lie kiyA jAnevAlA dAna uttama dAna nahIM hai| uttama AkiMcanya-akiJcanabhAva, bAhyapadArthoM meM mamatva bhAvakA tyAga / dhana-dhAnya Adi bAhyapararigraha tathA zarIrameM 'yaha merA svarUpa nahIM hai, AtmAkA dhana to usakA zuddha caitanyarUpa hai 'nAstimeM kiJcana'-merA kucha mahIM hai Adi bhAvanAe~ AkiJcanya haiM / kartavyaniSTha rahakara bhautikatAse dRSTi haTAkara vizuddha AdhyAtmika dRSTi prApta krnaa| uttama brahmacarya-brahma arthAt AtmasvarUpameM vicaraNa karanA / strIsukhase virakta hokara samasta zArIrika mAnasika Atmika zaktiyoMko Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 209 AtmavikAsonmukha karanA / manaHzuddhike binA kevala zArIrika brahmacaryaM na to zarIrako hI lAbha pahu~cAtA hai ora na mana aura AtmA meM hI pavitratA lAtA hai / anuprekSA - sadbhAvanAe~ AtmavicAra / aisI bhAvanAoMko sadA~ cittameM bhAte rahanA cAhiye / ina vicAroMse susaMskRta citta samaya Anepara vicalita nahIM ho sakatA, sabhI dvandvoMmeM samatAbhAva rakha sakatA hai| aura karmo ko rokakara saMvarakI ora le jA sakatA hai / paroSahajaya - sAdhakako bhUkha pyAsa ThaMDa garamI barasAta DAMsa macchara calane phirane sone meM AnevAlI kaMkar3a Adi bAdhAe~, vadha Akroza mala roga AdikI bAdhAoMko zAntise sahanA caahie| nagna rahate hue bhI strI Adiko dekhakara avikRta bane rahanA cAhie / ciratapasyA karanepara bhI yadi koI Rddhi-siddhi prApta na ' to bhI tapasyA ke prati anAdara nahIM honA caahie| koI satkAra puraskAra kare to harSa na kare to kheda nahIM karanA cAhie / yadi tapasyAse koI vizeSa jJAna prApta ho gayA ho to ahaMkAra aura prApta na huA ho to kheda nahIM karanA caahie| bhikSAvRtti se bhojana karate hue bhI dInatAkA bhAva AtmAmeM nahIM Ane denA cAhie / isa taraha parISahajayase cAritrameM dRr3ha niSThA hotI hai aura isase Asrava rukakara saMvara hotA hai / cAritra - cAritra aneka prakArakA hai| isameM pUrNa cAritra muniyoMkA hotA hai tathA dezacAritra zrAvakA / muni ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina vratoMkA pUrNarUpameM pAlana karatA hai tathA zrAvaka inako eka aMzase / muniyoMke mahAvrata hote haiM tathA zrAvakoM ke aNuvrata / inake sivAya sAmAyika Adi cAritra bhI hote haiM / sAmAyika - samasta pApakriyAoMkA tyAga, samatAbhAvakI ArAdhanA / chedopasthApanA - yadi vratoMmeM dUSaNa A gayA ho to phirase usameM sthira honA / parihAravizuddhi - isa cAritravAle vyaktike zarIrameM itanA halakApana A jAtA hai jo sarvatra gamana karate hue bhI isake zarIrase hiMsA nahIM hotI / sUkSmasAmparAya - anya saba kaSAyoM kA upazama yA kSaya honepara jisake mAtra sUkSma lobhakaSAya raha jAtI hai usake sUkSmasAmparAyacAritra hotA hai / yathAkhyAtacAritra --- jIvanmukta vyaktike samasta kaSAyoM ke kSaya honepara hotA hai / jaisA AtmAkA svarUpa hai vaisA hI usakA prApta ho jAnA yathAkhyAta hai / isa taraha gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra AdikI kilebandI honepara karmazatruke pravezakA koI avasara nahIM rahatA aura pUrNasaMvara ho jAtA 1 nirjarA - gupti Adise sarvataH saMvRta vyakti AgAmI karmoMke Asravako to roka hI detA hai sAtha hI sAtha pUrvabaddha karmoMkI nirjarA karake kramazaH mokSako prApta karatA hai / nirjarA jhar3aneko kahate haiM / yaha do prakArakI hotI hai-- ( 1 ) aupakramika yA avipAka nirjarA (2) anaupakramika yA savipAka nirjarA / tapa Adi sAdhanAoM ke dvArA karmoMko balAt udayameM lAkara binA phala diye hI jhar3A denA avipAka nirjarA hai / svAbhAvika kramase prati samaya karmoMkA phala dekara jhar3a jAnA savipAka nirjarA hai / yaha savipAka nirjarA pratigupti, samiti aura khAsakara nirjarA yA aupakramika nirjarA samaya hara eka prANI ke hotI hI rahatI hai aura nUtana karma ba~dhate jAte haiN| taparUpI agnike dvArA karmoMko udayakAlake pahile hI bhasma kara denA avipAka hai / samyagdRSTi, zrAvaka, muni, anantAnubandhIkA visaMyojana karanevAlA, darzanamohakA kSaya karanevAlA, upazAntamoha guNasthAnavAlA, kSapakazreNIvAle, kSINamohI aura jIvanmukta vyakti kramazaH asaMkhyAtaguNI karmoMkI nirjarA karate haiM / 'karmokI gati Tala nahIM sakatI' yaha ekAnta nahIM hai| yadi AtmAmeM puruSArthaM ho aura vaha sAdhanA kare to samasta karmoMko antarmuhUrta meM hI naSTa kara sakatA hai / "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / " arthAt saikar3oM kalpakAla bIta jAnepara bhI binA bhoge karmoMkA kSaya nahIM ho sakatA - yaha mata jainoMko 4-27 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mAnya nahIM / jaina to yaha kahate haiM ki 'dhyAnAgni sarvakarmANi bhasmasAtkurute kSaNAt / " arthAt dhyAnarUpI agni sabhI karmoMko kSaNa bharameM bhasma kara sakatI hai| aise aneka dRSTAnta maujUda hai-jinhoMne apanI prAksAdhanAkA itanA bala prApta kara liyA thA ki sAdhudIkSA lete hI unheM kaivalya lAbha ho gayA / purAnI vAsanAoMko aura rAga, dveSa Adi kusaMskAroMko naSTa karanekA ekamAtra mukhya sAdhana hai dhyAna arthAt cittavRttiyoMkA nirodha karake use ekAgra krnaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIrane bandha ( duHkha ) bandhake kAraNa ( Asrava ) mokSa aura mokSake kAraNasaMvara, nirjarA ina pAMca tattvoMke sAtha hI sAtha Atmatattvake jJAnakI bhI khAsa AvazyakatA batAI jise bandhana aura mokSa hotA hai tathA usa ajIva tattvake jJAnakI jisake kAraNa anAdise yaha jIva bandhanabaddha ho rahA hai| mokSake sAdhana-vaidika saMskRti vicAra yA jJAnase mokSa mAnatI hai jaba ki zramaNa saMskRti AcAra arthAt cAritrako mokSakA sAdhana svIkAra karatI hai| yadyapi vaidika saMskRtimeM tattvajJAnake sAtha hI sAtha vairAgya aura saMnyAsako bhI muktikA aMga mAnA hai para vairAgya AdikA upayoga tattvajJAnakI puSTimeM hotA hai arthAt vairAgyase tattvajJAna paripUrNa hotA hai aura phira mukti / jaina tIrthaGkaroMne "samyagdarzanajJAnacaritrANi mokSamArga:" (tattvArthasUtra 11) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako mokSakA mArga kahA hai / aisA samyagjJAna jo samyakcAritrakA poSaka yA varddhaka nahIM hai mokSakA sAdhana nahIM ho sakatA / jo jJAna jIvanameM utarakara Atmazodhana kare vahI mokSakA kAraNa hai / antataH saccI zraddhA aura jJAnakA phala cAritrazaddhi hai| jJAna thor3A bhI ho para yadi usane jIvanazuddhimeM preraNA dI hai to vaha samyagjJAna hai| ahiMsA, saMyama aura tapa sAdhanAtmaka vastue~ haiM, jJAnAtmaka nahIM / ataH jainasaMskRtine kore jJAnako bhAra hI batAyA hai / tattvoMkI saccI zraddhA khAsakara dharmakI zraddhA mokSa-prAsAdakA prathama sopAna hai| Atmadharma arthAta AtmasvabhAvakA aura AtmA tathA zarIrAdi parapadArthakA svarUpajJAna honA-inameM bhedavijJAna honA hI myagdarzana hai| samyakudarzana arthAt AtmasvarUpakA spaSTa darzana, apane lakSya aura kalyANa-mArgakI dRr3ha pratIti / bhaya, AzA, sneha aura lobhAdi kisI bhI kAraNase jo zraddhA cala aura malina na ho sake, koI sAtha de yA na de para bhItarase jisake prati jIvanakI bhI bAjI lagAnevAlA paramAvagADha saMkalpa ho vaha jIvanta zraddhA samyakadarzana hai| isa jyo ke jagate hI sAdhakako apane tattvakA spaSTa darzana hone lagatA hai| use svAnubhUti-arthAta AtmAnubhava pratikSaNa hotA hai| vaha samajhatA hai ki dharma AtmasvarUpakI prAptimeM hai, bAhya padArthAdhita kriyAkANDameM nahIM / isIlie usakI pariNati eka vilakSaNa prakArakI ho jAtI hai| use AtmakalyANa, mAnavajAtikA kalyANa, deza aura samAjake kalyANake mArgakA spaSTa bhAna ho jAtA hai| apane AtmAse bhinna kisI bhI parapadArthakI apekSA hI duHkhakA kAraNa hai / sukha svAdhIna vRttimeM hai| ahiMsA bhI antataH yahI hai ki hamArA parapadArthase svArthasAdhanakA bhAva kama ho / jaise svayaM jIvita rahaneko icchA hai usI taraha prANimAtrakA bhI jIvita rahanekA adhikAra svIkAra kreN| svarUpajJAna aura svAdhikAra maryAdAkA jJAna samyagjJAna hai| usake prati dRr3ha zraddhA samyagdarzana hai aura tadrapa honeke yAvata prayatna samyakucAritra hai| yathA-pratyeka AtmA caitanyakA dhanI hai| pratikSaNa paryAya badalate hue bhI usakI avicchinna dhArA anantakAla taka calatI rhegii| usakA kabhI samala nAza na hogaa| eka dravyakA dUsare dravyapara koI adhikAra nahIM hai| rAgAdi kaSAyeM aura vAsanAe~ AtmAkA nijarUpa nahIM haiM, vikArabhAva haiM / zarIra bhI para hai| hamArA svarUpa to caitanyamAtra hai| hamArA adhikAra apanI guNaparyAyoMpara hai / apane vicAra aura apanI kriyAoMko hama jaisA cAheM vaisA banA sakate haiN| dUsareko banAnA bigAr3anA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | viziSTa nibandha : 211 hamArA svAbhAvika adhikAra nahIM hai / yaha avazya hai ki dUsarA hamAre banane bigar3anemeM nimitta hotA hai para nimitta upAdAnakI yogyatAkA hI vikAsa karatA hai / yadi upAdAna kamajora hai to nimittake dvArA atyadhika prabhAvita ho sakatA / ataH bananA bigaDanA bahuta kucha apano bhItarI yogyatApara hI nirbhara hai| isa taraha apane AtmAke svarUpa aura svAdhikArapara aTala zraddhA honA aura AcAra vyavahAra meM isakA ullaMghana na karanekI dRr3ha pratIti honA samyagdarzana hai| samyagdarzanakA samyagdarzana ___ samyagdarzanakA artha mAtra yathArtha dekhanA yA vAstavika pahicAna hI nahIM hai, kintu usa darzanake pIche honevAlI dRr3ha pratIti, jIvanta zraddhA aura usako kAyama rakhane ke lie prANoMkI bhI bAjI lagA denekA aTa vizvAsa hI vastutaH samyagdarzanakA svarUpArtha hai / samyagdarzanameM do zabda haiM samyak aura drshn| samyak zabda sApekSa hai, usameM vivAda ho sakatA hai| eka mata jise samyaka samajhatA hai dasarA mata use samyaka nahIM mAnakara mithyA mAnatA hai / eka hI vastu paristhiti vizeSameM ekako samyak aura dUsaroMko mithyA ho sakatI hai| darzanakA artha dekhanA yA nizcaya karanA hai| isameM bhI bhrAntikI sambhAvanA hai| sabhI mata apane-apane dharmako darzana arthAt sAkSAtkAra kiyA huA batAte haiM, ataH kauna samyak aura kauna asamyak tathA kauna darzana aura kauna adarzana ye prazna mAnava mastiSkako Andolita karate rahate haiN| inhIM praznoMke samAdhAna meM jIvanakA lakSya kyA hai ? dharmakI AvazyakatA kyoM hai ? Adi praznoMkA samAdhAna nihita hai| samyakdarzana eka kriyAtmaka zabda hai, arthAt samyak-acchI taraha darzana-dekhanA / prazna yaha hai ki'kyoM dekhanA, kisako dekhanA aura kaise dekhanA / ' 'kyoM dekhanA' to isalie ki manaSya svabhAva aura darzanazIla prANI hote haiN| unakA mana yaha to vicAratA hI hai ki yaha jIvana kyA hai ? kyA janmase maraNa taka hI isakI dhArA hai yA Age bhI ? jindagI bhara jo aneka dvandoM aura saMgharSoMse jUjhanA hai vaha kisalie? ataH jaba isakA svabhAva hI mananazIla hai tathA saMsArameM saikar3oM mata pracAraka manuSyako balAt vastusvarUpa dikhAte hue cAroM ora ghUma rahe haiM, 'dharma DUbA, saMskRti DUbI, dharmakI rakSA karo, saMskRtiko bacAo' Adi dharma pracArakoMke nAre manuSyake kAnake parde phAr3a rahe haiM taba manuSyako na cAhanepara bhI dekhanA to par3egA hii| yaha to karIba-karIba nizcita hI hai ki manuSya yA koI bhI prANI apane lie hI saba kucha karatA hai, use sarvapriya vastu apanI hI AtmA hai| upaniSadoMmeM AtA hai ki "Atmano vai kAmAya sarva priyaM bhavati / " kuTumba strI putra tathA zarIrakA bhI grahaNa apanI AtmAkI tuSTike lie kiyA jAtA hai| ataH 'kisako dekhanA' isa praznakA uttara hai ki sarvaprathama usa AtmAko hI dekhanA cAhie jisake lie yaha saba kucha kiyA jA rahA hai, aura jisake na rahanepara yaha saba kucha vyartha hai, vahI AtmA draSTavya / samyakadarzana hameM karanA cAhie / 'kaise dekhanA' isa praznakA uttara dharma aura samyagdarzanakA nirUpaNa hai| jainAcAryoMne 'vatthusvabhAvo dhammo' yaha dharmakI antima paribhASA kI hai| pratyeka vastukA apanA nija svabhAva hI dharma hai tathA svabhAvase cyuta honA adharma hai / manuSyakA manuSya rahanA dharma hai pazu bananA adharma hai| AtmA jaba taka apane svarUpameM hai dharmAtmA hai, jahA~ svarUpase cyuta haA adharmAtmA bnaa| ataH jaba svarUpasthiti hI dharma hai taba dharmake lie bhI svarUpakA jAnanA nitAnta Avazyaka hai| yaha bhI jAnanA cAhie ki AtmA svarUpacyuta kyoM hotA hai ? yadyapi jalakA garama honA usakI svarUpacyuti hai, etAvatA vaha adharma hai para jala cUMki jar3a hai, ataH use yaha bhAna hI nahIM hotA ki merA svarUpa naSTa ho gayA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai| jaina tattvajJAna to yaha kahatA hai ki jisa prakAra apane svarUpase cyuta honA adharma hai usI prakAra dUsareko svarUpase cyuta karanA bhI adharma hai / svayaM krodha karake zAntasvarUpase cyuta honA jitanA adharma hai utanA hI dUsareke zAntasvarUpameM vighna karake use svarUpacyuta karanA bhI adharma hai| ataH aisI pratyeka vicAradhArA, vacanaprayoga aura zArIrika pravRtti adharma hai jo apaneko svarUpacyuta karatI ho yA dUsarekI svarUpacyutikA kAraNa hotI ho| AtmAke svarUpacyuta honekA mukhya kAraNa hai-svarUpa aura svAdhikArakI maryAdAkA ajJAna / saMsArameM ananta acetana aura ananta cetana dravya apanA svatantra astitva rakhate haiN| pratyeka apane svarUpameM paripUrNa hai| ina sabakA pariNamana mUlataH apane upAdAnake anusAra hokara bhI dusareke nimittase prabhAvita hotA hai / ananta acetana dravyoMkA yadyapi saMyogoMke AdhArase svarasataH pariNamana hotA rahatA hai| para jar3a honeke kAraNa unameM buddhipUrvaka kriyA nahIM ho sktii| jaisI-jaisI sAmagrI juTatI jAtI hai vaisA-vaisA unakA pariNamana hotA rahatA hai| miTTImeM yadi viSa par3a jAya to usakA viSarUpa pariNamana ho jAyagA yadi kSAra par3a jAya to khArA pariNamana ho jAyagA / cetana dravya hI aise haiM jinameM buddhipUrvaka pravRtti hotI hai / ye apanI pravRtti to buddhipUrvaka karate hI haiM sAtha hI sAtha apanI buddhike anadhikAra upayogake kAraNa dUsare dravyoMko apane adhIna karanekI kuceSTA bhI karate haiN| yaha sahI hai ki jabataka AtmA azuddha yA zarIra paratantra hai taba taka use parapadArthoMkI AvazyakatA hogI aura vaha parapadArthoMke binA jIvita bhI nahIM raha sktaa| para isa anivArya sthitimeM bhI use yaha samyakdarzana to honA hI cAhie ki-'yadyapi Aja merI azuddha dazAmeM zarIrAdike paratantra honeke kAraNa nitAnta paravaza sthiti hai aura isake lie yatkicit parasaMgraha Avazyaka hai para merA nisargataH paradravyoMpara koI adhikAra nahIM hai, pratyeka dravya apanA-apanA svAmI hai|" isa parama vyaktisvAtantryakI udghoSaNA jainatattvajJAniyoMne atyanta nirbhayatAse kI hai| aura isake pIche hajAroM rAjakumAra rAjapATa chor3akara isa vyaktisvAtantryakI upAsanAmeM lagate Ae haiN| yahI samyagdarzanakI jyoti hai| pratyeka AtmA apanI taraha jagatmeM vidyamAna ananta AtmAoMkA bhI yadi samAna-AtmAdhikAra svIkAra kara le aura acetana dravyoMke saMgraha yA parigrahako pApa aura anadhikAra ceSTA mAna le to jagata meM yuddha saMgharSa hiMsA dveSa Adi kyoM hoM ? AtmAke svarUpacyuta honekA mukhya kAraNa hai parasaMgrahAbhilASA aura paraparigrahecchA / pratyeka mithyAdarzI AtmA yaha cAhatA hai ki saMsArake samasta jIvadhArI usake izArepara caleM, usake adhIna raheM, usakI uccatA svIkAra kreN| isI vyaktigata anadhikAra ceSTAke phalasvarUpa jagatameM jAti varNa raMga Adiprayukta vaiSamyakI sRSTi huI hai| eka jAtimeM uccatvakA abhimAna honepara usane dUsarI jAtiyoMko nIcA rakhanekA prayatna kiyaa| mAnavajAtike kAphI bar3e bhAgako aspRzya ghoSita kiyA gayA / gariraMgavAloMkI zAsaka jAti bnii| isa jAti varNa aura raMgake AdhArase guTa bane aura ina girohoMne apane vargakI uccatA aura lipsAkI puSTike lie dUsare manuSyoMpara avarNanIya atyAcAra kie| strImAtra bhogakI stu rhii| strI aura zUdrakA darjA atyanta patita samajhA gyaa| jaina tIrthaMkaroMne ina anadhikAra ceSTAko mithyAdarzana kahA aura batAyA ki isa anadhikAra ceSTAko samApta kiye binA samyagdarzanakI prApti nahIM ho sktii| ataH mUlataH samyagdarzana-AtmasvarUpadarzana aura AtmAdhikArake jJAna meM hI parisamApta hai| zAstroMmeM isakA hI svAnubhava, svAnubhUti, svarUpAnubhava jaise zabdoMse varNana kiyA gayA hai| jaina paramparAmeM samyakadarzanake vividharUpa pAe jAte haiM / 1-tattvArthazraddhAna 2-jinadeva zAstra gurukA zraddhAna 3-AtmA aura parakA bhedajJAna Adi / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 213 jainadeva, jainazAstra aura jainagurukI zraddhAke pIche bhI vahI AtmasamAnAdhikArakI bAta hai / jainadeva parama vItarAgatA pratIka haiM / usa vItarAgatA aura AtmamAtratva ke prati sampUrNa niSThA rakhe binA zAstra aura gurubhakti bhI adhUrI hai / ataH jainadeva zAstra aura gurukI zraddhAkA vAstavika artha kisI vyaktivizeSako zraddhA na hokara una guNoMke prati aTUTa zraddhA hai jina guNoMke ve pratIka haiM / AtmA aura padArthoM kA vivekajJAna bhI usI AtmadarzanakI ora izArA karatA hai / isI taraha tattvArthazraddhAnameM unhIM AtmAko bandha karanevAle aura AtmAkI mukti meM kAraNabhUta tattvoMkI zraddhA hI apekSita hai / isa vivecanase spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzana AtmasvarUpadarzana aura AtmAdhikArakA parijJAna tathA usake prati aTUTa jIvanta zraddhArUpa hI hai / samyagdraSTAke jIvanameM parigrahasaMgraha aura hiMsAkA koI sthAna nahIM raha sakatA / vaha to mAtra apanI AtmApara hI apanA adhikAra samajhakara jitanI dUsarI AtmAoMko yA anya jar3adravyoMko adhIna karanekI ceSTAe~ haiM una sabhIko adharma hI mAnatA hai / isa taraha yadi pratyeka mAnavako yaha AtmasvarUpa aura AtmAdhikArakA parijJAna ho jAya aura vaha jIvanameM isake prati niSThAvAna ho jAya to saMsAra meM parama zAnti aura sahayogakA sAmrAjya sthApita ho sakatA hai / samyagdarzana ke isa antarasvarUpakI jagaha Aja bAharI pUjA-pAThane le lI hai / amuka paddhatise pUjana aura amuka prakArakI dravyase pUjA Aja samyaktva samajhI jAtI hai| jo mahAvIra aura padmaprabhu vItarAgatA ke pratIka the, Aja unakI pUjA vyApAralAbha, putraprApti, bhUtabAdhAzAnti jaisI kSudra kAmanAoMkI pUrtike lie hI kI jAne lagI hai / itanA hI nahIM, ina tIrthaMkaroMkA 'saccA darabAra' kahalAtA hai / inake mandiroM meM zAsanadevatA sthApita hue haiM aura unakI pUjA aura bhaktine ho mukhya sthAna prApta kara liyA hai| aura yaha saba ho rahA hai samyagdarzanake pavitra nAmapara / jisa samyagdarzanase sampanna cANDAlako svAmI samantabhadrane devake samAna batAyA usI samyagdarzanakI oTameM aura zAstroMkI oTameM jAtigata uccatva nIcatvake bhAvakA pracAra kiyA jA rahA hai / jisa bAhyapadArthAzrita yA zarIrAzrita bhAvoMke vinAzake lie AtmadarzanarUpa samyagdarzanakA upadeza diyA gayA thA unhIM zarIrAzrita piNDazuddhi Adike nAmapara brAhmaNadharmakI varNAzramavyavasthAko cipaTAyA jA rahA hai / isa taraha jabataka hameM samyagdarzana prApta nahIM hogA tabataka na jAne kyA-kyA alAya balAya usake pavitra nAmase mAnavajAtikA patana karatI rahegI / ataH AtmasvarUpa aura AtmAdhikArako maryAdAko poSaNa karanevAlI dhArA hI samyagdarzana hai anya nahIM / yahI dharma hai / jisa prakAra mithyAdarzana do prakArakA usI prakAra samyagdarzanake bhI nisargaja - arthAt buddhipUrvaka prayatnake binA anAyAsa prApta honevAlA aura adhigamaja arthAt buddhipUrvaka - paropadezase sIkhA huA, isa prakAra do bheda haiM / janmAntarase Aye hue samyagdarzana saMskArakA nisargajameM hI samAveza hai / ataH jabataka mA~ bApa, zikSaka, samAjake netA, dharmaguru aura dharmapracAraka Adiko samyagdarzanakA samyagdarzana na hogA tabataka ye aneka nirarthaka kriyAkANDoM aura vicArazUnya rUr3hiyoMkI zarAba dharma aura samyagdarzanake nAmapara nUtanapIr3hIko pilAte jAyeMge aura nisargamithyAdRSTiyoMkI sRSTi karate jAya~ge / ataH naI pIr3hIke sudhAra ke lie vyakti ko samyagdarzana prApta karanA hogA / hameM usa mUlabhUta tattva - AtmasvarUpa aura AtmAdhikArako ina netAoMko samajhAnA hogA aura inase karabaddha prArthanA karanI hogI ki ina kacce baccoMpara dayA karo, inheM samyagdarzana aura dharma nAmapara bAhyagata uccatvanIcatva zarIrAzrita piNDazuddhi AdimeM na ulajhAo, thor3A-thor3A Atmadarzana karane do / paramparAgata rUr3hiyoMko dharmakA jAmA mata phinaao| buddhi aura vivekako jAgrat hone do / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zraddhAke nAmapara buddhi aura vivekakI jyotiko mata bujhaavo| apanI pratiSThA sthira rakhane ke lie pIr3hIke vikAsako mata roko| svayaM samajho jisase tumhAre saMparkameM AnevAle logoMmeM samajhadArI Ave / rUr3hicakrakA AmnAya paramparA Adike nAmapara A~kha mUMdakara anusaraNa na kro| tumhArA yaha pApa naI pIr3hIko bhoganA ra pUrvajoMkI hI galatI yA saMkucita dRSTikA pariNAma thI, aura Aja jo svatantratA milI vaha gAndhIyugake samyagdraSTAoMke puruSArthakA phala hai| isa vicAradhArAko prAcInatA, hindutva, dharma aura saMskRtike nAmapara phira tamaHchanna mata kro| sArAMza yaha ki AtmasvarUpa aura AtmAdhikArake poSaka upabRhaka parivardhaka aura saMzodhaka kartavyoMkA pracAra karo jisase samyagdarzanakI paramparA cle| vyaktikA pApa vyaktiko bhoganA hI sAdhanoM kI sattA hai| adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana padArthasthiti-"nA'sato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sataH"-jagatameM jo sata hai usakA sarvathA vinAza nahIM ho sakatA aura sarvathA nae kisI asatkA sadrUpameM utpAda nahIM ho sakatA / jitane maulika dravya isa jagatameM anAdise vidyamAna hai apanI avasthAoMmeM parivartita hote rahate haiN| ananta jIva, anantAnanta pudgala aNu, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlANu inase yaha loka vyApta hai| ye chaha jAtike dravya maulika haiM, inameMse na to eka bhI dravya kama ho sakatA hai aura na koI nayA utpanna hokara inakI saMkhyA vRddhi hI kara sakatA hai| koI bhI dravya anyadravyarUpameM pariNamana nahIM kara sakatA / jIva jIva hI rahegA pudgala nahIM ho sktaa| jisa taraha vijAtIya dravyarUpameM kisI bhI dravyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare sajAtIya jIvadravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pudgaladravyarUpameM pariNamana bhI nahIM kara sakatA / pratyeka dravya apanI paryAyoM-avasthAoMkI dhArAmeM pravAhita hai| vaha kisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarakI dhArAmeM nahIM mila sktaa| yaha sajAtIya yA vijAtIya dravyAntarameM asaMkrAnti hI pratyeka dravyakI maulikatA hai| ina dravyoMmeM dharmadravya, adharmadravya aura kAladravyoMkA pariNamana sadA zuddha hI rahatA hai, inameM vikAra nahIM hotA, eka jaisA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai / jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM zuddhapariNamana bhI hotA hai tathA azuddha pariNamana bhI / ina do dravyoMmeM kriyAzakti bhI hai jisase inameM halana-calana, AnA-jAnA Adi kriyAeM hotI haiN| zeSa dravya niSkriya haiM, ve jahA~ haiM vahIM rahate haiM / AkAza sarvavyApI hai| dharma aura adharma lokAkAzake barAbara hai| pudagala aura kAla aNurUpa hai| jIva asaMkhyAtapradezI hai aura apane zarIrapramANa vividha AkAroM meM milatA hai| eka pudagaladravya hI aisA hai jo sajAtIya anya pudgaladravyoMse milakara skandha bana jAtA hai aura kabhI-kabhI inameM itanA rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai ki usake aNuoMkI pRthak sattAkA bhAna karanA bhI kaThina hotA hai| tAtparya yaha ki jIvadravya aura pudgaladravyameM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dUsareke nimittase / pudgalameM itanI vizeSatA hai ki usakI anya sajAtIya pudgaloMse milakara skandha-paryAya bhI hotI hai para jIvakI dUsare jIvase milakara skandha paryAya nahIM hotii| do vijAtIya dravya ba~dhakara eka paryAya prApta nahIM kara sakate / ina do dravyoMke vividha pariNamanoMkA sthUlarUpa yaha dRzya jagat hai| dravya-pariNamana-pratyeka dravya pariNAmI nitya hai / pUrvaparyAya naSTa hotI hai uttara utpanna hotI hai para maladravyakI dhArA avicchinna calatI hai| yahI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai| dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoMkA sadA zuddha pariNamana hI hotA hai / jIvadravyameM jo mukta jIva haiM unakA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 215 pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azuddha nahIM hotaa| saMsArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha aura azuddha donoM hI prakArakA pariNamana hotA hai / itanI vizeSatA hai ki jo saMsArI jIva ekabAra mukta hokara zuddha pariNamanakA adhikArI huA vaha phira kabhI bhI azuddha nahIM hogA, para pudgaladravyakA koI niyama nahIM hai| ve kabhI skandha banakara azuddha pariNamana karate haiM to parimANu rUpa hokara apanI zaddha avasthAmeM A jAte haiM phira skandha bana jAte haiN| isa taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai| jIva aura pudagalameM vaibhAvikI zakti hai, usake kAraNa vibhAva pariNamanako bhI prApta hote haiN| dravyagatazakti-dharma, adharma, AkAza ye tIna dravya eka eka eka haiN| kAlANu asaMkhyAta hai| pratyeka kAlANameM eka-jaisI zaktiyA~ haiN| vartanA karanekI jitane avibhAgapraticchedavAlI zakti eka kAlANameM hai vaisI hI dUsare kAlANumeM / isa taraha kAlANuoMmeM paraspara zakti-vibhinnatA yA pariNamanavibhinnatA nahIM hai| pudagaladravyake eka aNameM jitanI zaktiyA~ haiM utanI hI aura vaisI hI zaktiyA~ pariNamanayogyatAe~ anya pudgalANuoMmeM haiN| mUlataH pudgala-aNu dravyoMmeM zaktibheda, yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM hai / yaha to sambhava hai ki kucha pudgalANu mUlataH snigdha sparzavAle hoM aura dUsare mUlataH rUkSa, kucha zIta aura kucha uSNa, para unake ye guNa bhI niyata nahIM hai, rUkSaguNavAlA bhI aNu snigdhaguNavAlA bana sakatA hai tathA snigdhaguNavAlA bhI rUkSa, zIta bhI uSNa bana sakatA hai uSNa bhI zIta / tAtparya yaha ki pudgalANoMmeM aisA koI jAtibheda nahIM hai jisase kisI bhI pudgalANukA pudgalasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho / pudagaladravyake jitane bhI pariNamana ho sakate haiM una sabakI yogyatA aura zakti pratyeka pudgalANu meM svabhAvataH hai| yahI dravyazakti kahalAtI hai| skandha avasthAmeM paryAyazaktiyA~ vibhinna ho sakatI haiN| jaise kisI agniskandhameM sammilita paramANukA uSNasparza tejorUpa thA, para yadi vaha agniskandhase judA ho jAya to usakA zItasparza tathA kRSNarUpa ho sakatA hai, aura yadi vaha skandha hI bhasma bana jAya to sabhI paramANuoMkA rUpa aura sparza Adi badala sakate haiN| sabhI jIvadravyoMkI mUla svabhAvazaktiyA~ eka jaisI haiM, jJAnAdi anantaguNa aura ananta caitanyapariNamanakI zakti mUlataH pratyeka jIvadravyameM hai| hA~, anAdikAlIna azuddhatAke kAraNa unakA vikAsa vibhinna prakArase hotA hai / cAhe bhavya ho yA abhavya donoM hI prakArake pratyeka jIva eka-jaisI zaktiyoM ke AdhAra haiN| zaddha dazAmeM sabhI eka jaisI zaktiyoMke svAmI bana jAte haiM aura pratisamaya akhaNDa zuddha pariNamanameM lIna rahate haiN| saMsArI jIvoMmeM bhI mUlataH sabhI zaktiyA~ haiN| itanA vizeSa hai ki abhavyajIvoMmeM kevalajJAnAdi zaktiyoMke AvirbhAvakI zakti nahIM mAnI jAtI / uparyukta vivecanase eka bAta nirvAdarUpase spaSTa ho jAtI hai ki cAhe dravya cetana ho yA acetana, pratyeka mUlataH apanI-apanI cetana-acetana zaktiyoMkA dhanI hai unameM kahIM kucha bhI nyUnAdhikatA nahIM hai| a ddha dazAmeM anya paryAyazaktiyA~ bhI utpanna hotI haiM aura vilIna hotI rahatI haiN| pariNamanake niyatatvakI sImA-upayukta vivecanase yaha spaSTa hai ki dravyoMmeM pariNamana honepara bhI koI bhI dravya sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpameM pariNamana nahIM kara sktaa| apanI dhArAmeM sadA usakA pariNamana hotA rahatA hai| dravyagata mUla svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata hai| kisI bhI padgalANa ke ve sabhI pudgalasambandhI pariNamana yathAsamaya ho sakate haiM aura kisI bhI jIvake jIvasambandhI ananta pariNamana / yaha to sambhava hai ki kucha paryAyazaktiyoMse sIdhA sambandha rakhanevAle pariNamana kAraNabhUta paryAyazaktike na honepara na hoN| jaise pratyeka pudgalaparamANu yadyapi ghaTa bana sakatA hai phira bhI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha jabataka amuka paramANu miTTI skandharUpa paryAyako prApta na hoMge taba taka unameM miTTIrUpa paryAyazaktike vikAsase honevAlI ghaTaparyAya nahIM ho sktii| parantu miTTI paryAyase honevAlI ghaTa, sakorA Adi jitanI paryAyeM sambhavita haiM ve nimittake anusAra koI bhI ho sakatI haiN| jaise jIvameM manuSyaparyAyameM A~khase dekhanekI yogyatA vikasita hai to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyegA use dekhegaa| yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayameM amuka padArthako hI dekhanekI usameM yogyatA hai zeSakI nahIM, yA amuka padArtha meM usa samaya usake dvArA hI dekhe jAnekI yogyatA hai anyake dvArA nhiiN| matalaba yaha ki paristhitivaza jisa paryAyazaktikA dravyameM vikAsa huA hai usa zaktise honevAle yAvatkAryoMmeMse jisa kAryakI sAmagrI yA balavAn nimitta mileMge usake anusAra usakA vaisA pariNamana hotA jaaygaa| eka manuSya gaddIpara baiThA hai usa samaya usameM ha~sanA-ronA, Azcarya karanA, gambhIratAse socanA Adi aneka kAryoMkI yogyatA hai / yadi vahurUpiyA sAmane AjAya aura usakI usameM dilacaspI ho to ha~sanerUpa paryAya ho jaaygii| koI zokakA nimitta mila jAya to ro bhI sakatA hai| akasmAt bAta sunakara Azcarya meM DUba sakatA hai aura tattvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka soca bhI sakatA hai| isalie yaha samajhanA ki 'pratyeka dravyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai usameM kucha bhI hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera-phera kara sakatA hai' dravyake pariNamanasvabhAvako gambhIratAse na socaneke kAraNa bhramAtmaka hai / dravyagata pariNamana niyata haiN| amuka sthUlaparyAyagata zaktiyoMke pariNamana bhI niyata ho sakate haiM, jo usa paryAyazaktike sambhAvanIya pariNamanoMmeMse kisI ekarUpameM nimittAnusAra sAmane Ate haiM / jaise eka aMgulI agale samaya Ter3I ho sakatI hai, sIdhI raha sakatI hai, TUTa sakatI hai, ghUma sakatI hai, jaisI sAmagrI aura kAraNa-kalApa mileMge usameM vidyamAna ina sabhI yogyatAoMmeMse anukUla yogyatAkA vikAsa ho jaaygaa| usa kAraNazaktise vaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA jA sakatA hai jisakI pUrI sAmagrI avikala ho aura pratibandhaka kAraNakI sambhAvanA na ho, aisI antimakSaNaprApta zaktise vaha kArya niyata hI hogA, para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNakA pariNamana sunizcita hai usameM jise jo nimitta hotA hai niyaticakrake peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta banegA hii| yaha atisunizcita hai ki haraeka dravyakA pratisamaya koI na koI pariNamana honA hI caahie| purAne saMskAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita kAryakAraNabhAva banAe jA sakate haiM jinase yaha niyata kiyA jA sakatA hai ki amuka samayameM isa dravyakA aisA pariNamana honA hI, para isa kAraNatAkI avazyaMbhAvitA sAmagrIkI avikalatA tathA pratibandhaka-kAraNakI zanyatApara hI nirbhara hai| jaise haldI aura cUnA donoM eka jalapAtrameM DAle gaye to yaha avazyaMbhAvI hai ki unakA lAlaraMgakA pariNamana ho / eka bAta yahA~ yaha khAsataurase dhyAnameM rakhane kI hai ki acetana paramANuoMmeM buddhipUrvaka kriyA nahIM ho sktii| unameM apane saMyogoMke AdhArase hI kriyA hotI hai, bhale hI ve saMyoga cetana dvArA milAe gae hoM yA prAkRtika kAraNoMse mile hoN| jaise pRthivImeM koI bIja par3A ho to saradI garamIkA nimitta pAkara usameM aMkura A jAyagA aura vaha pallavita puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara degaa| garamIkA nimitta pAkara jala bhApa bana jaaygaa| punaH saradIkA nimitta pAkara bhApa jalake rUpameM barasakara pRthivIko zasyazyAmala banA degaa| kucha aise bhI acetana dravyoMke pariNamana haiM jo cetana nimittase hote haiM jaise miTTIkA ghar3A bananA yA ruIkA kapar3A bananA / tAtparya yaha ki atItake saMskAravaza vartamAna kSaNameM jitanI aura jaisI yogyatAe~ vikasita hoMgI aura jinake vikAsake anukula nimitta mileMge dravyoMkA vaisA-vaisA pariNamana hotA jaaygaa| bhaviSyakA koI nizcita kAryakrama dravyoMkA banA huA ho aura usI sunizcita ananta kramapara yaha jagata cala rahA ho yaha dhAraNA hI bhramapUrNa hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 217 niyatA'niyatatvavAda-jainadRSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM para unake pratikSaNake pariNamana anivArya hokara bhI aniyata haiM / eka dravyakI usa samayakI yogyatAse jitane prakArake pariNamana ho sakate haiM unameMse koI bhI pariNamana jisake nimitta aura anukUla sAmagrI mila jAyagI ho jAyagA / tAtparya yaha hai ki pratyeka dravyakI zaktiyA~ tathA unase honevAle pariNamanoMkI jAti sunizcita hai / kabhI bhI padagalake pariNamana jIvameM tathA jIvake pariNamana pudgalameM nahIM ho sakate / para pratisamaya kaisA pariNamana hogA yaha aniyata hai / jisa samaya jo zakti vikasita hogI tathA anukUla nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA pariNamana ho jAyagA / ataH niyatatva aura aniyatattva donoM dharma sApekSa haiM, apekSA bhedase sambhava haiN| jIvadravya aura pudgala dravyakA hI khela yaha jagata hai| inakI apanI dravyazaktiyA~ niyata haiN| saMsArameM kisIkI zakti nahIM jo dravyazaktiyoMmeMse ekako bhI kama kara sake yA ekako baDhA ske| inakA A aura tirobhAva paryAyake kAraNa hotA rahatA hai| jaise miTTI paryAyako prApta padagalase tela nahIM nikala sakatA, vaha sonA nahIM bana sakatI, yadyapi tela aura sonA bhI pudgala hI banatA hai, kyoMki miTTI paryAyavAle pudgaloMkI vaha yogyatA tirobhUta hai, usameM ghaTa Adi bananekI, aMkurako utpanna karanekI, bartanoMke zuddha karanekI, prAkRtika cikitsAmeM upayoga AnekI Adi pacAsoM paryAya yogyatAeM vidyamAna haiN| jisakI sAmagrI milegI agale kSaNameM vahI paryAya utpanna hogii| reta bhI pudgala hai para isa paryAyameM dhar3A bananekI yogyatA tirobhUta hai, aprakaTa hai, usameM sImeMTake sAtha milakara dIvAlapara puSTa lepa karanekI yogyatA prakaTa hai, vaha kA~ca bana sakatI hai yA bahI para likhI jAnevAlI kAlI syAhIkA zoSaNa kara sakatI hai| miTTI paryAyameM ye yogyatAe~ aprakaTa haiM / tAtparya yaha ki : (1) pratyeka dravyakI mUladravyazaktiyA~ niyata haiM unakI saMkhyAmeM nyUnAdhikatA koI nahIM kara sktaa| paryAyake anusAra kucha zaktiyA~ prakaTa rahatI haiM aura kucha aprakaTa / inheM paryAya yogyatA kahate haiN| (2) yaha niyata hai ki cetana kA acetanarUpase tathA acetanakA cetanarUpase pariNamana nahIM ho sakatA / (3) yaha bhI niyata hai ki eka cetana yA acetana dravyakA dUsare sajAtIya cetana yA acetana dravya rUpase pariNamana nahIM ho sktaa| (4) yaha bhI niyata hai ki do cetana milakara eka saMyukta sadaza paryAya utpanna nahIM kara sakate jaise ki aneka acetana paramANu milakara apanI saMyukta sadRza ghaTa paryAya utpanna kara lete haiM / (5) yaha bhI niyata hai ki dravyameM usa samaya jitanI paryAya yogyatAeM haiM unameM jisake anukala nimitta mileMge vahI pariNamana Age hogA, zeSa yogyatAe~ kevala sadbhAvameM rheNgii| (6) yaha bhI niyata hai ki pratyeka dravyakA koI na koI pariNamana agale kSaNameM avazya hogaa| yaha pariNamana dravyagata mUla yogyatAoM aura paryAyagata prakaTa yogyatAoMkI sImAke bhItara hI hogA, bAhara kadApi nhiiN| (7) yaha bhI niyata hai ki nimitta upAdAna dravyakI yogyatAkA hI vikAsa karatA hai, usameM nUtana sarvathA asadbhUta pariNamana upasthita nahIM kara sakatA / (8) yaha bhI niyata hai ki pratyeka dravya apane-apane pariNamanakA upAdAna hotA hai| usa samayakI paryAyayogyatArUpa upAdAnazaktikI sImAke bAhirakA koI pariNamana nimitta nahIM lA sakatA / parantu (1) yahI eka bAta aniyata hai ki 'amuka samayameM amuka pariNamana hI hogaa|' miTTIkI piMDaparyAyameM ghar3A, sakorA, surAI, diyA Adi aneka paryAyoM ke prakaTAnekI yogyatA hai / kumhArakI icchA aura kriyA Adi kA nimitta milanepara unameMse jisakI anakUlatA hogI vaha paryAya agale kSaNameM utpanna ho jAyagI / yaha kahanA ki 'usa samaya miTTIkI yahI paryAya honI thI, unakA mela bhI sadbhAva rUpase honA thA, pAnIkI yahI paryAya honI thI' dravya aura paryAyagata yogyatAke ajJAnakA phala hai| 4-28 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha niyativAda nahIM jo honA hogA vaha hogA hI, hamArA kucha bhI puruSArtha nahIM hai, isa prakArake niSkriya niyativAdake vicAra jainatattvasthitike pratikUla haiN| jo dravyagata zaktiyA~ niyata hai unameM hamArA koI puruSArtha nahIM, hamArA puruSArtha to koyalekI horAparyAyake vikAsa karAne meM hai / yadi koyaleke lie usakI hIrAparyAyake vikAsake lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to vaha jalakara bhasma banegA yA phira khAnimeM hI par3e-par3e samApta ho jAyagA / isakA yaha artha nahIM hai ki jisameM upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamana bhI nimittase ho sakatA hai yA nimittameM yaha zakti hai jo nirupAdAnako pariNamana karA sake / niyativAda-dRSTiviSa-ekabAra 'IzvaravAda'ke viruddha chAtroMne eka prahasana khelA thaa| usameM eka IzvaravAdI rAjA thA, jise yaha vizvAsa thA ki Izvarane samasta duniyAke padArthoMkA kAryakrama nizcita kara diyA hai| pratyeka padArthakI amuka samayameM yaha dazA hogI isake bAda yaha isa prakAra saba sunizcita hai| koI akArya hotA to rAjA sadA yaha kahatA thA ki-'hama kyA kara sakate haiM ? Izvarane aisA hI niyata kiyA thaa| Izvarake niyaticakrameM hamArA hastakSepa ucita nahIM 'IzvarakI marjI' / ekabAra kucha guNDoMne rAjAke sAmane hI rAnIkA apaharaNa kiyaa| jaba rAnIne rakSArtha cillAhaTa zurU kI aura rAjAko krodha AyA taba guNDoMke saradArane jorase kahA-'IzvarakI marjI' / rAjAke hAtha DhIle par3ate haiM aura ve gaNDe rAnIko usake sAmane hI uThA le jAte haiN| guNDe rAnIko bhI samajhAte hai ki 'IzvarakI marjI yahI thI' rAnI bhI 'vidhividhAna' meM aTala vizvAsa rakhatI thI aura unheM Atma samarpaNa kara detI hai| rAjyameM avyavasthA phailatI hai aura paracakrakA AkramaNa hotA hai aura rAjAkI chAtImeM duzmanakI jo talavAra ghusatI hai vaha bhI 'IzvarakI marjI' isa jaharIle vizvAsaviSase bujhI huI thI aura jise rAjAne vidhividhAna mAnakara hI svIkAra kiyA thaa| rAjA aura rAnI, guNDoM aura zatruoMke AkramaNake sasaya 'IzvarakI marjI' 'vidhikAvidhAna' inhIM IzvarAstroMkA prayoga karate the aura Izvarase hI rakSAkI prArthanA karate the| para na mAlama usa samaya Izvara kyA kara rahA thA ? Izvara bhI kyA karatA? guNDe aura zatruoMkA kAryakrama bhI usIne banAyA thA aura ve bhI 'IzvarakI marjI' aura 'vidhividhAna'ko duhAI de rahe the| isa IzvaravAdameM itanI guMjAiza thI ki yadi Izvara cAhatA to apane vidhAnameM kucha parivartana kara detA / Aja zrI kAnajI svAmIko 'vastuvijJAnasAra' pustakako palaTate samaya usa prahasanakI yAda A gaI aura jJAta huA ki yaha niyativAdakA kAlakUTa 'IzvaravAda'se bhI bhayaMkara hai| IzvaravAdameM itanA avakAza hai ki yadi Izvara ko bhaktikI jAya yA satkArya kiyA jAya to Izvarake vidhAna meM heraphera ho jAtA hai| Izvara bhI hamAre satkarma aura duSkarmoM ke anusAra hI phalakA vidhAna karatA hai| para yaha niyativAda abhedya hai| Azcarya to yaha hai ki ise 'ananta puruSArtha kA nAma diyA jAtA hai| yaha kAlakUTa kundakunda, adhyAtma, sarvajJa, samyagdarzana aura dharmakI zakkarameM lapeTa kara diyA jA rahA hai / IzvaravAdI sA~pake jaharakA eka upAya (Izvara) to hai para isa niyativAdI kAlakUTakA, isa bhISaNa dRSTiviSakA koI upAya nahIM; kyoMki hara eka dravyakI hara samayakI paryAya niyata hai| marmAnta vedanA to taba hotI hai jaba isa mithyA ekAMta viSako anekAnta amRtake nAmase komalamati naI pIr3hoko pilAkara unheM ananta puruSArthI kahakara sadAke lie puruSArthase vimukha kiyA jA rahA hai|| pUNya aura pApa kyoM ?-jaba pratyeka jIvakA pratisamayakA kAryakrama nizcita hai, arthAt parakartRtva to hai hI nahIM, sAtha hI svakartRtva bhI nahIM hai, taba kyA puNya aura kyA pApa ? kisI musalamAnane jainapratimA tor3I, to jaba musalamAnako usa samaya pratimAko tor3anA hI thA, pratimAko usa samaya TUTanA hI thA, saba kucha niyata thA to vicAre musalamAna kA kyA aparAdha ? vaha to niyaticakrakA dAsa thaa| eka yAjJika brAhmaNa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 219 bakare kI bali car3hAtA hai to kyoM use hiMsaka kahA jAya - 'devIkI aisI hI paryAya honI thI, bakareke galeko kaTanA hI thA, chureko usako gardana ke bhItara ghusanA hI thA, brAhmaNake muhameM mAMsa jAnA hI thA, vedameM aisA likhA hI jAnA thaa|' isa taraha pUrvanizcita yojanAnusAra jaba ghaTanAe~ ghaTa rahI haiM taba usa vicAreko kyoM hatyArA kahA jAya ? hatyAkANDarUpI ghaTanA aneka dravyoMke sunizcita pariNamanakA phala hai| jisa prakAra brAhmaNake churekA pariNamana bakarake galeke bhItara ghusane kA niyata thA usI prakAra bakarake galekA pariNamana bhI apane bhItara churA ghusavAnekA nizcita thA / jaba ina donoM niyata ghaTanAoMkA pariNAma bakarekA balidAna hai| to isameM kyoM brAhmaNako hatyArA kahA jAya ? kisI strIkA zIla bhraSTa karanevAlA vyakti kyoM durAcArI guNDA kahA jAya ? strIkA pariNamana aisA hI honA thA aura puruSakA bhI aisA hI donoM ke niyata pariNamanoMkA niyata melarUpa durAcAra bhI niyata hI thA phira use guNDA aura durAcArI kyoM kahA jAya ? isa taraha isa zrotra viSarUpa jisake sunane se hI hama to eka mahAniyati cakrake aMza haiM aura usake paricalanake anusAra pratikSaNa cala rahe haiM / yadi hiMsA karate haiM to niyata hai, vyabhicAra karate haiM to niyata hai, corI karate haiM to niyata hai, pApacintA karate haiM to niyata hai / hamArA puruSArtha kahA~ hogA ? koI bhI kSaNa isa niyati bhUtakI maujUdagI se rahita nahIM hai, jaba hama sA~sa lekara kucha apanA bhaviSya nirmANa kara sakeM / bhaviSya nirmANa kahA~ ? isa niyativAdameM bhaviSya nirmANakI sArI yojanAe~ havA / jise hama bhaviSya kahate haiM vaha bhI niyaticakrameM sunizcita hai aura hogA hI / jaina dRSTi to yaha kahatI hai ki tumameM upAdAna yogyatA prati samaya acche aura bure banane kI, sat aura asat hone kI hai, jaisA puruSArthaM karoge, jaisI sAmagrI juTAoge acche bure bhaviSyakA nirmANa svayaM kara sakoge / " para jaba niyaticakra nirmANa karane kI bAtapara hI kuThArAghAta karake use niyata yA sunizcita kahatA hai taba hama kyA puruSArtha kareM ? hamArA hamAre hI pariNamanapara adhikAra nahIM hai kyoMki vaha niyata hai / puruSArtha bhraSTatAkA isase vyApaka upadeza dUsarA nahIM ho sakatA / isa niyaticakrameM sabakA saba kucha niyata hai usameM acchA kyA ? burA kyA ? hiMsA aura ahiMsA kyA ? sabase bar3A astra sarvajJatva-niyativAdI yA tathokta adhyAtmavAdiyoM kA sabase bar3A tarka hai ki'sarvajJa hai yA nahIM ? yadi sarvajJa hai to vaha trikAlajJa hogA arthAt bhaviSyajJa bhI hogA / phalataH vaha pratyeka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa jo honA hai use Thoka rUpameM jAnatA hai / isa taraha pratyeka paramANukI pratisamayakI paryAya sunizcita hai unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI usake jJAnake bAhira nahIM hai / ' sarvajJa mAnanekA dUsarA artha hai niyativAdI honA / para Aja jo sarvajJa nahIM mAnate unake sAmane hama niyatitantrako kaise siddha kara sakate haiM ? jisa adhyAtmavAdake mUlameM hama niyativAdako panapAte haiM usa adhyAtmadRSTise sarvajJatA vyavahAranayakI apekSAse hai / nizcayanayase to AtmajJatAmeM hI usakA paryavasAna hotA hai, jaisA ki svayaM AcArya kundakundane niyamasAra (gA. 158 ) meM likhA hai "jAdi passadi savvaM vyavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi niyameNa appANaM // " arthAt -- kevalI bhagavAn vyavahAranayase saba padArthoMko jAnate dekhate haiM / nizcayase kevalajJAnI apanI AtmAko hI jAnatA dekhatA hai / adhyAtmazAstragata nizcayanayakI bhUtArthanA aura paramArthatA tathA vyavahAranayakI abhUtArthatA aura Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha aparamArthatA para vicAra karanese to adhyAtmazAstra meM pUrNajJAnakA paryavasAna antataH AtmajJAna meM hI hotA hai / ataH sarvajJatvakI dalIlakA adhyAtmacintanamUlaka padArthavyavasthA meM upayoga karanA ucita nahIM hai / samagra aura apratibaddha kAraNa hI hetu - akalaMkadevane usa kAraNa ko hetu svIkAra kiyA hai jisake dvitIyakSaNa meM niyamase kArya utpanna ho jAya / usameM bhI yaha zarta hai ki jaba usakI zakti meM koI pratibandha upasthita na ho tathA sAmagrayAntargata anya kAraNoMkI vikalaMtA na ho / jaise agni dhUmakI utpatti meM anukUla kAraNa hai para yaha tabhI kAraNa ho sakatI hai jaba isakI zakti kisI mantra Adi pratibandhakane na rokI ho tathA dhUmotpAdaka sAmagrI- gIlA IMdhana Adi pUre rUpase vidyamAna ho| yadi kAraNakA amuka kAryarUpa meM pariNamana niyata ho to pratyeka kAraNa ko hetu banAyA jA sakatA thaa| para kAraNa tabataka kArya utpanna nahIM kara sakatA jaba taka usakI sAmagrI pUrNa na ho aura zakti apratibaddha na ho| isakA spaSTa artha hai ki zaktikI apratibaddhatA aura sAmagrI kI pUrNatA jabataka nahIM hogI tabataka amuka anukUla bhI kAraNa apanA amuka pariNamana nahIM kara sktaa| agnimeM yadi gIlA IMdhana DAlA jAya to hI dhUma utpanna hogA anyathA vaha dhIre-dhIre rAkha bana jAyagI / yaha bilkula nizcita nahIM haiM ki use usa samaya rAkha bananA hI hai yA dhUma paidA karanA hI hai| yaha to anukUla sAmagrI juTAne kI bAta hai / jisa pariNamanakI sAmagrI juTegI vahI pariNamana usakA hogA / nizcaya aura vyavahAra kA samyagdarzana " yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH " arthAt bhAvazUnya kriyAe~ saphala nahIM hotIM / yaha bhAva kyA hai jisake binA samasta kriyAe~ niSphala ho jAtI haiM ? yaha bhAva hai nizcayadRSTi / nizcayanaya paranirapekSa AtmasvarUpako kahatA hai / paramavItarAgatA para usakI dRSTi rahatI hai / jo kriyAe~ isa paramavItarAgatA kI sAdhaka aura poSaka ve hI saphala haiM / puruSArtha siddhayupAyameM batAyA hai ki "nizvayamiha bhUtArthaM vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / " arthAt nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArthaM / isa bhUtArthatA aura abhUtArthatAkA kyA artha hai ? 'jaba AtmAmeM isa samaya rAga, dveSa, moha Adi bhAva utpanna ho rahe haiM, AtmA ina bhAvoM rUpase pariNamana kara rahA hai, taba paranirapekSa siddhavat svarUpa ke darzana usameM kaise kie jA sakate haiM ?' yaha zaMkA vyavahArya hai, aura isakA samAdhAna bhI sIdhA aura spaSTa hai ki --- pratyeka AtmAmeM siddhake samAna ananta caitanya hai, eka bhI avibhAga praticchedakI nyUnatA kisI AtmAke caitanyameM nahIM hai / sabakI AtmA asaMkhyAtapradezavAlI hai, akhaNDa dravya hai / mUla dravyadRSTise sabhI AtmAoM kI sthiti eka prakArakI hai / vibhAva pariNamanake kAraNa guNoMke vikAsameM nyUnAdhikatA A gaI hai / saMsArI AtmAe~ vibhAva paryAyoM ko dhAraNa kara nAnArUpameM pariNata ho rahI haiN| isa pariNamanameM mUla dravyakI sthiti jitanI satya aura bhUtArtha hai utanI hI usakI vibhAvapariNatirUpa vyavahAra sthiti bhI satya aura bhUtArtha hai / padArthapariNamanakI dRSTise nizcaya aura vyavahAra donoM bhUtArthaM aura satya haiM / nizcaya jahA~ mUla dravyasvabhAvako viSaya karatA hai, vahA~ vyavahAra parasApekSa paryAyako viSaya karatA hai, nirviSaya koI nahIM hai / vyavahArakI abhUtArthatA itanI hI hai ki vaha jina vibhAva paryAyoMko viSaya karatA hai ve vibhAva paryAe~ heya haiM, upAdeya nahIM, zuddha dravyasvarUpa upAdeya hai, yahI nizcayakI bhUtArthatA hai / jisa prakAra nizcaya dravyake mUla svabhAvako viSaya karatA hai usI prakAra zuddha siddha paryAya bhI nizcaya kA viSaya hai / tAtparya yaha ki paranirapekSa dravya svarUpa aura paranirapekSa paryAe~ nizcayakA viSaya haiM aura parasApekSa pariNamana vyavahAra ke viSaya haiM / vyavahArakI abhUtArthatA hai jahA~ AtmA kahatA hai ki "maiM rAjA hU~, maiM vidvAn hUM, maiM svastha hUM, maiM U~ca hU~, yaha nIca hai, merA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | viziSTa nibandha : 221 dharmAdhikAra hai, isakA dharmAdhikAra nahIM hai Adi" / taba arntadRSTi kahatA hai ki rAjA, vidvAn, svastha, U~ca, nIca Adi bAhyApekSa honese heya haiM, ina rUpa tumhArA malasvarUpa nahIM hai, vaha to siddhake samAna zuddha hai usameM na koI rAjA hai na raMka, na koI U~ca na nIca, na koI rUpavAn na kurUpI / usakI dRSTimeM saba akhaNDa caitanyamaya samasvarUpa samAnAdhikAra hai / isa vyavahArameM ahaMkArako utpanna karanekA jo jahara hai, bheda khar3A karanekI jo kuTeva hai, nizcaya usIko naSTa karatA hai aura abheda arthAt samatvakI ora dRSTiko le jAtA hai aura kahatA hai ki-mUrkha, kyA soca rahA hai, jise tU nIca aura tuccha samajha rahA hai vaha bhI ananta caitanyakA akhaNDa maulika dravya hai, parakRta bhedase tU ahaMkArakI sRSTi kara rahA hai aura bhedakA poSaNa kara rahA hai, zarIrAzrita U~ca-nIcabhAvakI kalpanAse dharmAdhikAra jaise bhISaNa ahaMkArakI bAta bolatA hai ? isa ananta vibhinnatAmaya ahaMkArapUrNa vyavahArasaMsArameM nizcaya hI eka amRtazalAkA hai jo dRSTimeM vyavahArakA bhedaviSa nahIM car3hane detii| para ye nizcayakI carcA karane vAle hI jovanameM ananta bhedoMko kAyama rakhanA cAhate haiM / vyavahAralopakA bhaya paga-pagapara dikhAte haiN| yadi dassA maMdirameM Akara pUjA kara letA hai to inheM vyavahAralopakA bhaya vyApta ho jAtA hai| bhAI, vyavahArakA viSa dUra karanA hI to nizcayakA kArya hai| jaba nizcayake prasArakA avasara AtA hai to kyoM vyavahAralopase Darate ho ? kabataka isa heya vyavahArase cipaTe rahoge aura dharmake nAmapara bhI ahaMkArakA poSaNa karate rahoge ? ahaMkArake lie aura kSetra par3e hue haiM, una kukSetroMmeM to ahaMkAra kara hI rahe ho? bAhya vibhUtike pradarzanase anya vyavahAroMmeM dUsaroMse zreSTha banane kA abhimAna puSTa kara hI lete ho, isa dharmakSetrako to samatAkI bhUmi banane do / dharmake kSetrako to dhanake prabhutvase achUtA rahane do / Akhira yaha ahaMkArako viSabela kahA~ taka phailAoge ? Aja vizva isa ahaMkArakI bhISaNa jvAlAoMmeM bhasmasAt huA jA rahA hai| gore kAlekA ahaMkAra, hinda musalamAnakA ahaMkAra, dhanI nirdhanakA ahaMkAra, sattAkA ahaMkAra, U~ca-nIcakA ahaMkAra, chata-achutakA ahaMkAra Adi isa sahasrajiha va ahaMkAranAgakI nAgadamanI auSadhi nizcaya dRSTi hI hai| yaha AtmamAtrako samabhUmipara lAkara usakI A~kheM kholatI haiM kidekho, malameM tuma saba kahA~ bhinna ho? aura antima lakSya bhI tumhArA vahI samasvarUpasthiti prApta karanA hai| taba kyoM bIcake paDAvoMmeM ahaMkArakA sarjana karake uccatvako mithyA pratiSThAke lie eka dasareke khanake pyAse ho rahe ho? dharmakA kSetra to kamase kama aisA rahane do jahA~ tumheM svayaM apanI mUladazAkA bhAna ho aura dUsare bhI usI samadazAkA bhAna kara sakeM / "sammolane nayanayoH na hi kiMcidasti"-A~kha madajAne para yaha saba bheda tumhAre lie kucha nahIM hai| paralokameM tumhAre sAtha vaha ahaMkAraviSa to calA jAyagA para yaha jo bhedasRSTi kara jAoge usakA pApa mAnavasamAjako bhoganA pdd'egaa| yaha mUr3ha mAnava apane purAne puruSoM dvArA kiye gaye pApako bhI bApake nAmapara poSatA rahanA cAhatA hai / ataH mAnavasamAjakI hitakAmanAse bhI nizcayadaSTi-AtmasamatvakI dRSTi ko grahaNa karo aura parAzrita vyavahArako naSTa karake svayaM zAntilAbha karo aura dUsaroMko usakA mArga niSkaMTaka kara do| ___ samayasArakA sAra yahI hai / kundakundakI AtmA samayasArake guNagAnase, usake Upara ardha car3hAnese, use cAMdI sone meM mar3hAnese santuSTa nahIM ho sktii| vaha to samayasArako jovana meM utAranese hI prasanna ho sakatI hai / yaha jAtigata U~canIca bhAva, yaha dharmasthAnoMmeM kisIkA adhikAra kisIkA anadhikAra ina saba viSoMkA samayasArake amRtake sAtha kyA mela ? yaha nizcayamithyAtvI nizcayako upAdeya aura bhatArtha to kahegA para jIvana meM nizcayakI upekSAke ho kArya karegA, usakI jar3a khodane kA hI prayAsa kregaa| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nizcayanayakA varNana to kAgajapara likhakara sAmane TA~ga lo| jisase sadA tumheM apane dhyeyakA bhAna rahe / saca pUcho to bhagavAn jinendrako pratimA usI nizcayanayakI pratikRti hai| jo nipaTa vItarAga hokara hameM AtmamAtrasatyatA, sarvAtmasamatva aura paramavItarAgatAkA pAvana sandeza detI hai| para vyavahAramar3ha mAnava usakA mAtra abhiSeka kara bAhyapUjA karake hI karttavyakI itizrI samajha letA hai| ulaTe apane meM mithyA dharmAtmatvake ahaMkArakA poSaNa kara maMdirameM bhI caukA lagAnekA duSprayatna karatA hai| 'amuka mandirameM A sakatA hai amuka nahIM' ina vidhiniSedhoMkI kalpita ahaMkArapoSaka dIvAreM khar3I karake dharma, zAstra aura paramparAke nAmapara tathA saMskRtirakSAke nAmapara siraphuDauvala aura mukadamevAjIkI sthiti utpanna kI jAtI hai aura isa taraha raudrAnandI rUpakA nagna pradarzana ina dharmasthAnoM meM Aye dina hotA rahatA hai / isI dhAraNAvaza nizcayamar3ha 'maiM siddha hU~, nirvikAra hU~, karmabandhanamukta hU~' Adi vartamAnakAlIna prayoga karane lagate haiM / aura usakA samarthana upayukta bhrAntadhAraNAke kAraNa karane lagate haiN| para koI bhI samajhadAra AjakI nitAnta azuddha dazAmeM apaneko zuddha mAnanekA bhrAnta sAhasa bhI nahIM kara sakatA / yaha kahanA to ucita hai ki mujhameM siddha honekI yogyatA hai, maiM siddha ho sakatA hU~, yA siddhakA mala dravya jitane pradezavAlA, jitane guNadharmavAlA hai, utane hI pradezavAlA, utane hI guNadharmavAlA merA bhI hai / antara itanA hI hai ki siddhake saba gaNa nirAvaraNa haiM aura mere sAvaraNa / isa taraha zakti pradeza aura avibhAga prA dRSTise samatva kahanA judI bAta hai / vaha samAnatA to siddhake samAna nigodiyAse bhI hai| para isase mAtra dravyoMkI maulika ekajAtIyatAkA nirUpaNa hotA hai na ki vartamAna kAlIna paryAyakA / vartamAna paryAyoMmeM to antaraM mahadantaram hai| isItaraha nizcayanaya kevala dravyako viSaya karatA hai yaha dhAraNA bhI mithyA hai| vaha to para nirapekSa svabhAvako viSaya karanevAlA hai cAhe vaha dravya ho yA paryAya / siddha paryAya paranirapekSa svabhAvabhUta hai, use nizcayanaya avazya viSaya kregaa| jisa prakAra dravyake malasvarUpa para dRSTi rakhanese AtmasvarUpakI preraNA milatI hai usI taraha siddha paryAyapara bhI dRSTi rakhanese AtmonmukhatA hotI hai| ataH nizcaya aura vyavahArakA samyagdarzana karake hameM nizcayanayake lakSya-Atmasamatvako jIvanavyavahArameM utAranekA prayatna karanA cAhie / dharma-adharmakI bhI yahI kasauTI ho sakatI hai / jo kriyAe~ AtmasvabhAvakI sAdhaka hoM paramavItarAgatA aura AtmasamatAkI ora le jAya ve dharma hai, zeSa adharma / paraloka kA samyagdarzana dharmakSetra meM saba orase 'paraloka sudhAroM kI AvAja sunAI detI hai| paralokakA artha hai maraNottara jIvana / haraeka dharma yaha dAvA karatA hai ki usake batAe hue mArgapara calanese paraloka sukhI aura samRddha hogaa| jainadharmameM bhI paralokake sukhoMkA mohaka varNana milatA hai| svarga aura narakakA sAMgopAMga vivecana sarvatra pAyA jAtA hai / saMsArameM cAra gatiyA~ haiM-manuSyagati, tiryaJcagati, narakagati aura devagati / naraka atyanta duHkhake sthAna haiM aura svarga sAMsArika abhyudayake sthAna / inameM sudhAra karanA mAnavazaktike bAharakI bAta hai| inakI jo racanA jahA~ hai sadA vaisI rahanevAlI hai| svarga meM eka devako kamase kama sadAyauvanA battIsa deviyA~ avazya milatI hai| zarIra kabhI rogI nahIM hotA / khAne-pInekI cintA nhiiN| saba manaHkAmanA hote hI samupasthita ho jAtA hai / narakameM saba duHkha hI duHkhakI sAmagrI hai| yaha nizcita hai ki eka sthUla zarIrako chor3akara AtmA anya sthUla zarIrako dhAraNa karatA hai / yahI paraloka kahalAtA hai| maiM yaha pahile vistArase batA AyA hU~ ki AtmA apane pUrvazarIrake sAtha hI sAtha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 223 usa paryAyameM upAjita kiye gae jJAna vijJAna zakti Adiko vahIM chor3a detA hai, mAtra kucha sUkSma saMskAroM ke sAtha paralokameM praveza karatA hai / jisa yonimeM jAtA hai vahA~ke vAtAvaraNake anusAra vikasita hokara bar3hatA hai| aba yaha vicAranekI bAta hai ki manuSyake lie marakara utpanna honeke do sthAna to aise haiM jinheM manuSya isI janmameM sudhAra sakatA hai, arthAt manuSya yoni aura paza yoni ina do janmasthAnoMke saMskAra aura vAtAvaraNako sudhAranA to manuSyake hAthameM hai hI / apane svArthakI dRSTise bhI Adhe paralokakA sudhAranA hamArI racanAtmaka pravRttikI maryAdAmeM hai / bIja kitanA hI paripuSTa kyoM na ho yadi kheta Ubar3a-khAbar3a hai, usameM kAsa Adi hai, sAMpa, cUhe, chachU dara Adi rahate haiM to usa bIjakI AdhI acchAI to khetakI kharAbI aura gande vAtAvaraNase samApta ho jAtA hai| ataH jisa prakAra catura kisAna bIjakI uttamattAkI cintA karatA hai usI prakAra khetako jotane bakharane, use jIvajanturahita karane, ghAsa phUsa ukhAr3ane Adiko bhI pUrI-pUrI koziza karatA hI hai, tabhI usakI khetI samRddha aura AzAtIta phalaprasUta hotI hai| isI taraha hameM bhI apane paralokake manuSyasamAja aura pazasamAja rUpa do khetoMko isa yogya banA lenA cAhie ki kadAcit inameM punaH zarIra dhAraNa karanA par3A to anukala sAmagrI aura sundara vAtAvaraNa to mila jAya / yadi pratyeka manuSyako yaha dRr3ha pratIti ho jAya ki hamArA paraloka yahI manuSya samAja hai aura paraloka sudhAranekA artha isI mAnava samAjako sudhAranA hai to isa mAnavasamAjakA nakzA hI badala jAya / isI taraha pazusamAjake prati bhI sadbhAvanA utpanna ho sakatI hai aura unake khAnepIne rahane AdikA samucita prabandha ho sakatA hai| amerikAkI gAe~ reDiyo sunatI haiN| aura sinemA dekhatI haiN| vahA~kI gozAlAe~ yahA~ke mAnava ghoMsaloMse adhika svaccha aura vyavasthita haiN| paraloka arthAt dasare loga, paralokakA sudhAra arthAt dasare logoMkA-mAnavasamAjakA sudhAra / jaba yaha nizcita hai ki marakara inhIM pazuoM aura manuSyoMmeM bhI janma lenekI sambhAvanA hai to samajhadArI aura samyagdarzanakI bAta to yaha hai ki isa mAnava aura paza samAjameM Ae hue doSoMko nikAlakara inheM nirdoSa banAyA jAya / yadi manuSya apane kukRtyoMse mAnavajAtimeM kSaya, sujAka, kor3ha, mRgI Adi rogIko sRSTi karatA hai, ise nItibhraSTa, AcAravihIna, kalaha kendra aura zarAbakhora Adi banA detA hai to vaha kaise apane mAnava paralokako sukhI kara sakegA / Akhira use bhI isI narakabhUta samAjameM janma lenA pdd'egaa| isI taraha gAya, bhaisa Adi pazuoMkI dazA yadi mAtra manuSyake aihika svArthake hI AdhArapara calI to unakA koI sudhAra nahIM ho sakatA / unake prati sadbhAva ho| yaha samajheM ki kadAcit hameM ina yoniyoMmeM janma lenA par3A to yahI bhoga hameM bhoganA pdd'eNge| jo paramparAe~ hama inameM DAla rahe hai unhIMke cakrameM hameM bhI pisanA pdd'egaa| jaisA karoge vaisA bharoge, isakA vAstavika artha yahI hai ki yadi apane kukRtyoMse isa mAnava samAja aura pazu samAjako kalaMkita karoge to paralokameM kadAcit inhIM samAjoMmeM AnA par3A to una apane kukRtyoMkA bhoga bhoganA hI pdd'egaa| mAnava samAjakA sukha duHkha tatkAlIna samAja vyavasthAkA pariNAma hai| ataH paralokakA samyagdarzana yahI hai ki jisa Adhe paralokakA sudhAra hamAre hAtha meM hai usakA sudhAra aisI sarvodayakAriNI vyavasthA karake kareM jisase svargameM utpanna honekI icchA hI na ho| yahI mAnavalokase bhI adhika sarvAbhyudaya kAraka bana jAya / hamAre jIvana ke asadAcAra asaMyama kuTeva bImArI Adi sIdhe hamAre vIryakaNako prabhAvita karate haiM aura usase janma lenevAlI santatike dvArA mAnavasamAjameM ve saba bImAriyA~ aura caritrabhraSTatAeM phaila jAtI haiM ataH inase paraloka bigar3atA hai / isakA tAtparya yahI hai ki khoTe saMskAra santati dvArA usa mAnavajAtimeM ghara kara Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha lete haiM jo mAnavajAti kabhI hamArA punaH paraloka bana sakatI hai| hamAre kukRtyoMse naraka banA huA yahI mAnavasamAja hamAre punarjanmakA sthAna ho sakatA hai / yadi hamArA jIvana mAnava-samAja aura pazujAtike sudhAra aura uddhArameM laga jAtA hai to narakameM janma lenekA maukA hI nahIM A sakatA / kadAcit narakameM pahu~ca bhI gae to apane pUrva saMskAravaza nArakiyoMko bhI sudhArane kA prayatna kiyA jA sakatA hai / tAtparya yaha ki hamArA paraloka yahI hamase bhinna akhila manuSya samAja aura pazujAti haiM jinakA sudhAra hamAre paralokakA AdhA sudhAra hai| dUsarA paraloka hai hamArI santati / hamAre isa zarIrase honevAle yAvat satkarma aura duSkarmoMke raktadvArA jIvita saMskAra hamArI santatimeM Ate haiN| yadi hamameM kor3ha, kSaya yA sUjAka jaisI saMkrAmaka bImAriyA~ hai to isakA phala hamArI santatiko bhoganA par3egA / asadAcAra aura zarAbakhorI Adise honevAle pApasaMskAra raktadvArA hamArI santatimeM aMkurita hoMge tathA bAlakake janma leneke bAda ve pallavita puSpita aura phalita hokara mAnavajAtiko naraka banAyeMge / ataH paralokako sudhArane kA artha hai santatiko sudhAranA aura santatiko sudhAranekA artha hai apaneko sudhAranA / jaba taka hamArI isa prakArakI antamukho dRSTi na hogI taba taka hama mAnava jAtike bhAvI pratinidhiyoMke jIvanameM una asaMkhya kAlI rekhAoMko aMkita karate jAyeMge jo sIdhe hamAre asaMyama aura pApAcArakA phala hai| eka paraloka hai-ziSya paramparA / jisa prakAra manuSyakA punarjanma raktadvArA apanI santatimeM hotA hai usI taraha vicAroM dvArA manuSyakA punarjanma apane ziSyoMmeM yA AsapAsake logoMmeM hotA hai| hamAre jaise AcAravicAra hoMge, svabhAvataH ziSyoMke jIvanameM unakA asara hogA hii| manuSya itanA sAmAjika prANI hai ki vaha jAna yA anajAnameM apane AsapAsake logoMko avazya hI prabhAvita karatA hai / bApako bIr3I pItA dekhakara choTe baccoMko jhUThe hI lakar3IkI bIr3I pInekA zauka hotA hai aura yaha khela Age jAkara vyasanakA rUpa le letA hai / ziSya parivAra momakA piMDa hai| use jaise sA~ce meM DhAlA jAyagA Dhala jAyagA / ataH manuSyake Upara apane sudhAra-bigAr3akI jabAbadArI to hai hI sAtha hI sAtha mAnava samAjake utthAna aura patanameM bhI usakA sAkSAt aura paramparayA khAsa hAtha hai| raktajanya santati to apane puruSArthadvArA kadAcit pitRjanya kusaMskAroMse mukta bhI ho sakatI hai para yaha vicArasantati yadi jaharIlo vicAradhArAse behoza huI to ise hozameM lAnA bar3A duSkara kArya hai / AjakA pratyeka vyakti isa nUtanapIr3hI para hI A~kha gar3Ae hue hai| koI use majahabakI zarAba pilAnA cAhatA hai to koI hindutvakI, to koI jAti kI to koI apanI kula paramparA kii| na jAne kitane prakArako vicAradhArAoMkI raMga viraMgI zarAbeM manuSyakI dubuddhine taiyAra kI haiM aura apane vargakA uccatva, svasattA sthAyitva aura sthira svArthoMkI saMrakSAke lie vividha prakArake dhArmika sAMskRtika sAmAjika aura rASTrIya Adi sundara mohaka pAtroMmeM DhAla-DhAlakara bholI natana pIr3hIko pilAkara unheM svarUpacyuta kiyA jA rahA hai| ve isake nazemeM usa mAnavasamatvAdhikArako bhalakara apane bhAiyoMkA khUna bahAnemeM bhI nahIM hicakicAte / isa mAnavasaMhArayugameM pazuoMke sudhAra aura unakI surakSAkI bAta to sunatA hI kauna hai ? ataH paraloka sudhArake lie hameM paralokake samyagdarzanakI AvazyakatA hai| hameM samajhanA hogA ki hamArA puruSArtha kisa prakAra usa paralokako sudhAra sakatA hai / paralokameM svargake sukhAdike lobhase isa janma meM kucha cAritra yA tapazcaraNako karanA to lambA vyApAra hai| yadi 32 deviyoMke mahAsukhakI tIvakAmanAse isa janmameM eka bUr3hI strIko chor3akara brahmacarya dhAraNa kiyA jAtA hai to yaha kevala pravaJcanA hai / na yaha cAritrakA samyagdarzana hai aura na paralokakA / yaha to kAmanA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 225 kA anucita poSaNa hai, kaSAyakI pUrtikA duSprayatna hai / ataH paraloka sambandhI samyagdarzana sAdhaka ke lie atyAvazyaka hai / karmasiddhAntakA samyagdarzana jaina siddhAnta sarvagrAsI Izvarase jisa kisI taraha mukti dilAkara yaha ghoSaNA kI thI ki pratyeka jIva svatantra hai / vaha svayaM apane bhAgyakA vidhAtA hai / apane karmakA karttA aura usake phalakA bhoktA hai / parantu jisa pakSIkI cirakAlase piMjare meM paratantra rahaneke kAraNa sahaja ur3ane kI zakti kuNThita ho gaI hai use piMjar3e se bAhara bhI nikAla dIjie to vaha piMjar3e kI ora hI jhapaTatA hai / isI taraha yaha jIva anAdise para - tantra hone ke kAraNa apane mUla svAtantrya - AtmasamAnAdhikArako bhUlA huA hai / use isakI yAda dilAte haiN| to kabhI vaha bhagavAnkA nAma letA hai, to kabhI kisI devI devatAkA / aura kucha nahIM to 'karamagati TAlI nAhi Ta' kA nArA kisIne chIna hI nahIM liyaa| 'vidhikA vidhAna' 'bhavitavyatA amiTa hai' Adi nAre bacce se bar3e taka sabhIkI jabAnapara car3he hue haiM / IzvarakI gulAmIse haTe to yaha karma kI gulAmI gale A par3I / maiMne bandhattva ke vivecanameM karmakA svarUpa vistArase likhA hai / hamAre vicAra vacana vyavahAra aura zArIrika kriyAoMke saMskAra hamArI AtmApara pratikSaNa par3ate haiM aura una saMskAroMko prabodha denevAle pudgala skandha AtmAse sambandhako prApta ho jAte haiM / AjakA kiyA huA hamArA karma kala daiva bana jAtA hai / purAkRta karmako hI daiva vidhi bhAgya Adi zabdoMse kahate haiM / jo karma hamane kiyA hai, jise hamane boyA hai| use cAheM to dUsare kSaNa hI ukhAr3akara pheMka sakate haiM / hamAre hAthameM karmoMkI sattA hai / unakI udIraNAsamayase pahile udayameM lAkara jhar3A denA, saMkramaNa- sAtAko asAtA aura asAtAko sAtA banA denA, utkarSaNasthiti aura phala denekI zakti meM vRddhi kara denA, apakarSaNa- sthiti aura phaladAnazakti hrAsa kara denA, upazama - udayameM na Ane denA, kSaya - nAza karanA, udvelana - kSayopazama Adi vividha dazAyeM hamAre puruSArthaM ke adhIna haiM / amuka koI karma ba~dhA isakA artha yaha kadApi nahIM ki vaha vajralepa ho gayA / ba~dhane ke bAda bhI hamAre acche-bure vicAra aura pravRttiyoMse usakI avasthA meM saikar3oM prakArake parivartana hote rahate haiN| hA~, kucha karma aise jarUra ba~dha jAte haiM jinheM TAlanA kaThina hotA hai unakA phala usI rUpameM bhoganA par3atA hai / para aisA karma sau meM eka hI zAyada hotA hai / sIdhI sI bAta hai - purAnA saMskAra aura purAnI vAsanA hamAre dvArA hI utpanna ko gaI thI / yadi Aja hamAre AcAra-vyavahArameM zuddhi AtI hai to purAne saMskAra dhIre-dhIre yA eka hI jhaTake meM samApta ho hI jAyeMge / yaha to balAbalakI bAta hai / yadi AjakI taiyArI acchI hai to prAcInako naSTa kiyA jA sakatA hai, yadi kamajorI hai to purAne saMskAra apanA prabhAva dikhAyeMge hii| aisI svatantra sthiti meM 'karmagati TAlI nAhIM Talai" jaise klIbavicAroMkA kyA sthAna hai ? ye vicAra to usa samaya zAnti deneke lie haiM jaba puruSArtha karanepara bhI koI prabala AghAta A jAve, usa samaya sAntvanA aura sAMsa leneke lie inakA upayoga hai / karma balavAn thA, puruSArtha utanA prabala nahIM ho sakA ataH phira puruSArtha kIjie / jo avazyaMbhAvI bAteM haiN| unake dvArA karmI gatiko aTala batAnA ucita nahIM hai / eka zarIra dhAraNa kiyA hai, samayAnusAra vaha jIrNa zIrNa hogA hI / aba yahA~ yaha kahanA ki 'kitanA bhI puruSArthaM kara lo mRtyuse baca nahIM sakate aura isalie karmagati aTala hai' vastusvarUpake ajJAnakA phala hai / jaba vaha kiMcitkAla sthAyI paryAya hai to Age pIche use jIrNa zIrNa honA hI par3egA / isameM puruSArthaM itanA hI hai ki yadi yukta AhAra-vihAra aura saMyamapUrvaka calA jAyagA to jindagI lambI aura sukhapUrvaka clegii| yadi asadAcAra aura asaMyama karoge to zarIra kSaya Adi rogoM 4-29 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kA ghara hokara jaldI kSINa ho jAyagA / isameM karmako kyA aTalatA hai ? yadi karma vastutaH aTala hotA to jJAnI jIva trigupti Adi sAdhanAoM dvArA use kSaNabharameM kATakara siddha nahIM ho skeNge| para isa AzayakI puruSArthapravaNa ghoSaNAe~ mUlataH zAstroM meM milatI hI haiN| spaSTa bAta hai ki karma hamArI kriyAoM aura vicAroMke pariNAma hai| pratikala vicAroMke dvArA pUrvasaMskAra haTAe jA sakate haiN| karmakI dazAoM meM vividha parivartana jIvake bhAvoMke anasAra pratikSaNa hote hI YS Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 227 rAste meM par3A huA eka patthara saikar3oM jIvoMke saikar3oM prakArake pariNamanameM tatkAla nimitta bana jAtA hai, isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki usa patthara ko utpanna karane meM una saikar3oM jIvoMke puNya-pApane koI kArya kiyA hai / saMsArake padArthoM kI utpatti apane-apane kAraNoMse hotI hai| utpanna padArtha eka dUsarekI sAtA asAtAke lie kAraNa ho jAte haiN| eka hI padArtha samayabhedase ekajIva yA nAnAjIvoMke rAga-dveSa aura upekSAkA nimitta hotA rahatA hai| kisIkA kAlika rUpa sadA ekasA nahIM rhtaa| ataH karmakA samyagdarzana karake hameM apane puruSArthako pahicAna kara svAtmadRSTi ho tadanukUla satpuruSArthameM laganA caahie| vahI puruSArtha sat hai jo AtmasvarUpa kA sAdhaka ho aura AtmAdhikArakI maryAdAko na lA~ghatA ho| saMsArake ananta acetana padArthoMkA pariNamana yadyapi unakI upAdAna yogyatAke anusAra hotA hai para unakA vikAsa puruSa nimittase atyadhika prabhAvita hotA hai / pratyeka paramANumeM pudgalakI ve saba zaktiyA~ haiM jo kisI bhI eka pudgalANa dravyameM ho sakatI haiM ataH upAdAna yogyatAkI kamI to kisI meM bhI nahIM hai / raha jAtI hai paryAyayogyatA, so paryAyayogyatA, pariNamanoMke anusAra badala jaaygii| reta paryAyase mAmUlI kumhAra Adi nimittoMse ghaTarUpa pariNamanakA vikAsa nahIM ho sakatA jaise ki miTTIkA ho jAtA hai para kA~cakI bhaTTImeM yA cInI miTTIke kArakhAne meM usI reta paryAyakA kAMcake ghar3e rUpase aura cInI miTTIke ghar3e rUpase sthiratara sundara pariNamana vikasita ho jAtA hai| acetana padArthoke pariNamana jaise svataH buddhizanya honeke kAraNa saMyogAdhIna haiM vaise cetana padArthoke pariNamana mAtra saMyogAdhIna hI nahIM hai / jabataka yaha AtmA paratantra hai tabataka use kucha saMyogAdhIna pariNamana karanA bhI par3ate hoM phira bhI vaha una saMyogoMse mukta hokara una pariNamanoMse mukti pA sakate haiM / cetana apanI svazaktikI taratamatAke anusAra apane pariNamanoMmeM svAdhIna bana sakatA hai / usameM karma arthAt hamAre purAne saMskAra tabhI taka bAdhaka ho sakate haiM jabataka hama apane prayogoM dvArA unapara vijaya nahIM pA lete / una purAne saMskAra aura vikAroMse jo pudgaladravya hamArI AtmAse ba~dhA thA, usako apanI svataH sAmarthya kucha nahIM hai use bala to hamAre saMskAra aura hamArI vAsanAoMse hI prApta hotA hai| . ___ isake sambandhameM sAMkhyakArikAmeM bahuta upayukta dRSTAnta vezyA kA diyA hai| jisa prakAra vezyA hamArI vAsanAoMkA bala pAkara hI hameM nAnAprakArase nacAtI hai, hama usake izArepara calate haiM, use hI apanA sarvasva mAnate hai, camate haiM, cA~Tate haiM, jaisA vaha kahatI hai vaisA karate haiN| para jisa samaya hama svayaM vAsanAnirmukta hokara svarUpadarzI hote haiM usa samaya vezyA kA bala samApta ho jAtA hai aura vaha hamArI gulAma hokara hameM rijhAnekI ceSTA karatI hai, punaH vAsanA jAgrata karane kA prayatna karatI hai| yadi hama pakke rahe to vaha svayaM asaphala prayatna hokara hameM chor3a detI hai, aura samajhatI hai ki aba inapara raMga nahIM jama sakatA / yahI hAlata karmapudgalakI hai| vaha to hamArI vAsanAoMkA bala pAkara hI saspanda hotA hai| baMdhA bhI hamArI vAsanAoMke kAraNa hI thA aura chUTegA yA niHsAra hogA to hamArI vAsanAnirmukta pariNatise hii| karmakA bala hamArI vAsanA hai aura vaha yadi nirbala hogA to hamArI vItarAgatAse hI / zAstroMmeM mohanIyako karmoMkA rAjA kahA hai aura mamakAra tathA ahaMkArako moharAjakA mntrii| moha arthAt mithyAdarzana, rAga aura dveSa / bAhya padArthoM meM ye 'mere haiM' isa mamakArase tathA 'maiM jJAnI hU~" 'rUpavAn' hU~ ityAdi ahaMkArase rAga dveSakI sRSTi hotI hai aura moharAja kI senA taiyAra ho jAtI hai| jisa samaya isa moharAjakA patana ho jAtA hai usa samaya senA apane Apa niUrya hokara titara-bitara ho jAtI hai / sAtha raha gayA ina kubhAvoMke sAtha ba~dhane vAlA pudgala / so vaha to vicArA para dravya hai / vaha yadi AtmAmeM par3A bhI rahA to bhI hAnikAraka nhiiN| siddhazilApara bhI siddhoMke pAsa ananta pudgalANu par3e hoMge para ve unameM rAgAdi utpanna nahIM kara sakate Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kyoMki unameM bhItarase ve kubhAva nahIM hai / ataH mohanIyake naSTa hote hI, vItarAgatA Ate hI vaha ba~dhA huA dravya bhI jhar3a jAyagA, yA na bhI jhar3A vahA~ hI banA rahA to bhI usameM jo karmapanA AyA hai vaha samApta ho jAyagA, vaha mAtra pudgalapiMDa raha jAyagA / karmapanA to hamArI hI vAsanAse umameM AyA thA so samApta ho jaaygaa| "karama vicAre kauna, bhala merI adhikaaii| agni sahe ghanaghAta lohakI saMgati paaii|" yaha stuti hama roja par3hate haiM / isameM karmazAstrakA sArA tattva bharA huA hai / tAtparya yaha ki-karma hamArI lagAI huI khetI hai use hamIM sIMcate haiM / cAheM to use nirjIva kara deM, cAheM to sajIva / para purAnI paratantratA ke kAraNa AtmA itanA nirbala ho gayA hai ki usakI apanI koI AvAja hI nahIM raha gaI hai / AtmAmeM jitanA samyagdarzana aura svarUpa-sthitikA bala AyagA utanA hI vaha sabala hogA aura purAnI vAsanAe~ samApta hotI jaaygiiN| isa taraha karmake yathArtha rUpako samajha kara hameM apanI zaktiko pahicAna karanI cAhie aura una sadguNoM aura satpravRtiyoMkA saMvardhana tathA poSaNa karanA cAhie jisase purAnI kuvAsanAe~ naSTa hokara votarAga cinmaya svarUpako punaH pratiSThA ho / zAstrakA samyagdarzana vaidika paramparA aura jainaparamparAmeM mahattvakA maulika bheda yaha hai ki vaidika paramparA dharma-adharmavyavasthAke lie vedoMko pramANa mAnatI hai jaba ki jaina paramparAne veda yA kisI zAstrakI kevala zAstra hone ke ho kAraNa pramANatA svIkAra nahIM kI hai| dharma-adharmakI vyavasthAke lie puruSake tattvajJAnamUlaka anubhavako pramANa mAnA hai / vaidika paramparAmeM spaSTa ghoSaNA ki-'dharme codanaiva pramANam' arthAt dharmavyavasthAmeM antima pramANa veda hai| isIlie vedapakSavAdI mImAMsakane puruSako sarvajJatAse hI inakAra kara diyA hai| vaha dharmAdi atIndriya padArthoM ke sivAya anya padArthoMkA yathAsaMbhava pratyakSAdi pramANoMse jJAna mAnatA hai, para dharmakA jJAna vedake hI dvArA mAnatA hai| jaba ki jaina paramparA prArambhase hI vItarAgI puruSake tattvajJAnamUlaka vacanoMko dharmAdimeM pramANa mAnatI AI hai| isIlie isa paramparAmeM puruSakI sarvajJatA svIkRta huI hai| isa vivecanase itanA spaSTa hai ki koI bhI zAstra mAtra zAstra honeke kAraNa hI jaina paramparAko svIkArya nahIM ho sakatA jaba taka ki usake vItarAga-yathArthavedipraNItatvakA nizcaya na ho jAya / sAkSAt sarvajJakRtatvake nizcaya yA sarvajJapraNIta mala-paramparAgatatvake nizcayake binA koI bhI zAstra dharmake viSayameM pramANakoTime upasthita nahIM kiyA jA sktaa| vedakI gulAmIko jaina tattvajJAniyoMne hamAre Uparase utArakara hameM puruSAnubhavamalaka pauruSeya vacanoMko parIkSApUrvaka mAnanekI rAya dI hai / para zAstroM ke nAmapara aneka mUla paramparAmeM anirdiSTa viSayoMke saMgrAhaka bhI zAstra taiyAra ho gaye haiM / ataH hameM yaha viveka to karanA hI hogA ki isa zAstrake dvArA pratipAdya viSaya mala ahiMsAparamparAse mela khAte haiM yA nahIM ? athavA tatkAlIna brAhmaNadharmake prabhAvase prabhAvita hue haiN| zrI paMDita jugalakizorajI mukhtArane granthaparIkSAke tIna bhAgoMmeM aneka aise hI granthoMko AlocanA kI hai jo umAsvAmI aura pUjyapAda jaise yuganirmAtA AcAryoMke nAmapara banAe gae haiN| jisa janmanA jAtivyavasthAkA jaina saMskRtine asvIkAra kiyA thA kucha purANagranthoMmeM vahI aneka saMskAra aura parikaroMke sAtha virAjamAna haiM / jainasaMskRti bAhya ADambaroMse zanya adhyAtma-ahiMsaka saMskRti hai| usameM prANimAtrakA adhikAra hai| brAhmaNadharmameM dharmakA uccAdhikArI brAhmaNa hai jaba ki jaina saMskRtine dharmakA pratyeka dvAra mAnavamAtrake lie ummakta rakhA hai| kisI bhI jAtikA kisI bhI varNakA mAnava dharmake ucca stara taka binA kisI rukAvaTake pahu~ca sakatA hai / para kAlakramase yaha saMskRti brAhmaNadharmase parAbhata ho gaI hai aura isameM hI varNavyavasthA aura Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 229 jAtigata uccanIca bhAva Adi zAmila ho gaye haiN| tarpaNa zrAddha upAdhyAyaprathA Adi isameM bhI pracalita hue haiN| yajJopavItAdi saMskAroMne jora pakar3A hai| dakSiNameM to jaina aura brAhmaNameM pharka karanA bhI kaThina ho gayA hai / tadanusAra hI aneka granthoMkI racanAe~ haI aura sabhI zAstrake nAmapara pracalita haiN| trivarNAcAra aura carcAsAgara jaise grantha bhI zAstrake khAte meM khatayAe hae haiN| zAsana devatAoMkI pUjA pratiSThA dAyabhAga Adike zAstra bhI bane haiN| kahanekA tAtparya yaha ki mAtra zAstra hone ke kAraNa hI hara eka pustaka pramANa aura grAhya nahIM kahI jA sktii| aneka TIkAkAroMne bhI mUlagranthakA abhiprAya samajhanemeM bhUleM kI haiM / astu / ___ hameM yaha to mAnanA hI hogA ki zAstra puruSakRta haiN| yadyapi ve mahApuruSa viziSTa jJAnI aura loka kalyANakI sadbhAvanAvAle the para kSAyopazamikajJAnavaza yA paramparAvaza matabhedakI guMjAyaza to ho hI sakatI hai| aise aneka matabheda gommaTasAra AdimeM svayaM ullikhita haiN| ataH zAstra viSayaka samyagdarzana bhI prApta karanA hogA ki zAstrameM kisa yugameM kisa pAtrake lie kisa vivakSAse kyA bAta likhI gaI hai ? unakA aitihAsika paryavekSaNa bhI karanA hogaa| darzanazAstrake granthoMmeM khaNDana maNDanake prasaMgameM tatkAlIna yA pUrvakAlIna granthoMkA parasparameM AdAna-pradAna paryApta rUpase haA hai| ataH Atma-saMzodhakako jaina saMskRtiko zAstra viSayaka dRSTi bhI prApta karanI hogI / hamAre yahA~ guNakRta pramANatA hai / guNavAn vaktAke dvArA kahA gayA vaha zAstra jisameM hamArI maladhArAse virodha na AtA ho, pramANa hai| isItaraha hameM mandira, saMsthA, samAja, zarIra, jIvana, vivAha AdikA samyagdarzana karake sabhI pravRttiyoMkI punaH racanA Atmasamatvake AdhArase karanI cAhie tabhI mAnava jAtikA kalyANa aura vyaktikI mukti ho skegii| tattvAdhigama ke upAya "jJAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAsa issyte| nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaparigrahaH // " -laghIya0 akalaMkadevane laghIyastraya svavRttimeM batAyA hai ki jovAdi tattvoMkA sarvaprathama nikSepoMke dvArA nyAsa karanA cAhie, tabhI pramANa aura nayase unakA yathAvat samyagjJAna hotA hai / jJAna pramANa hotA hai / AtmAdi upAya nyAsa hai| jJAtAke abhiprAyako naya kahate haiN| pramANa aura naya jJAnAtmaka upAya haiM aura nikSepa vasturUpa hai| isIlie nikSepoMmeM nayayojanA kaSAyapAhuDaNi AdimeM kI gaI hai ki amuka naya amuka nikSepako viSaya karatA hai| nikSepa-nikSepakA artha hai rakhanA arthAt vastukA vizleSaNa kara usakI sthitikI jitane prakArakI saMbhAvanAeM ho sakatI haiM unako sAmane rkhnaa| jaise 'rAjAko balAo' yahA~ rAjA aura balAnA ina do padoMkA arthabodha karanA hai| rAjA aneka prakArake hote haiM yathA 'rAjA' isa zabdako bhI rAjA kahate haiM, paTTIpara likhe hue 'rAjA' ina akSaroMko bhI rAjA kahate haiM, jisa vyaktikA nAma rAjA hai use bhI rAjA kahate haiM, rAjAke citrako yA mUrtiko bhI rAjA kahate haiM, zataraMjake muharoMmeM bhI eka rAjA hotA hai, jo Age rAjA honevAlA hai use bhI loga Ajase hI rAjA kahane lagate haiM, rAjAke jJAnako bhI rAjA kahate haiM, jo vartamAnameM zAsanAdhikArI hai use bhI rAjA kahate haiM / ataH hameM kauna rAjA vivakSita hai ? baccA yadi rAjA mAMgatA hai to usa samaya kisa rAjAkI AvazyakatA hogI, zataraMja ke samaya kauna rAjA apekSita hotA hai / aneka prakArake rAjAoMse aprastutakA nirAkaraNa karake vivakSita rAjAkA jJAna karA denA nikSepakA prayojana Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai| rAjAviSayaka saMzayakA nirAkaraNa kara vivakSita rAjAviSayaka yathArthabodha karA denA hI nikSepakA kArya hai| isI taraha bulAnA bhI aneka prakArakA hotA hai / to 'rAjAko bulAo' isa vAkyameM jo vartamAna zAsanAdhikArI hai vaha bhAvarAjA vivakSita hai, na zabdarAjA, na jJAnarAjA, na lipirAjA, na mUrti rAjA, na bhAvIrAjA Adi / purAnI paramparAmeM apane vivakSita arthakA saTIka jJAna karAneke lie pratyeka zabdake saMbhAvita vAcyArthoMko sAmane rakhakara unakA vizleSaNa karane kI paripATI thii| AgamoMmeM pratyeka zabdakA nikSepa kiyA gayA hai / yahA~ taka ki 'zeSa' zabda aura 'ca' zabda bhI nikSepa vidhimeM bhulAye nahIM gaye haiN| zabda, jJAna aura artha tIna prakArase vyavahAra calate haiN| kahIM zabdavyavahArase kArya calatA hai to kahIM jJAnase, to kahIM arthase / bacce ko DarAne ke lie zera zabda paryApta hai| zerakA dhyAna karane ke lie zerakA jJAna bhI paryApta hai| para sarakasameM to zera padArtha hI cighAr3a sakatA hai / vivecanIya padArtha jitane prakArakA ho sakatA hai utane saba saMbhAvita prakAra sAmane rakhakara aprastutakA nirAkaraNa karake vivakSita padArthako pakar3anA nikSepa hai| tatvArthasUtrakArane isa nikSepako cAra bhAgoMmeM bA~TA hai-zabdAtmaka vyavahArakA prayojaka nAmanikSepa hai, isameM vastumeM usa prakArake guNa, jAti, kriyA AdikA honA Avazyaka nahIM hai jaisA use nAma diyA jA rahA hai| kisI andhekA nAma bhI nayanasukha ho sakatA hai aura kisI sUkhakara kA~TA hue durbala vyaktiko bhI mahAvIra kahA jA sakatA hai| jJAnAtmaka vyavahArakA prayojaka sthApanA nikSepa hai| isa nikSepameM jJAnake dvArA tadAkAra yA atadAkArameM vivakSita vastukI sthApanA kara lI jAtI hai aura saMketa jJAnake dvArA usakA bodha karA diyA jAtA hai / arthAtmaka nikSepa dravya aura bhAvarUpa hotA hai / jo paryAya Age honevAlI hai usameM yogyatAke balapara Aja bhI vaha vyavahAra karanA athavA jo paryAya ho cukI hai usakA vyavahAra vartamAnameM bhI karanA dravyanikSepa hai jaise yuvarAjako rAjA kahanA aura rAjapadakA jisane tyAga kara diyA hai usako bhI rAjA khnaa| vartamAnameM usa paryAyavAle vyaktimeM hI vaha vyavahAra karanA bhAvanikSepa hai, jaise siMhAsana sthita zAsanAdhikArIko rAjA khnaa| AgamoMmeM dravya, kSetra, kAla Adiko milAkara yathAsaMbhava pA~ca, chaha aura sAta nikSepa bhI upalabdha hote haiM parantu isa nikSepakA prayojana itanA hI hai ki ziSyako apane vivakSita padArthakA ThIka-ThIka jJAna ho jAya / dhavalA TIkAmeM (pR0 31) nikSepake prayojanoMkA saMgraha karanevAlI yaha prAcIna gAthA uddhRta hai "avagayanivAraNaThaM payadassa parUvaNANimittaM ca / saMsayaviNAsaNaThaM taccatthavadhAraNaTaThaM ca // " arthAta-aprakRtakA nirAkaraNa karane ke lie, prakRtakA nirUpaNa karaneke lie, saMzayakA vinAza karaneke lie aura tattvArthakA nirNaya karane ke lie nikSepakI upayogitA hai| pramANa. naya aura syAdvAda-nikSepa vidhise vastuko phailAkara arthAt usakA vizleSaNa kara pramANa aura nayake dvArA usakA adhigama karanekA krama zAstrasammata aura vyavahAropayogI hai| jJAnako gati do prakArase vastuko jAnanekI hotI hai| eka to amuka aMzake dvArA pUrI vastuko jAnanekI aura dUsarI usI amuka aMzako jAnanekI / jaba jJAna pUrI vastuko grahaNa karatA hai taba vaha pramANa kahA jAtA hai tathA jaba vaha eka aMzako jAnatA hai taba naya / parvatake eka bhAgake dvArA pUre parvatakA akhaNDa bhAvase jJAna pramANa hai aura usI aMzakA zAna naya hai / siddhAntameM pramANako sakalAdezI tathA nayako vikalAdezI kahA hai usakA yahI tAtparya hai ki pramANa jJAta vastubhAgake dvArA sakala vastuko hI grahaNa karatA hai jaba ki naya usI vikala arthAta eka aMzako Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 231 hI grahaNa karatA hai / jaise A~khase ghaTake rUpako dekhakara rUpamukhena pUrNa ghaTakA grahaNa karanA sakalAdeza hai aura ghaTameM rUpa hai isa rUpAMzako jAnanA vikalAdeza arthAt naya hai / anantadharmAtmaka vastukA yAvat vizeSoMke sAtha grahaNa karanA to alpajJAniyoMke vazakI bAta nahIM hai vaha to pUrNa jJAnakA kArya ho sakatA hai| para pramANajJAna to alpajJAniyoMkA bhI kahA jAtA hai / ataH pramANa aura nayakI bhedaka rekhA yahI hai ki jaba jJAna akhaMDa vastu para daSTi rakhe taba pramANa tathA jaba aMzapara daSTi rakhe taba naya / vastu meM sAmAnya aura vizeSa donoM prakArake dharma pAe jAte haiN| pramANa jJAna sAmAnyavizeSAtmaka pUrNa vastuko grahaNa karatA hai jaba ki naya kevala sAmAnya aMzako yA vizeSa aMzako / yadyapi kevala sAmAnya aura kevala vizeSarUpa vastu nahIM hai para naya vastuko aMzabheda karake grahaNa karatA hai / vaktAke abhiprAyavizeSako hI naya kahate haiM / naya jaba vivakSita aMzako grahaNa karake bhI itara aMzoMkA nirAkaraNa nahIM karatA unake prati taTastha rahatA hai taba sunaya kahalAtA hai aura jaba vahI eka aMzakA Agraha karake dUsare aMzoMkA nirAkaraNa karane lagatA hai taba durnaya kahalAtA hai| naya-vicAra vyavahAra sAdhAraNatayA tIna bhAgoMmeM bAMTe jA sakate haiM-1-jJAnAzrayI, 2-arthAzrayI 3-shbdaashryii| aneka grAmya vyavahAra yA laukika vyavahAra saMkalpake AdhArase ho calate haiN| jaise roTI banAne yA kapar3A bunanekI taiyArIke samaya roTI banAtA hU~, kapar3A bunatA hU~, ityAdi vyavahAroMmeM saMkalpamAtrameM hI roTI yA kapar3A vyavahAra kiyA gayA hai / isI prakAra aneka prakArake aupacArika vyavahAra apane jJAna yA saMkalpake anusAra huA karate haiM / dUsare prakArake vyavahAra arthAzrayI hote hai-artha meM eka ora eka nitya vyApI aura sanmAtrarUpase carama abheda kI kalpanA kI jA sakatI hai to dUsarI ora kSaNikatva, paramANutva aura niraMzatvakI daSTile antima bheda kii| ina donoM antoMke bIca aneka avAntara bheda aura abhedoMkA sthAna hai / abheda koTi aupaniSada advaitavAdiyoM kI hai / dUsarI koTi vastukI sUkSmatama vartamAnakSaNavartI arthaparyAyake Upara dRSTi rakhanevAle kSaNikaniraMza-paramANavAdI bauddhoM kI hai| tIsarI koTimeM padArthako aneka prakArase vyavahArameM lAnevAle naiyAyika vaizeSika Adi darzana hai| tIsare prakArake zabdAzrita vyavahAroMmeM bhinna kAlavAcaka, bhinna kArakoMmeM niSpanna, bhinna vacanavAle, bhinna paryAyavAle aura vibhinna kriyAvAcaka zabda eka arthako yA arthakI eka paryAyako nahIM kaha sakate / zabdabhedase arthabheda honA hI caahie| isa taraha ina jJAna, artha aura zabdakA Azraya lekara honevAle vicAroMke samanvayake lie nayadaSTiyoMkA upayoga hai| ___ isameM saMkalpAdhIna yAvat jJAnAzrita vyavahAroMke grAhaka naigamanayako saMkalpamAtragrAhI batAyA hai| tattvArthabhASyameM aneka grAmya vyavahAroMkA tathA aupacArika lokavyavahAroMkA sthAna isI nayakI viSayamaryAdA meM nizcita kiyA hai| __ A0 siddhasenane abhedagrAhI naigamakA saMgrahanayameM tathA bhedagrAhI naigamakA vyavahAra nayameM antarbhAva kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki ve naigamako saMkalpamAtragrAhI mAnakara arthagrAhI svIkAra karate haiN| akalaMkadevane yadyapi rAjavArtikameM pUjyapAdakA anusaraNa karake naigamanayako saMkalpamAtragrAhI likhA hai phira bhI laghIyastraya ( kA0 39 ) meM unhoMne naigamanayako artha ke bhedako yA abhedako grahaNa karanevAlA bhI batAyA hai| isIlie inhoMne spaSTa rUpase naigama Adi RjusutrAnna cAra nayoMko aryanaya mAnA hai| arthAzrita abhedavyavahArakA, jo "AtmaivedaM sarvam" Adi upaniSadvAkyoMse vyakta hotA hai, parasaMgrahanayameM antarbhAva hotA hai| yahA~ eka bAta vizeSa rUpase dhyAna dene yogya hai ki jenadarzanameM do yA adhika dravyoMmeM anasyuta sattA rakhanevAlA koI sat nAmakA sAmAnyapadArtha nahIM hai| aneka dravyoMkA sadrapase jo saMgraha kiyA jAtA hai vaha satsAdRzyake nimittase hI kiyA jAtA hai na ki sadekatvakI dRSTise / hA~, sadekatvako dRSTi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha se pratyeka satkI apanI kramavartI paryAyoMkA aura sahabhAvI guNoMkA avazya saMgraha ho sakatA hai, para do satmeM anusyUta koI eka sattva nahIM hai / isa parasaMgrahake Age tathA eka paramANukI vartamAnakAlIna eka arthaparyAyase pahile honevAle yAvat madhyavartI bhedoMkA vyavahAranayameM samAveza hotA hai / ina avAntara bhedoMko nyAyavaizeSika Adi darzana grahaNa karate haiM / arthako antima dezakoTi paramANurUpatA tathA caramakAlakoTi kSaNamAtrasthApitAko grahaNa karanevAlI bauddha dRSTi RjusUtrako paridhimeM AtI hai / yahA~taka arthako sAmane rakhakara bheda tathA abheda grahaNa karanevAle abhiprAya batAye gaye haiM / isake Age zabdAzrita vicAroMkA nirUpaNa kiyA jAtA hai / kAla, kAraka, saMkhyA dhAtuke sAtha laganevAle bhinna-bhinna upasarga AdikI dRSTise prayukta honevAle zabdoMke vAcya artha bhI bhinna-bhinna haiM, isa kAlAdibhedase zabdabheda mAnakara arthabheda mAnanevAlI dRSTikA zabdanayameM samAveza hotA hai / eka hI sAdhanameM niSpanna tathA eka kAlavAcaka bho aneka paryAyavAcI zabda hote haiM; ina paryAyavAcI zabdoMke bhedase arthabheda mAnanevAlA samabhirUDhanaya hai / evambhUtanaya kahatA hai ki jisa samaya jo artha jisa kriyAmeM pariNata ho usI samaya usameM tatkriyAse niSpanna zabdakA prayoga honA cAhie / isakI dRSTise sabhI zabda kriyAvAcI haiN| guNavAcaka zuklazabda bhI zucibhavanarUpa kriyAse, jAtivAcaka azvazabda AzugamanarUpa kriyAse, kriyAvAcaka calati zabda calanerUpa kriyAse, nAmavAcaka yadRcchAzabda devadatta Adi bhI 'devane isako diyA' isa kriyAse niSpanna hue haiN| isa taraha jJAna, artha aura zabdako Azraya lekara honevAle jJAtAke abhiprAyoMkA samanvaya ina nayoMmeM kiyA gayA hai| yaha samanvaya eka khAsa zarta para huA haiM / vaha zarta yaha hai ki koI bhI dRSTi yA abhiprAya apane pratipakSI abhiprAyakA nirAkaraNa nahIM kara sakegA / itanA ho sakatA hai ki jahA~ eka abhiprAyakI mukhyatA rahe vahA~ dUsarA abhiprAya gauNa ho jAya / yahI sApekSabhAva nayakA prANa haiM, isIse naya sunaya kahalAtA hai / A0 samantabhadra Adine sApekSako sunaya tathA nirapekSako durnaya batalAyA hai / isa saMkSipta kathanameM sUkSmatAse dekhA jAya to do prakArakI dRSTiyA~ hI mukhyarUpase kArya karatI haiN| eka abhedadRSTi aura dUsarI bhedadRSTi / ina dRSTiyoMkA avalambana cAhe jJAna ho yA artha athavA zabda, para kalpanA bheda yA abheda do hI rUpase kI jA sakatI hai| usa kalpanAkA prakAra cAhe kAlika, daizika yA svArUpika kucha bhI kyoM na ho| ina do mUla AdhArabhUta dRSTiyoMko dravyanaya aura paryAyanaya kahate haiN| abhedako grahaNa karanevAlA dravyArthikanaya hai tathA bhedagrAhI paryAyArthikanaya hai / inheM mUlanaya kahate haiM, kyoMki samasta nayoM ke mUla AdhAra yahI do naya hote haiM / naigamAdinaya to inhIMko zAkhA prazAkhAe~ haiM / dravyAstika, mAtRkA - padAstika, nizcayanaya, zuddhanaya Adi zabda dravyArthikake artha meM tathA utpannAstika, paryAyAstika, vyavahAranaya, azuddha Adi paryAyArthikake artha meM vyavahRta hote haiM / ina nayoMmeM uttarottara sUkSmatA evaM alpaviSayatA hai / naigamanaya saMkalpagrAhI honese sat asat donoM ko viSaya karatA thA isalie sanmAtragrAhI saMgrahanaya usase sUkSma evaM alpaviSayaka hotA hai / sanmAtragrAhI saMgraha - nayase sadvizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka evaM sUkSma huA / trikAlavartI sadvizeSagrAhI vyavahAranayase vartamAnakAlIna sadvizeSa artha paryAyagrAhI RjusUtra sUkSma hai / zabdabheda honepara bhI abhinnArthaM grAhI RjusUtra se kAlAdi bhedase zabdabheda mAnakara bhinna arthako grahaNa karanevAlA zabdanaya sUkSma hai| paryAyabheda honepara bhI abhinna artha - ko grahaNa karanevAle zabdanayase paryAyavAcI zabdoMke bhedase arthabhedagrAhI samabhirUr3ha alpaviSayaka evaM sUkSmatara huA / kriyAbhedase arthabheda nahIM mAnanevAle samabhirUr3ha se kriyAbheda honepara bhI arthabhedagrAhI evambhUtanaya paramasUkSma evaM atyalpaviSayaka hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 233 naya-durnaya-naya vastuke eka aMzako grahaNa karake bhI anya dharmoMkA nirAkaraNa nahIM karatA unheM gauNa karatA hai| durnaya anyadharmoMkA nirAkaraNa karatA hai| naya sAkSepa hotA hai durnaya nirapekSa / pramANa ubhayadharmagrAhI haiN| akalaGkadevane bahuta sundara likhA hai-"dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANanayadurnayAnAM prakArAntarAsaMbhavAcca, pramANAta tadatatsvabhAvapratipatteH tatpratipatteH tadanyanirAkRtezca" ( aSTAza0 aSTasaha0 pR0 290 ) arthAt pramANa tat aura atat sabhI aMzoMse pUrNa vastuko jAnatA hai, nayase kevala tatvivakSita aMzakI pratipatti hotI hai aura durnaya apane aviSaya aMzoMkA nirAkaraNa karatA hai| naya dharmAntaroMkI upekSA karatA hai jabaki durnaya dharmAntaroMkI hAni arthAta nirAkaraNa karanekI dRSTatA karatA hai| pramANa sakalAdezI aura naya vikalAdezI hotA hai| yadyapi donoMkA kathana zabdase hotA hai phira bhI dRSTibheda honese yaha antara ho jAtA hai| yathA, 'syAdasti ghaTaH' yaha vAkya jaba sakalAdezI hogA taba astike dvArA pUrNa vastuko grahaNa kara legA / jaba yaha vikAladezI hogA taba astiko mukhyatayA zeSadharmoko gauNa karegA / vikalAdezI naya vivakSita eka dharmako mukhyarUpase tathA zeSako gauNarUpase grahaNa karate haiM jabaki sakalAdezI pramANakA pratyeka vAkya pUrNa vastuko samAnabhAvase grahaNa karatA hai| sakalAdezI vAkyoMmeM bhinnatAkA kAraNa hai-zabdoccAraNakI mukhytaa| jisa prakAra eka pUre caukoNa kAgajako kramazaH cAroM kone pakar3akara pUrAkA pUrA uThAyA jA sakatA hai usI prakAra anantadharmA vastuke kisI bhI dharma ke dvArA purIkI pUrI vastu grahaNa kI jA sakatI hai| isameM vAkyoMmeM paraspara bhinnatA itanI hI hai ki usa dharma ke dvArA yA tadvAcaka zabdaprayoga karake vastuko grahaNa kara rahe haiM / isI zabdaprayogakI mukhyatA se pramANasaptabhaMgIkA pratyeka vAkya bhinna ho jAtA hai| nayasaptabhaMgImeM eka dharmapradhAna hotA hai tathA anyadharma gauNa / isameM mukhyadharma hI gRhIta hotA hai, zeSakA nirAkaraNa to nahIM hotA para grahaNa bhI nahIM hotaa| yahI sakalAdeza aura vikalAdezakA pArthakya hai / 'syAt' zabdakA prayoga donoMmeM hotA hai / sakalAdezameM prayukta honevAlA syAt zabda yaha batAtA hai ki jaise astimukhena sakala vastukA grahaNa kiyA gayA hai vaise 'nAsti' Adi ananta mukhoMse bhI grahaNa ho sakatA hai| vikalAdezakA syAt zabda vivakSita dharmake atirikta anya zeSa dharmoMkA vastumeM astitva sUcita karatA hai| syAdvAda kA kathana prastuta smRti grantha ke khaNDa 4 meM pRSTha 82, 83, 84 meM diyA cukA hai / saMjayane jaba lokake zAzvata aura azAzvata Adike bAremeM spaSTa kaha diyA ki maiM jAnatA hoU~ to batAU~ aura buddhane kaha diyA ki inake cakkarameM na par3o, isakA jAnanA upayogI nahIM hai, taba mahAvIrane una praznoMkA vastusthitike anusAra yathArtha uttara diyA aura ziSyoMko jijJAsA kA samAdhAna kara unakI bauddhika dInatAse trANa diyaa| ina praznoMkA vistRta svarUpa vivecana prastuta smRti granthake isI khaNDa ke pRSTha 90 se 96 para diyA jA cukA hai / sadAdi anuyoga-pramANa aura nayake dvArA jAne gae tathA nikSepake dvArA aneka saMbhavita rUpoMmeM sAmane rakhe gae padArthose hI tattvajJAnopayogI prakRta arthakA yathArtha bodha ho sakatA hai| una nikSepake viSayabhata padArthoM meM dRr3hatAkI parIkSAke lie yA padArtha ke anya vividha rUpoMke parijJAnake lie anuyoga arthAta anukala prazna yA pazcAdbhAvI prazna hote haiM / jinase prakRta padArthakI vAstavika avasthAkA patA laga jAtA hai| pramANa aura naya sAmAnyatayA tattvakA jJAna karAte haiN| nikSepa vidhise aprakRtakA nirAkaraNa kara prastutako chAMTa liyA jAtA hai| phira chaMTI huI prastuta vastukA nirdezAdi aura sadAdi dvArA savivaraNa pUrI avasthAoMkA jJAna kiyA jAtA hai / nikSepase chaMTI huI vastukA kyA nAma hai ? ( nirdeza) kauna usakA svAmI hai ? (svAmitva) kaise utpanna hotI hai ? ( sAdhana ) kahA~ rahatI hai ? ( adhikaraNa ), kitane kAla taka rahatI hai ? Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha ( sthiti ) kitane prakArakI hai ? ( vidhAna ), usakI dravya, kSetra, kAla, bhAva Adise kyA sthiti hai / astitvakA jJAna 'sat' hai / usake bhedoMkI ginatI saMkhyA hai / vartamAna nivAsa kSetra hai / traikAlika nivAsaparidhi sparzana hai | ThaharanekI maryAdA kAla hai / amuka avasthAko chor3akara punaH usa avasthAmeM prApta hone taka ke virahakAlako antara kahate / aupazamika Adi bhAva / paraspara saMkhyAkRta tAratamyakA vicAra alpabahutva hai / sArAMza yaha ki nikSipta padArthakA nirdezAdi aura sadAdi anuyogoM ke dvArA yathAvat savivaraNa jJAna prApta karanA mumukSukI ahiMsA Adi sAdhanAoMke lie Avazyaka hai / jIvarakSA karaneke lie jIvakI dravya, kSetra, kAla, bhAva AdikI dRSTise paripUrNa sthitikA jJAna ahiMsakako jarUrI hI hai / isa taraha pramANa naya nikSepa aura anuyogoMke dvArA tattvoMkA yathArtha adhigama karake unakI dRr3ha pratIti aura ahiMsAdi cAritrako paripUrNatA honepara yaha AtmA bandhanamukta hokara svasvarUpa meM pratiSThita ho jAnA hai / yahI mukti hai / "zrutAdarthamanekAntamadhigamyAbhisandhibhiH 1 parIkSya tAMstAn taddharmAnanekAn vyAvahArikAn // 73 // nayAnugata nikSepairupAyairbhedavedane 1 zrutApitAn // 54 // nirdezAdibhidAM gataiH / viracayyArtha vAkpratyayAtmabhedAn anuyujyAnuyogaizca dravyANi jIvAdInyAtmA vivRddhAbhinivezanaH // 75 // jIvasthAna guNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit 1 taponirjINakarmAyaM vimuktaH sukhamRcchati // 76 // arthAt - anekAntarUpa jIvAdi padArthoMko zruta-zAstroMse sunakara pramANa aura aneka nayoMke dvArA unakA yathArthaM parijJAna karanA caahie| una padArthoMke aneka vyAvahArika aura pAramArthika guNa-dharmokI parIkSA naya dRSTiyoMse kI jAtI hai / nayadRSTiyoM ke viSayabhUta nikSepoM ke dvArA vastukA artha jJAna aura zabda Adi rUpase vizleSaNa kara use phailAkara unameMse aprakRtako chor3a prakRtako grahaNa kara aMzakA nirdeza Adi anuyogoMse acchI taraha bArabAra pUchakara savivaraNa isa taraha jIvAdi padArthoMkA khAsakara AtmatattvakA jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNA sthAnoMmeM dRr3hatara jJAna karake unapara gAr3ha vizvAsa rUpa samyagdarzanakI vRddhi karanI cAhie / isa tattvazraddhA aura tattvajJAna ke honepara parapadArthoMse virakti icchAnirovarUpa tapa aura cAritra Adi samasta kusaMskAroM kA vinAza kara pUrva karmoMkI nirjarA kara, yaha AtmA vimukta hokara ananta caitanyamaya svasvarUpameM pratiSThita ho jAtA hai / lenA caahie| pUrNajJAna prApta granthakA bAhya svarUpa tattvArthAdhigamasUtra jainaparasparA kI gItA, bAibila, kurAna yA jo kahie eka pavitra grantha hai / isameM bandhanamuktike kAraNoMkA sAMgopAMga vivecana hai| jainatramaM aura jainadarzanake samasta mUla AdhAroMkI saMkSipta sUcanA isa sUtra granthase mila jAtI hai / bha0 mahAvIrake upadeza ardhamAgadhI bhASAmeM hote the jo usa samaya magadha aura vihArakI janabolI thI / zAstroM meM batAyA hai ki yaha ardhamAgadhI bhASA aThAraha mahAbhASA aura sAtasau laghubhASAoMke zabdoMse samRddha thI / eka kahAvata hai- "kosa kosa para pAnI badale cArakosa para para bAnI / " so yadi magadha deza kAzIdeza aura vihAra dezameM cAra-cAra kosapara badalanevAlI boliyoMkI vAstavika gaNanA kI jAya to ve 718 se kahIM adhika ho sakatI hoMgIM / aThAraha mahAbhASAe~ mukhya-mukhya aThAraha jana usa cha~Te hue prakRta kara lenA cAhie / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 235 padoMkI rAjabhASAe~ kahI jAtI thiiN| inameM nAmamAtrakA ho antara thA / kSullakabhASAoMkA antara to uccAraNa kI TonakA hI samajhanA caahie| jo ho, para mahAvIrakA upadeza usa samayako lokabhASAmeM hotA thA jisameM saMskRta jaisI vargabhASAkA koI sthAna nahIM thaa| buddhako pAlIbhASA aura mahAvIrako ardhamAgadhI bhASA karIbakarIba eka jaisI bhASAeM haiN| inameM vaho cArakosakI bAnI vAlA bheda hai / ardhamAgadhIko sarvArdhamAgadhI bhASA bhI kahate hai aura isakA vivecana karate hue likhA hai "ardhaM bhagavadbhASAyA magadhadezabhASAtmakam ardhaM ca sarvadezabhASAtmakam" arthAt-bhagavAnkI bhASAmeM Adhe zabda to magadha dezakI bhASA mAgadhIke the aura Adhe zabda sabhI dezoMkI bhASAoMke the / tAtparya yaha ki ardhamAgadhI bhASA vaha lokabhASA thI jise prAyaH sabhI dezake loga samajha sakate the| yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki mahAvIrakI janmabhUmi magadha deza thI, ataH mAgadhI unakI mAtRbhASA thI aura unheM apanA vizvazAntikA ahiMsA sandeza saba dezoMkI koTi-koTi upekSita aura patita janatA taka bhejanA thA ataH unako bolImeM sabhI dezoMkI bolIke zabda zAmila the aura yaha bhASA usa samayakI sarvAdhika janatAkI apanI bolI thI arthAt sabakI bolI thii| janabolImeM upadeza denekA kAraNa batAnevAlA eka prAcIna zloka milatA hai "bAlastrImandamUrkhANAM ndaNAM cAritryakAMkSiNAm / pratibodhanAya tattvajJaiH siddhAntaH prAkRtaH kRtaH / / " arthAta-bAlaka, strI yA markhase markha logoMko, jo apane cAritryako samannata karanA cAhate haiM, pratibodha deneke lie bhagavAnkA upadeza prAkRta arthAt svAbhAvika janabolImeM hotA thA na ki saMskRta arthAt banI huI bolI-kRtrima vargabhASAmeM / ina janabolIke upadezoMkA saMkalana 'Agama' kahA jAtA hai| isakA bar3A vistAra thA / usa samaya lekhanakA pracAra nahIM huA thaa| saba upadeza kaNThaparamparA se surakSita rahate the| eka dUsarese sunakara inakI dhArA calatI thI ataH ye 'zrata' kahe jAte the / mahAvIrake nirvANake bAda yaha zruta paramparA lupta hone lagI aura 683 varSa bAda eka aMgakA pUrNa jJAna bhI zeSa na rhaa| aMgake eka dezakA jJAna rahA / zvetAmbara paramparAmeM bauddha saMgItiyoMkI taraha vAcanAe~ huIM aura antima vAcanA devadhigaNi kSamAzramaNake tattvAvadhAnameM vIra saMvat 980 vi0 saM0 510 meM valabhImeM huii| isameM AgamoMkA truTita-atruTita jo rUpa upalabdha thA saMkalita huaa| digambara paramparAmeM aisA koI prayatna huA yA nahIM isakI kucha bhI jAnakArI nahIM hai / digambara paramparAmeM vikramakI dvitIya-tRtIya zatAbdImeM AcArya bhatabali, puSpadanta aura guNadharane SaTkhaMDAgama aura kasAyapAhuDakI racanA AgamAzrita sAhityake AdhArase kii| pIche kundakunda Adi AcAryoMne Agama paramparAko kendrameM rakhakara tadanusAra svatantra grantha racanA kii| anumAna hai ki vikramakI tIsarI-cauthI zatAbdImeM umAsvAmI bhaTTArakane isa tattvArthasUtrakI racanA kI thI / isIse jaina paramparAmeM saMskRtagranthanirmANayuga prArambha hotA hai / isa tattvArthasUtrakI racanA itane mUlabhUta tattvoMko saMgraha karanekI asAmpradAyika dRSTise huI hai ki ise donoM jaina sampradAya thor3e bahuta pAThabhedase pramANa mAnate Ae hai / zve0 paramparAmeM jo pATha pracalita hai usameM aura digambara pATha meM koI viziSTa sAmpradAyika matabheda nahIM hai| donoM paramparAoMke AcAryoMne isapara dazoM TIkA grantha likhe haiM / isa sUtra granthako donoM paramparAoMmeM ekatA sthApanA kA mala AdhAra banAyA jA sakatA hai| ise mokSazAstra bhI kahate haiM kyoMki isameM mokSake mArga aura tadupayogI jIvAdi tattvoMkA hI savistAra nirUpaNa hai / isameM daza adhyAya hai / prathamake cAra adhyAyoMmeM jIvakA, pAMcaveM meM ajIva kA, chaThaveM aura Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha sAtaveM adhyAyameM AsravakA, AThaveM adhyAyameM bandhakA, nauveM meM saMvarakA tathA dazaveM adhyAyameM mokSakA varNana hai| prathama adhyAyameM mokSakAmArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako batAkara jIvAdi sAta tattvoMke adhigamake upAya pramANa, naya, nikSepa aura nirdezAdi sadAdi anuyogoMkA varNana hai / pA~ca jJAna unakA viSaya AdikA nirUpaNa karake unameM pratyakSa, parokSa vibhAga unakA samyaktva, mithyAtva aura nayoMkA vivecana, kiyA gayA hai / dvitIya adhyAyameM jIvake aupazamika Adi bhAva, jIvakA lakSaNa, zarIra, indriyA~, yoni, janma AdikA savistAra nirUpaNa hai| tRtIya adhyAyameM jIvake nivAsabhUta-adholoka aura madhyaloka gata bhUgolakA usake nivAsiyoMkI Ayu kAyasthiti AdikA pUrA-pUrA varNana hai| cauthe adhyAyameM UrdhvalokakA, devoMke bheda, lezyAe~, Ayu, kAya, parivAra AdikA varNana hai / pAMcaveM adhyAyameM ajIvatattva arthAta pudgala dharma, adharma, AkAza, aura kAla dravyoMkA samagra varNana hai / dravyoMkI pradeza saMkhyA, unake upakAra, zabdAdikA pudgala paryAyatva, skandha bananeko prakriyA Adi pudgala dravyakA sarvAMgINa vivecana hai| chaThaveM adhyAyameM jJAnAvaraNAdi karmoMke AsravakA savistAra nirUpaNa hai / kina-kina vRttiyoM aura pravRttiyoMse kisa-kisa karmakA Asrava hotA hai, kaise AsravameM vizeSatA hotI hai, kauna karma puNya hai, aura kauna pApa AdikA vizada vivecana hai / sAtaveM adhyAyameM zubha Asravake kAraNa, puNyarUpa ahiMsAdi vratoMkA varNana hai| isameM vratoMkI bhAvanAe~ unake lakSaNa, aticAra AdikA svarUpa batAyA gayA hai / AThaveM adhyAyameM prakRtibandha Adi cAroM bandhoMkA, karmaprakRtiyoMkA unakI sthiti AdikA nirUpaNa hai| nauveM adhyAya meM saMvara tattvakA pUrA-pUrA nirUpaNa hai / isameM gupti, samiti, dharma, anuprekSA pariSaDjaya, cAritra, tapa, dhyAna AdikA sabhedaprabheda nirUpaNa hai / dazaveM adhyAyameM mokSakA varNana hai| siddhoMmeM bheda kina nimitoMse ho sakatA hai / jIva UdhvaMgamana kyoM karatA hai ? siddha avasthA meM kauna-kauna bhAva avaziSTa raha jAte haiM AdikA nirUpaNa hai| yaha akelA tattvArthasUtra jaina jJAna, jaina bhUgola, khagola, jainatattva, karmasiddhAnta, jaina cAritra Adi samasta mukhya-mukhya viSayoMkA apUrva Akara hai| maMgala zloka-'mokSamArgasya netAram zloka tattvArthasUtrakA maMgala zloka hai yA nahIM yaha viSaya vivAdameM par3A huA hai| yaha zloka umAsvAmi kartRka hai isakA spaSTa ullekha zrutasAgarasUrine tattvArthavattimeM kiyA hai / ve isakI utthAnikAmeM likhate haiM ki-dvaiyAka nAmaka bhavyake praznakA uttara deneke lie umAsvAmi bhaTTArakane yaha maMgala zloka banAyA / dvaiyAkakA prazna hai-'bhagavan , AtmAkA hita kyA hai ?' umAsvAmI usakA uttara 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' sUtra meM dete haiN| para unheM uttara deneke pahile maMgalAcaraNa karane kI AvazyakatA pratIta hone lagatI hai| zra tasAgarake pahile vidyAnandi AcAryane AptaparIkSA ( pR0 3 ) meM bhI isa zlokako sUtrakArake nAmase uddhRta kiyA hai| para yahI vidyAnanda 'tattvArthasUtrakAraiH umAsvAmiprabhRtibhiH' jaise vAkya bhI Apta parIkSA (pR0 54) meM likhate haiM jo umAsvAmike sAtha hI sAtha prabhUti zabdase sUcita honevAle AcAryoM ko bhI tattvAryasUtrakAra mAnanekA yA sUtra zabdako gauNArthatAkA prasaMga upasthita karate haiM / yadyapi abhayanandi zrutasAgara jaise pazcAdvartI granthakAroMne isa zlokako tattvArthasatrakA maMgala likha diyA hai para inake isa lekhameM nimnalikhita anupapattiyAM haiM jo isa zlokako pUjyapAda ko sarvArtha siddhikA maMgala zloka mAnaneko bAdhya karatI hai 1-pUjyapAdane isa maMgalazlokakI na to utthAnikA likhI aura na vyAkhyA kii| isa maMgalazlokake bAda hI prathamasUtrakI utthAnikA zurU hotI hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 237 2-akalaMkadeva tattvArthavAtikameM na isa zlokakI vyAkhyA karate haiM aura na isake padoMpara kucha UhApoha hI karate haiN| 3-vidyAnanda svayaM tattvArthazlokavArtikameM isakI vyAkhyA nahIM karate / inane prasaMgataH isa zlokake pratipAdya arthakA samarthana avazya kiyA hai / yadi vidyAnanda svayaM aitihAsika dRSTise isake kartRtvake sambandhameM asaMdigdha hote to ve isakI yathAvada vyAkhyA bhI karate / / 4 tattvArthasUtrake vyAkhyAkAra samasta zvetAmbarIya AcAryoMne isa zlokakI vyAkhyA nahIM kI aura na tattvArthasUtrake prArambhameM isa zlokakI carcA hI kI hai| yaha zloka itanA asAmpradAyika aura jaina Apta svarUpakA pratinidhitva karanevAlA hai ki ise sUtrakArakRta honepara koI bhI kitanA bhI kaTTara zve. AcArya chor3a nahIM sakatA thaa| anekAnta patrake pAMcaveM varSa ke aMkoMmeM isa zlokake Upara anukUla-pratikUla caracA cala cukI hai / phira bhI merA mata uparyukta kAraNoMke AdhArase isa zlokako mUlasUtrakArakRta mAnanekA nahIM hai| yaha zloka pUjyapAda ne sarvArthasiddhi TokAke prArambhameM banAyA hai isa nizcayako badalanekA koI prabala hetu abhItaka merI samajhameM nahIM aayaa| lokavarNana aura bhUgola-jainadharma aura jainadarzana jisa prakAra apane siddhAntoMke svatantra pratipAdaka honese apanA maulika aura svatantra astitva rakhate haiM usa prakAra jaina gaNita yA jaina bhUgola AdikA svatantra sthAna nahIM hai / koI bhI gaNita ho, vaha do aura do cAra ho khegaa| Ajake bhUgolako cAhe jaina likheM yA ajaina jaisA dekhegA yA sunegA vaisA hI likhegA / uttarameM himAlaya aura dakSiNameM kanyAkumArI hI jaina bhUgola meM rahegI / tathya yaha hai ki dharma aura darzana jahA~ anubhavake AdhArapara parivartita aura saMzodhita hote rahate haiM vahA~ bhUgola anubhavake anusAra nahIM kintu vastugata parivartanake anusAra badalatA hai| eka nadI jo pahile amuka gA~vase bahatI thI kAlakramase usakI dhArA mIloM dUra calI jAtI hai / bhUkampa, jvAlAmukhI aura bAr3ha Adi prAkRtika parivartanakAraNoMse bhUgolameM itane bar3e parivartana ho jAte haiM jisakI kalpanA bhI manuSyako nahIM ho sktii| himAlayake amuka bhAgoMmeM magara aura bar3I-bar3I machaliyoMke asthi-paMjaroMkA milanA isa bAtakA anumApaka hai ki vahA~ kabhI jalIya bhAga thaa| purAtattvake anveSaNoMne dhvaMsAvazeSoMse yaha siddha kara diyA hai ki bhUgola kabhI sthira nahIM rahatA vaha kAlakramase badalatA jAtA hai| rAjya parivartana bhI antaHbhaugilika sImAoMko badalane meM kAraNa hote haiN| para samagra bhUgolakA parivartana mukhyatayA jalakA sthala aura sthalakA jalabhAga honeke kAraNa hI hotA hai / gA~voM aura nadiyoMke nAma bhI uttarottara apabhraSTa hote jAte haiM aura kuchake kucha bana jAte haiM / isa taraha kAlacakrakA dhruvabhAvI prabhAva bhUgolakA parivartana barAbara karatA rahatA hai| jaina zAstroMmeM jo bhagola aura khagolakA varNana milatA hai usakI paramparA karIba tIna hajAra varSa purAnI hai / Ajake bhagolase usakA mela bhale hI na baiThe para itane mAtrase usa paramparAkI sthiti sarvathA sandigdha nahIM kahI jA sktii| Ajase 2 / / -3 hajAra varSa pahile sabhI sampradAyoMmeM bhUgola aura khagolake yameM prAyaH yahI paramparA pracalita thI jo jaina paramparAmeM pracalita thI jo jaina paramparAmeM nibaddha hai| bauddha, vaidika aura jaina tInoM paramparAke bhUgola aura khagola sambandhI varNana karIba-karIba eka jaise haiN| vahI jambUdvIpa, videha, sumeru, devakuru, uttarakuru, himavAn Adi nAma aura vaisIhI lAkhoM yojanakI ginatI / inakA tulanAtmaka adhyayana hameM isa niSkarSapara pahu~cAtA hai ki usa samaya bhUgola aura khagolakI jo paramparA zru tAnuzruta paripATIse jainAcAryoMko milI use unhoMne lipibaddha kara diyA hai| usa samaya bhagolakA yahI rUpa rahA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti-grantha hogA jaisA ki hameM prAyaH bhAratIya paramparAoM meM milatA hai| Aja hameM jisa rUpameM milatA hai use usI rUpameM mAnanemeM kyA Apatti hai ? bhUgolakA rUpa sadA zAzvata to rahatA nahIM / jaina paramparA isa granthake tIsare aura cauthe adhyAya ke par3hanese jJAta ho sakatI hai / bauddha aura vaidika paramparAke bhUgola aura khagolakA varNana isa prakAra hai bauddha paramparA abhidharmakozake AdhAra se asaMkhyAta vAyumaNDala haiM jo ki nIceke bhAgameM solaha lAkha yojana gambhIra hai / jayamaNDala 1120000 yojana gaharA hai / jayamaNDalameM Upara 800000 yojana bhAgako chor3akara nIce kA bhAga 320000 yojana bhAga suvarNamaya hai / jalamaNDala aura kAJcanamaNDalakA vyAsa 1202340 yojana hai aura paridhi 3640350 yojana hai / vitanaka aura nimindhara ye kAJcanamaNDalameM meru, yugandhara, ISAdhara, khadirak, sudarzana, azvakarNa, 8 parvata haiM / ye parvata eka dUsareko ghere hue haiM / niminvara parvatako gherakara jambUdvIpa, pUrvavideha, avaragodAnI aura uttarakuru ye cAra dvIpa haiM / sabase bAhara cakravAla parvata haiM / sAta parvata suvarNamaya haiM / cakravAla lohamaya hai / meruke 4 raMga haiM / uttarameM suvarNamaya, pUrva meM rajatamaya, dakSiNameM nIlamaNimaya aura pazcimameM vaidUryamaya hai / meru parvata 80000 yojana jalake nIce hai aura itanA hI jalake Upara hai / meru parvatakI U~cAIse anya parvatoM kI U~cAI kramazaH AdhI-AdhI hotI gaI hai| isa prakAra cakravAla parvatakI U~cAI 312 / / yojana hai / saba parvatoM kA AdhA bhAga jalake Upara hai / ina parvatoMke bIca meM sAta sItA ( samudra ) haiM / prathama samudrakA vistAra 80000 yojana hai| anya samudroMkA vistAra kramazaH AdhA-AdhA hotA gayA hai / antima samudrakA vistAra 320000 yojana hai / meru dakSiNa bhAga meM jambUdvIpa zakaTake samAna avasthita hai / meruke pUrva bhAgameM pUrvavideha ardhacandrAkAra hai / meruke pazcima bhAgameM avaragodAnIya maNDalAkAra hai / isako paridhi 7500 yojana hai / aura vyAsa 2500 yojana hai / meruke uttarabhAgameM uttara kurudvIpa catuSkoNa hai / isakI sImAkA mAna 8000 yojana hai / cAroM dvIpoM ke madhya meM ATha antara dvIpa haiM / unake nAma ye haiM-deha, videha, pUrvavideha, kuru kaurava, cAmara avara cAmara, zATha aura uttaramaMtrI / mAra dvIpameM rAkSasa rahate haiM / Anya dvIpoM meM manuSya rahate haiM / jambUdvIpa ke uttara bhAgameM pahale tIna phira tIna aura phira tIna isa prakAra 9 kITAdri haiN| isake bAda himAlaya hai / himAlaya ke uttara meM pacAsa yojana vistRta anavatapta nAmakA sarovara hai / isake bAda gandhamAdana parvata hai / anavatapta sarovara meM gaMgA, siMdhu, vakSu aura sItA ye cAra nadiyA~ nikalI / anavatapta ke samIpameM jambUvRkSa hai jisase isa dvIpakA nAma jambUdvIpa par3A / jambUdvIpa ke nIce bIsa yojana parimANa avIci naraka hai| isake bAda pratApana, tapana, mahAraurava raurava, saMghAta, kAlasUtra aura saMjIvaka - ye sAta naraka haiM / isa prakAra kula ATha naraka haiM / narakoMmeM cAroM pAzvoMmeM asipatravana, zyAmazabalazvasthAna, ayaH zAlmalIvana aura vaitaraNI nadI ye cAra utsada ( adhika pIr3Ake sthAna ) haiN| jambUdvIpake adhobhAga meM tathA mahAnarakoMke dharAtala meM ATha zItalanaraka bhI haiN| unake nAma nimna prakAra haiM-arbuda, nirarbuda, aTaTa, hahava, utpalapadma aura mahApadma / meru parvata adhobhAga meM ( arthAt yugandhara parvata ke samatala meM ) candramA aura sUrya bhramaNa karate haiM / candramaNDalakA vistAra 50 yojana hai tathA sUryamaNDalakA vistAra 51 yojana hai / cAroM dvIpoMmeM eka sAtha hI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 239 ardharAtri, sUryAsta, madhyAhna aura sUryodaya hote haiM, arthAt jisa samaya jambUdvIpameM madhyAhna hotA hai usI samaya uttarakurumeM ardharAtri, pUrvavidehameM sUryAsta aura avaragodAnIyameM sUryodaya hotA hai / candramAkI vikalAMgatAkA darzana sUrya ke samIpa honese tathA apanI chAyAse AvRtta honeke kAraNa hotA hai| meruke cAra vibhAga haiM / ye cAroM vibhAga kramazaH dasa hajAra yojanake antarAlase Upara haiM / pUrvameM pahile vibhAgameM karoTapANi yakSa rahate haiM / inakA rAjA dhRtarASTra hai / dakSiNameM dvitIya bhAgameM mAlAdhara yakSa rahate haiN| inakA rAjA viruDhaka hai| pazcimameM tIsare bhAgameM sadAmada deva rahate haiN| inakA rAjA virUpAkSa hai| uttarameM cauthe bhAgameM cAturmahArAjika deva rahate haiN| inakA rAjA vaizravaNa hai| meruke samAna anya sAta parvatoMmeM bhI deva rahate haiN| prAyastriza svargalokakA vistAra 80000 yojana hai| vahA~ cAroM dizAoMke bIca meM vajrapANideva rahate haiM / trAstrizalokake madhyabhAgameM sudarzana nAmakA suvarNamaya nagara hai / isa nagarake madhyameM vaijayanta nAmakA indrakA prAsAda hai / yaha nagara bAhya bhAgameM cAra udyAnoMse suzobhita hai| ina udyAnoMko cAroM dizAoMmeM bIsa yojanake antarAlase devoMke krIr3Asthala haiN| pUrvottara digbhAgameM pArijAta devadruma haiM / dakSiNa-pazcima bhAgameM sudharmA nAmakI deva sabhA hai / trAyastriza lokase Upara yAma, tuSita, nirmANarati, aura paranimitavazavartI deva vimAnoMmeM rahate haiN| mahArAjika aura trAyastrizadeva manuSyoMke samAna kAmasevana karate haiN| yAma AliMganase, tuSita pANisaMyogase, nirmANarati hAsyase aura paranirmitavazavartI deva avalokanase kAmasUkhakA anubhava karate haiM / kAmadhAtumeM deva pA~ca yA dasa varSake bAlaka jaise utpanna hote haiN| rUpadhAtumeM pUrNa zarIradhArI aura vastra sahita utpanna hote haiM / Rddhibala athavA anya devoMkI sahAyatAke binA deva apane Upara devalokako nahIM dekha sakate / jambUdvIpavAsI manuSyoMkA parimANa ( zarIrakI U~cAI ) 3 // yA 4 hAtha hai / pUrvavidehavAsI manaSyoM kA pariNAma 7 yA 8 hAtha hai| godAnIyavAsiyoMkA parimANa 14 yA 16 hAtha hai| aura uttara kuruvAsI manuSyoMkA parimANa 28 yA 32 hAtha hai| cAturmahArAjika devoMkA parimANa pAvakoza, trAyastrizadevoMkA AdhAkoza, yAmoMkA paunakoza, tuSitoMkA eka koza, nirmANaratiyoMkA savAkoza aura parinirmitavazavartI devoMkA parimANa Der3a koza hai| .. uttarakurumeM manuSyoMkI Ayu eka hajAra varSa hai / pUrva videhameM 500 varSa Ayu hai| gaudAnIyameM 250 varSa Ayu hai / lekina jambU-dvIpameM manuSyoMkI Ayu nizcita nahIM hai| kalpake antameM dasa varSakI Aya raha jAtI hai / uttarakurumeM Ayuke bIca mRtyu nahIM hotI hai| anya pUrva videha Adi dvIpoMmeM tathA devalokameM bIcameM mRtyu hotI hai| vaidika paramparA yogadarzana-vyAsabhASyake AdhArase na vinyAsa-loka sAta hone haiN| prathama lokakA nAma bhUloka hai| antima avIci narakase lekara merupRSTha taka bhUloka hai / dvitIya lokakA nAma antarikSa loka hai| merupRSThase lekara dhruva taka antarikSa loka hai| antarikSalokameM graha, nakSatra aura tArA hai / isake Upara svarloka hai| svarlokake bheda haiM-mAhendraloka, prAjApatyamaharloka aura brahmaloka Adi / brahmalokake tIna bheda hai-janaloka, tapaloka aura satyaloka / isa prakAra svarlokake pA~ca bheda hote haiN| avIcinarakase Upara chaha mahAnaraka hai / unake nAma nimna prakAra haiM-mahAkAla, ambarI, raurava, mahAraurava, kAlasUtra aura andhatAmisra / ye naraka kramazaH ghana ( zilAzakala Adi pArthiva padArtha ), salila, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha anala, anila, AkAza aura tamake AdhAra ( Azraya ) haiN| mahAnarakoMke atirikta kumbhIpAka Adi ananta upanaraka bhI haiM / ina narakoMmeM apane-apane karmoM ke anusAra dIrghAyuvAle prANI utpanna hokara duHkha bhogate haiN| avIcinarakase nIce sAta pAtAlaloka haiM jinake nAma nimna prakAra haiM-mahAtala, rasAtala, atala, sutala, vitala, talAtala aura pAtAla / bhUla kakA vistAra-isa pRthvIpara sAta dvIpa haiM / bhUlokake madhyameM sumeru nAmaka svarNamaya parvatarAja hai jisake zikhara rajata, vaMDUrya, sphaTika, hema aura maNimaya hai / sumeru parvatake dakSiNapUrvameM jambU nAmakA vRkSa hai jisake kAraNa lavaNodadhise veSTita dvIpakA nAma jambUdvIpa hai| sUrya nirantara meruko pradakSiNA karatA rahatA hai / meruse uttaradizAmeM nIla, zveta aura zRMgavAn ye tIna parvata haiM / pratyeka parvatakA vistAra do hajAra yojana hai| ina parvatoMke bIca meM ramaNaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra hai| pratyeka kSetrakA vistAra nau yojana hai / nIlagiri meruse lagA huA hai / nIlagirike uttarameM ramaNaka kSetra hai / zvetaparvatake uttarameM hiraNyamaya kSetra hai| zRMgavAn parvatake uttarameM uttarakuru hai| meruse dakSiNa dizAmeM bhI niSadha, hemakUTa aura hima nAmaka do-do hajAra yojana vistAravAle tIna parvata haiN| ina parvatoMke bIca meM harivarSa, kimpuruSa aura bhArata ye tIna kSetra hai / pratyeka kSetrakA vistAra nau hajAra yojana hai| meruse pUrvameM mAlyavAn parvata hai / mAlyavAn parvatase samudraparyanta bhadrAzva nAmaka deza hai-isa dezameM bhadrAzvanAmaka kSetra hai / meruse pazcimameM gandhamAdana parvata hai / gandhamAdana parvatase samudraparyanta ketumAla nAmaka deza hai-kSetrakA nAma bhI ketumAla hai| meruke adhobhAgameM ilAvRta nAmaka kSetra hai| isakA vistAra pacAsa hajAra yojana hai / isa prakAra jambUdvIpameM nau kSetra haiN| eka lAkha yojana vistAravAlA yaha jamba dvIpa do lAkha yojana vistAravAle lavaNa samadrase ghirA huA hai| jambadvIpake vistArase kramazaH dana-dane vistAra vAle chaha dvIpa aura haiM-zAka, kuza, krauJca, zAlmala, magadha aura pusskrdviip| sAtoM dvIpoMko ghere hue sAta samudra haiN| jinake pAnIkA svAda kramazaH ikSurasa, surA, ghRta, dadhi, mAMDa, dUdha aura mIThA jaisA hai| sAtoM dvIpa tathA sAtoM samadroM kA parimANa pacAsa karor3a yojana hai| pAtAloMmeM, samudroMmeM aura parvatopara asura, gandharva, kinnara, kimpuruSa, yakSa, rAkSasa, bhUta, preta, pizAca Adi deva rahate haiM / sampUrNa dvIpoMmeM puNyAtmA deva aura manuSya rahate haiN| meru parvata devoMkI udyAnabhUmi hai| vahA~ mizravana, nandana, caitraratha, sumAnasa ityAdi udyAna haiN| sudharmA nAmakI devasabhA hai / sudarzana nagara hai tathA isa nagarameM baijayanta prAsAda hai / graha, nakSatra aura tArA dhruva ( jyotirvizeSa) meruke Upara sthita hai / inakA bhramaNa vAyuke vikSepase hotA hai| svarlokakA varNana-mAhendralokameM chaha devanikAya haiM-tridaza, agniSvAttAyAmya, tuSita, aparinirmitavazavati aura parinirmitavazavati / ye deva saMkalpasiddha ( saMkalpamAtrase saba kucha karanevAle ) aNimA Adi Rddhi tathA aizvaryase sampanna, eka kalpakI Ayu vAle, aupapAdika ( mAtA-pitAke saMyogake binA lakSaNamAtrameM jinakA zarIra utpanna ho jAtA hai) tathA uttamottama apsarAoMse yukta hote haiN| maharlokameM pAMca devanikAya haiM-kamada, Rbhava, pratardana, ajjanAbha aura pracitAbha / ye deva mahAbhatoMko vazameM rakhane meM svatantra hote haiM tathA dhyAnamAtrase tRpta ho jAte haiN| inakI Ayu eka hajAra kalpakI hai| prathama brahmaloka ( janaloka meM) cAra devanikAya haiM-brahmapurohita, brahmakAyika, prabrahma mahAkAyika aura amara / ye deva bhUta aura indriyoM ko vazameM rakhanevAle hote haiM / brahmapurasthita devoMkI Ayu do hajAra kalpakI hai| anya deva nikAyoMmeM Ayu kramazaH dUnI-dUnI hai| dvitIya brahmalokameM ( tapolokoM ) tIna devanikAya haiM-AbhAsvara, mahAbhAsvara aura Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 241 satyamahAbhAsvara / ye deva bhata aura indriya aura antaHkaraNako vazameM rakhanevAle hote haiN| inakI Ayu pahale nikAyakI apekSA kramazaH dUnI hai| ye deva Udhvaretas hote haiM tathA dhyAnamAtrase tRpta ho jAte haiN| inakA jJAna Urdhvaloka tathA adholokameM apratihata hotA hai| tRtIya brahmaloka ( satyaloka ) meM cAra devanikAya hai-acyuta, zuddhanivAsa, satyAbha aura sNjnyaa-sNjnyi| ina devoMke ghara nahIM hote| inakA nivAsa apanI AtmAmeM hI hotA hai| kramazaH ye Upara sthita haiN| pradhAna ( prakRti ) ko vazameM rakhanevAle tathA eka sagaMko AyuvAle haiM / acyutadeva savitarka dhyAnase sukhI rahate haiN| zuddhanivAsadeva savicAra dhyAnase sukhI rahate haiN| satyAbhadeva AnandamAtra dhyAnase sukhI rahate haiN| saMjJAsaMjJi deva asmitAmAtra dhyAnase sukhI rahate haiN| ye sAta loka tathA avAntara sAta loka saba brahmaloka ( brahmANDa ) ke antargat haiM / vaidika paramparA zrImadbhAgavatake AdhArase bhUlokakA varNana-yaha bhUloka sAta dvIpoMmeM vibhAjita hai| jinameM prathama jambUdvIpa hai| isakA vistAra eka lAkha yojana hai tathA yaha kamalapatrake samAna golAkAra hai| isa dvIpameM ATha parvatoMse vibhakta nau kSetra hai| pratyeka kSetrakA vistAra nau hajAra yojana hai| madhya meM ilAvRta nAmakA kSetra hai| isa kSetrake madhyameM sUvarNamaya meru parvata hai| merukI U~cAI niyatayojana pramANa hai| mUlameM meru parvata solaha hajAra yojana pRthvIke andara hai tathA zikhara para battIsa hajAra yojana phailA huA hai / meruke uttarameM nIla, zveta tathA zrRMgavAn ye tIna maryAdAgiri hai jinake kAraNa ramyaka, hiraNyamaya aura kurukSetroMkA vibhAga hotA hai / isI prakAra meruse dakSiNameM niSadha, hemakUTa, himAlaya ye tIna parvata haiM jinake dvArA harivarSa, kimpuruSa aura bhArata ina tIna kSetroMkA vibhAga hotA hai| ilAvRta kSetrase pazcimameM mAlyavAna parvata hai jo ketumAla dezakI sImAkA kAraNa hai| ilAvRtase pUrvameM gandhamAdana parvata hai jisase bhadrAzva dezakA vibhAga hotA hai / meruke cAroM dizAoMmeM mandara, merumandara, supArzva aura kumuda ye cAra avaSTambha parvata hai| cAroM parvatoMpara Amra, jamba, kadamba aura nyagrodha ye cAra vizAlavRkSa jinakA jala dudha, madhu, ikSarasa tathA miThAI jaise svAdakA hai| nandana, caitraratha, vaibhrAjaka aura sarvatobhadra ye cAra devodyAna haiN| ina udyonoMmeM deva devAMganAoM sahita vihAra karate haiN| mandara parvatake Upara 11 sau yojana U~ce Amra vRkSase parvatake zikhara jaise sthUla aura amRtake samAna rasavAle phala girate haiM / mandara parvatase arugodA nadI nikalakara pUrvameM ilAvRta kSetrameM bahatI hai| aruNodA nadIkA jala Amra vRkSake phaloMke kAraNa aruNa rahatA hai| isI prakAra merumandara parvatake Upara jambUdvIpa vRkSake phala girate haiM merumandaraparvatase jambU nAmakI nadI nikalakara dakSiNa meM ilAvRta kSetra meM bahatI hai| jambavRkSake phaloMke rasase yukta honeke kAraNa isa nadIkA nAma jamba nadI hai / supArzva parvatapara kadamba vRkSa hai| supAzvaM parvatase pA~ca nadiyA~ nikalakara pazcima meM ilAvRta kSetrameM bahatI haiM / kumuda parvatapara zAtavalza nAmakA baTa vRkSa hai| kumuda parvatase payonadI, dadhinadI, madhunadI, ghRtanadI, guDanadI, annanadI, ambaranadI, zayyAsananadI, AbharaNanadI Adi saba kAmoMko tapta karane vAlI nadiyA~ nikalakara uttarameM ilAvRta kSetrameM bahatI haiM / ina nadiyoMke jalake sevana karanese kabhI bhI jarA, roga, mRtyu, upasarga Adi nahIM hote haiM / meruke malameM kuraMga, kurara, kusumbha Adi bIsa parvata haiN| meruse pUrvameM jaThara aura devakaTa, pazcimameM pavana aura paripAtra, dakSiNameM kailAza aura karavIra. uttarameM trizraMga aura makara isa prakAra ATha parvata hai / meruke zikharapara bhagavAnakI zAtakaumbhI nAmakI catuSkoNa nadI hai| isa nagarIke cAroM ora ATha lokapAloMke ATha nagara haiN| sItA, alakanandA, cakSu aura bhadrA isa prakAra cAra nadiyA~ cAroM dizAoMmeM bahatI huI samudra meM 4-31 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha praveza karatI haiM / sItA nadI brahmasadanakesara, acala Adi parvatoMke zikharoMse nIce-nIce hokara gandhamAdana parvatake zikharapara girakara bhadrAzva kSetrameM bahatI huI pUrvameM kSAra samudra meM milatI hai / isI prakAra cakSu nadI mAlyavAn parvatake zikharase nikalakara ketumAla kSetra meM bahatI huI samudrameM milatI hai / bhadrA nadI meruke zikhara se nikalakara zrRMgavAn parvatake zikhara se hokara uttarakurumeM bahatI huI uttarake samudra meM milatI nandA nadI brahmasadana parvatase nikalakara bhAratakSetrameM bahatI huI dakSiNake samudrameM milatI hai / isI prakAra aneka nada aura nadiyAM pratyeka kSetrameM bahatI haiM / bhAratavarSa ho karmakSetra hai / zeSa ATha kSetra svargavAsI puruSoM ke svargabhoga se bace hue puNyoMke bhoganeke sthAna haiM / / alaka anya dvIpoM kA varNana - jisa prakAra meru parvata apane hI samAna parimANa aura vistAravAle khAre jalake lakSadvIpase ghirA huA hai / jambUdvIpameM jitanA bar3A ( pAkara ) kA vRkSa hai / isIke kAraNa isakA nAma kSema, amRta aura abhaya ye sAta kSetra haiM / maNikUTa, vajrakUTa, indrasena, jyotiSmAn, suparNaM, hiraNyaSThIva aura mAla ye sAta parvata haiM / aruNa, nRmNa, AMgirasI, sAvitrI, suprabhrAtA, RtambharA aura satyambharA ye sAta nadiyA~ haiM / jambUdvIpase ghirA huA hai usI prakAra jambUdvIpa bhI samudra se pariveSTita hai / kSAra samudra bhI apane se dUne jAmunakA per3a hai utane hI vistAravAlA yahA~ plakSa, plakSadvIpa huA / isa dvIpameM ziva, yavasa, subhadra, zAnta, lakSadvIpa apane hI samAna vistAravAle ikSurasake samudrase ghirA huA hai| usase Age usase dugune parimANavAlA zAlmalI dvIpa hai jo utane hI parimANavAle madirAke sAgarase ghirA huA hai / isa dvIpameM zAlmalI ( semara ) kA vRkSa hai jisake kAraNa isa dvIpakA nAma zAlmalIdvIpa huA / isa dvIpameM surocana, saumanasya, ramaNaka, devavarSa, pAribhadra aura avijJAta ye sAta kSetra haiN| svarasa, zatazrRMga, vAmadeva, kunda, mukunda, puSpavarSa aura sahasrazruti ye sAta parvata haiN| anumati, sinIvAlI, sarasvatI, kuhu, rajanI, nandA aura rAkA ye nadiyA~ haiM / madirA samudrase Age usake dUne vistAravAlA kuzadvIpa hai / yaha dvIpa apane hI parimANavAle ghRtake samudrase ghirA huA hai / isameM eka kuzoMkA jhAr3a hai isIse isa dvIpakA nAma kuzadvIpa hai / isa dvIpameM bhI sAta kSetra haiM, cakra, catuHzRMga, kapila, citrakUTa, devAnIka, UrdhvaromA aura draviNa ye sAta parvata haiM / rasakulyA, madhukulyA, mitravRndA, devagarbhA, ghRtacyutA, aura mantramAlA ye sAta nadiyA~ haiM / ghRta samudrase Age usase dviguNa parimANavAlA krauJcadvIpa hai / yaha dvIpa bhI apane samAna vistAravAle dUdha ke samudra se ghirA huA hai / yahA~ krauJca nAmakA eka bahuta bar3A parvata usIke kAraNa isakA nAma krauJcadvIpa huA / isa dvIpameM bhI sAta kSetra haiM / zukla, vardhamAna, bhojana, upabarhaNa, nanda, nandana aura sarvatobhadra ye sAta parvata haiM / tathA abhayA, amRtodyA, AryakA, torthavatI, vRtirUpavatI, pavitravatI aura zuklA ye sAta nadiyA~ haiM / isI prakAra kSIrasamudrase Age usake cAroM ora battIsa lAkha yojana vistAravAlA zAkadvIpa hai jo apane hI samAna parimANavAle maTheke samudrase ghirA huA hai / isameM zAka nAmakA eka bahuta bar3A vRkSa hai vahI isa dvIpa nAmakA kAraNa hai / isa dvIpameM bhI sAta kSetra, sAta parvata tathA sAta nadiyA~ haiM / isI prakAra Theke samudrase Age usase dUne vistAravAlA puSkara dvIpa hai / vaha cAroM ora apane samAna vistAravAle mIThe jalake samudrase ghirA huA hai / vahA~ eka bahuta bar3A puSkara ( kamala) hai jo isa dvIpake nAmakA kAraNa hai / isa dvIpake bIcoMbIca isake pUrvIya aura pazcimIya vibhAgoMkI maryAdA nizcita karate Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 243 vAlA mAnasottara nAmakA eka parvata hai| yaha dasa hajAra yojana U~cA aura itanA hI lambA hai| isa dvIpake Age lokAloka nAmakA eka parvata hai / lokAloka parvata sUryase prakAzita aura aprakAzita bhUbhAgoMke bIca meM sthita hai isIse isakA yaha nAma pdd'aa| yaha itanA U~cA aura itanA lambA hai ki isake eka orase tInoM lokoMko prakAzita karanevAlI sUryase lekara dhruva paryaMta samasta jyotimaNDalakI kiraNeM dUsarI ora nahIM jA sktii| samasta bhUgola pacAsa karor3a yojana hai / isakA cauthAI bhAga ( 12 // karor3a yojana ) yaha lokAloka parvata hai| isa prakAra bhUlokakA parimANa samajhanA cAhie / bhUlokake parimANake samAna hI dhulokakA bhI parimANa hai / ina donoM lokoMke bIcameM antarikSa loka hai, jisameM sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tArAoMkA nivAsa hai| sUryamaNDalakA vistAra dasa hajAra yojana hai aura candramaNDalakA vistAra bAraha hajAra yojana hai| atala Adi nIceke lokoMkA varNana-bhUlokake nIce atala, vitala, sUtala, talAtala, mahAtala, rasAtala aura pAtAlake nAmake sAta bha-vivara (bila ) haiN| ye kramazaH nIce-nIce dasa dasa hajAra yojanakI darI para sthita hai| pratyeka bilakI lambAI caur3AI bhI dasa dasa hajAra yojana kI hai| ye bhUmike bila bhI eka prakArake svarga haiM / inameM svargase bhI adhika viSayabhoga, aizvarya, Ananda, santAnasukha aura dhana-saMpatti hai| narakoMkA varNana-samasta naraka aTThAisa haiM / jinake nAma nimna prakAra hai-tAmisra, andhatAmisra, raurava, mahAraurava kumbhIpAka, kAlasUtra, asisatravana, sUkaramukha, andhakUpa, kRmibhAjana, sandaMza, taptasUmi, vajrakaNTakazAlmalI, vaitaraNI, pUyoda, prANarodha, vizasana, lAlAbhakSa, sArameyAdana, avIci, ayaHpAna, kSArakardama, rakSogaNabhojana, zUlaprota, dandazUka, avaTarodhana, paryAvartana aura sUcImukha / jo puruSa dUsaroMke dhana, santAna athavA striyoMkA haraNa karatA hai use atyanta bhayAnaka yamadata kAlapAzameM bAMdhakara balAtkArase tAmisra narakameM girA detA hai| isI prakAra jo puruSa kisI dUsareko dhokhA dekara usakI strI Adiko bhogatA hai vaha andhatAmisra naraka meM par3atA hai| jo puruSa isa lokameM yaha zarIra hI maiM hU~ aura ye strI, dhanAdi mere haiM aisI buddhise dUsare prANiyoMse droha karake apane kuTumbake pAlana-poSaNameM hI lagA rahatA hai vaha raurava narakameM giratA hai / jo kara manuSya isa lokameM apanA peTa pAlaneke lie jIvita pazu yA pakSiyoMko rAMdhatA hai use yamadata kUmbhIpAka narakameM le jAkara khaulate hae telameM rAMdhate haiN| jo puruSa isa lokameM khaTamala Adi jIvoMkI hiMsA karatA hai vaha andhakUpa narakameM giratA hai| isa lokameM yadi koI puruSa agamyA strIke sAtha sambhoga karatA hai athavA koI strI agamya puruSase vyabhicAra karatI hai to yamadUta use taptasUmi narakameM le jAkara kor3oMse pITate haiM / tathA puruSako tapAe hue lohekI strI-mUrtise aura strIko tapAyI huI puruSa-pratimAse Aligana karAte haiN| jo puruSa isa lokameM pazu Adi sabhIke sAtha vyabhicAra karatA hai use yamadata vajrakaNTakazAlmalI narakameM le jAkara vajrake samAna kaThora kA~ToMvAlI semarake vRkSapara car3hAkara phira nIcekI ora khIMcate hai / jo rAjA yA rAjapuruSa isa lokameM zreSThakulameM janma pAkara bhI dharmakI maryAdAkA uccheda karate hai ve usa maryAdAtikramake kAraNa marane para vaitaraNI nadImeM paTake jAte haiN| yaha nadI narakoMkI khAIke samAna hai| yaha nadI mala, matra, pIva, rakta, keza, nakha, haDDI, carbo, mAMsa, majjA Adi apavitra padArthoMse bharI huI hai / jo puruSa isa lokameM naramedhAdike dvArA bhairava , yakSa, rAkSasa, AdikA yajana karate hai unheM ve pazuoMkI taraha mAre gaye puruSa yamalokameM rAkSasa hokara taraha-tarahakI yAtanAe~ dete hai tathA rakSogaNabhojana nAmaka narakameM kasAiyoMke samAna kulhAr3Ise kATa kATakara usakA lohU pIte haiM tathA jisa prakAra ve Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mAMsabhojI puruSa isa lokameM unakA mAMsa bhakSaNa karake Anandita hote the usI prakAra ve bhI unakA raktapAna karate aura Anandita hokara nAcate-gAte hai| isI prakAra anya narakoMmeM bhI prANI apane-apane kramake anusAra duHkha bhogate haiM / vaidika paramparA ( viSNupurANake AdhArase ) bhUlokakA varNana-isa pRthvIpara sAta dvIpa haiM jinake nAma ye hai-jambU, plakSa, zAlmali, kupA, krauJca, zAka aura puSkara / ye dvIpa lavaNa, ikSu, surA, ghRta, dadhi, dugdha aura jala ina sAta samudroMse ghire hue haiN| saba dvIpoMke madhyameM jambUdvIpa hai| jambUdvIpake madhyameM suvarNamaya meru parvata hai jo 84 hajAra yojana U~cA hai / meruke dakSiNameM himavAn , hemakUTa aura niSadha parvata haiM tathA uttarameM nIla, zveta aura zRMgI parvata haiM / meruke dakSiNa meM bhArata, kimpuruSa aura harivarSa ye tIna kSetra haiM tathA uttarameM ramyaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra hai / meruke pUrva meM bhadrApUrva kSetra hai tathA pazcimameM ketumAla kSetra hai / ina donoM kSetroM ke bIcameM ilAvRta kSetra hai / ilAvRta kSetrake pUrva meM mandara, dakSiNa meM gandhamAdana, pazcimameM vipula, uttarameM supArzva parvata haiM / meruke pUrvameM zItAnta, cakramuJca, kurarI, mAlyavAn vaikaGkA Adi parvata haiN| dakSiNameM trikUTa, zizira, pataGga, rucaka, niSadha Adi parvata hai, pazcimameM zikhivAsa, vaidUrya, kapila, gandhamAdana Adi parvata haiM aura uttarameM zaMkhakaTa, RSadha, haMsa, nAga Adi parvata hai / / meruke pUrva meM caitraratha, dakSiNameM gandhamAdana, pazcimameM vaibhrAja aura uttarameM nandanavana haiN| aruNoda, mahAbhadra, asitoda aura mAnasa ye sarovara haiN| ___meruke Upara jo brahmapurI hai usake pAsarI gaMgAnadI cAroM dizAoMmeM bahatI hai / sItA nadI bhadrApUrvakSetrase hokara pUrva samudra meM milatI hai / alakanandA nadI bharatakSetrase hokara samudrameM praveza karatI hai / cakSuHnadI ketumAla kSetrameM bahatI huI samudrameM milatI hai aura bhadrAnadI uttarakurumeM bahatI huI samudrameM praveza karatI hai| ilAvatakSetrake pUrvameM jaThara aura devakaTa, dakSiNameM gandhamAdana aura kailAza aura pazcimameM niSadha aura pAripAtra aura uttarameM trizRMga aura jArudhi parvata haiM / parvatoM ke bIca meM siddhacAraNa devoMse sevita khAI hai aura unameM manohara nagara tathA vana haiN| samadrake uttarameM tathA himAlayake dakSiNameM bhArata kSetra hai| isameM bharatakI santati rahatI hai / isakA vistAra nau hajAra yojana hai| isa kSetrameM maheMdra, malaya, sahya, zuktimAn, RkSa, viMdhya aura pAripAtra ye sAta kSetra haiN| isa kSetrameM indradvIpa, kazerumAna, tAmravaNa, gaMdhahastimAn, nAgadvIpa, saumya, gandharva, vAruNa aura sAgarasaMvata ye nava dvIpa haiM / himavAn parvatase zatadra, candrabhAgA Adi nadiyA~ nikalI hai / pAripAtra parvatase vedamukha, smRtimukha Adi nadiyA~ nikalI haiN| viMdhya parvatase narmadA, surasA Adi nadiyA~ nikalI haiM / RSi parvatase tApI, payoSNi, nirvindhyA Adi nadiyA~ nikalI hai| sahya parvatase godAvarI, bhImarathI, kRSNaveNI Adi nadiyA~ nikalI haiM / malaya parvatase kRtamAla, tAmraparNI Adi nadiyA~ nikalI haiN| mahendra parvatase trisAmA, AyakulyA, Adi nadiyA~ nikalI hai / zuktimAn parvatase trikulyA, kumArI Adi nadiyA~ nikalI hai| plakSadvIpa-isa dvIpameM zAntimaya, zizira, sukhada, Ananda, ziva, kSemaka aura dhruva ye sAta kSetra haiM / tathA gomeMdra, candra, nArada, dundubhi, sAmaka, sumana aura vaibhrAja ye sAta parvata hai / anutaptA, zikhI, vipAzA, tridivA, krama, amRtA aura sukRtA ye sAta nadiyA~ hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 245 zAlmalidvIpa - isa dvIpameM zveta, harita, jImUta, rohita, vaidyuta, mAnasa aura suprabha ye sAta kSetra haiM / kumuda, unnata, balAhaka, droNa, kaGka, mahiSa aura kakudma ye sAta parvata haiM / yoni, toyA, vitRSNA, candrA, zuklA, vimocanI aura nivRtti ye sAta nadiyA~ haiM / kuzadvIpa - isa dvIpameM udbhid, veNumat, vairatha, lambana, dhRti, prabhAkara aura kapila ye sAta kSetra haiM, vidruma, hemazaila dyutimAn, puSpavAn kuzezaya, hathi aura mandarAcala ye sAta parvata haiM / dhUtapApA, zivA, pavitrA, saMmati, vidyudaMbhA, mahI Adi sAta nadiyA~ 1 krauJca dvIpa - isa dvIpameM kuzala, mandaka, uSNa, pIvara, andhakAraka, muni aura dundubhi ye sAta kSetra haiM / krauJca vAmana, andhakAraka, devAvRta, puNDarIkavAn, dundubhi aura mahAzaila ye sAta parvata haiM / gaurI, kumudvatI, sandhyA, rAtri, manojavA, kSAnti aura puNDarIkA ye sAta nadiyA~ haiM / zAkadvIpa - isa dvIpa meM jalada, kumAra, sukumAra, manIcaka, kusumoda, maudAki aura mahAdruma ye sAta kSetra haiM / udayagiri, jalAdhara, vataka, zyAma, astagiri, aJcikeya aura kesarI ye sAta parvata haiM / sukumArI, kumArI, nalinI, dhenukA, ikSu, veNukA aura gabhastI ye sAta nadiyA~ haiM / puSkara dvIpa - isa dvIpameM mahAvIra aura dhAtakIkhaNDa ye do kSetra haiM / mAnuSottara parvata puSkaradvIpa ke bIca meM sthita hai / anya parvata tathA nadiyA~ isa dvIpameM nahIM haiM / bhUgolakI ina paramparAoMkA tulanAtmaka adhyayana hameM isa natIje para pahu~cAtA hai ki Ajase do DhAI hajAra varSa pahile bhUgola aura loka varNanakI karIba-karIba eka jaisI anuzrutiyA~ pracalita thIM / jaina anuzrutiko prakRta tattvArtha sUtrake tRtIya aura caturtha adhyAyameM nibaddha kiyA gayA hai / lokakA puruSAkAra varNana bhI yogabhASya meM pAyA jAtA hai / ataH aitihAsika aura usa samayakI sAdhanasAmagrIkI dRSTise bhAratIya paramparAoMkA lokavarNana apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| Ajake upalabdha bhUgolameM prAcIna sthAnoMkI khoja karanepara bahuta kucha tathya sAmane A sakatA hai / prastutavRtti - isa vRttikA nAma tattvArthavRtti hai jaisA ki svayaM zrutisAgarasUrine hI prArambhameM likhA hai - " vakSye tattvArthavRtti nijavibhavatayA'haM zrutodanvadAkhyaH / " arthAt maiM zrutasAgara apanI zaktike anusAra tattvArthavRttiko kahU~gA / adhyAyoMke antameM AnevAlI puSpikAoM meM isake 'tattvArthaTIkAyAm', 'tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttI' ye do prakArake ullekha milate haiM / yadyapi dvitIya ullekhameM isakA 'tAtparya ' yaha nAma sUcita kiyA gayA hai, parantu svayaM zrutasAgarasUriko tattvArthavRtti yahI nAma pracArita karanA iSTa thA / ve isa granthake anta meM ise tattvArthavRtti hI likhate haiM / yathA - "eSA tattvArthavRttiH vicAryate" Adi / tattvArthaTIkA yaha eka sAdhAraNa nAma hai, jo kadAcit puSpikAmeM likhA bhI gayA ho, para prArambha zloka aura antima upasaMhAravAkya meM 'tattvAryavRtti' ina samullekhoMke balase isakA 'tattvArthavRtti' nAma ho phalita hotA hai / isa tattvArthavRttiko zrutasAgarasUrine svataMtravRttike rUpameM banAyA hai / parantu granthake par3hate hI yaha bhAna hotA hai ki yaha pUjyapAdakRta sarvArthasiddhikI vyAkhyA hai| isameM sarvArthasiddhi grantha to prAyaH purAkA pUrA hI samA gayA hai / kahIM sarvArthasiddhikI paMktiyoM ko do cAra zabda nae jor3akara apanA liyA hai, kahIM unakI vyAkhyA kI hai, kahIM vizeSArtha diyA hai aura kahIM usake padoMko sArthakatA dikhAI hai / ataH prastutavRttiko sarvArthasiddhikI avikala vyAkhyA to nahIM kaha sakate / hA~, sarvArtha siddhi ko lagAne meM isase sahAyatA pUrI-pUrI mila jAtI hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zrutasAgarasUri aneka zAstroMke paNDita the / unane svayaM hI apanA paricaya prathama adhyAya kI puSpikA meM diyA hai| usakA bhAva yaha hai-'anavadya gadya padya vidyAke vinodase jinakI mati pavitra hai, una matisAgara yatirAjakI prArthanAko pUrA karane meM samartha, tarka, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra sAhityAdizAstrameM jinakI buddhi atyanta tIkSNa hai, devendrakIrti bhaTTArakake praziSya aura vidyAnandidevake ziSya zrutasAgarasUrike dvArA racita tattvArthazlokavArtika, rAjavArtika, sarvArthasiddhi, nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaNDa, pracaNDa-aSTasahasrI Adi granthoMke pANDityakA pradarzana karAnevAlI tattvArthaTIkAkA prathama adhyAya samApta huaa|" inhoMne apaneko svayaM kalikAlasarvajJa, kalikAlagautama, ubhayabhASAkavicakravartI, tAkikA ziromaNi, paramAgamapravINa Adi vizeSaNoMse bhI alaMkRta kiyA hai| inhoMne sarvArthasiddhike abhiprAyake udghATanakA pUrA-pUrA prayatna kiyA hai / satsaMkhyAsUtrameM sarvArthasiddhike sUtrAtmaka vAkyoMkI upapattiyA~ isakA acchA udAharaNa hai / jaise 1-sarvArthasiddhimeM kSetraprarUpaNAmeM sayogakevalIkA kSetra lokakA asaMkhyeya bhAga, asaMkhyeya bahubhAga aura sarvaloka batAyA hai| isakA abhiprAya isa prakAra batAyA hai-"lokakA asaMkhyeya bhAga daNDa, kapATa, samudghAtakI apekSA hai / so kaise ? yadi kevalI kAyotsargase sthita hai to daNDa samudghAtako prathama samayameM bAraha aMgula pramANa samavRtta yA mUlazarIra pramANa samavRtta rUpase karate haiN| yadi baiThe hue haiM to zarIrase tigunA yA vAtavalayase kama pUrNa loka pramANa daNDa samudghAta karate haiM / yadi pUrvAbhimukha haiM to kapATa samudghAtako uttara-dakSiNa eka dhanuSapramANa prathama samayameM karate haiN| yadi uttarAbhimukha haiM to pUrva-pazcima karate haiM / isa prakAra lokakA asaMkhyAtakabhAga hotA hai| pratara avasthAmeM kevalI tIna vAtavalayakama pUrNa lokako nirantara AtmapradezoMse vyApta karate haiM / ataH lokakA asaMkhyAta bahubhAga kSetra ho jAtA hai| pUraNa avasthAmeM sarvaloka kSetra ho jAtA hai| 2-vedakasamyaktvakI chayAsaTha sAgara sthiti-saudharmasvargameM 2 sAgara, zukrasvarga meM 16 sAgara, zatArameM 18 sAgara, aSTama graiveyakameM 30 sAgara, isa prakAra chayAsaTha sAgara ho jAte haiN| athavA saudharmameM do bAra utpanna honepara 4 sAgara, sanatkumArameM 7 sAgara, brahma svargameM 10 sAgara, lAntavameM 14 sAgara, navama veyakameM 31 sAgara, isa prakAra 66 sAgara sthiti hotI hai / antima praiveyakakI sthitimeM manuSyAyuoMkA jitanA kAla hogA utanA kama samajhanA caahiye| 3-sAsAdana samyagdRSTikA lokakA dezona 8 bhAga yA 12 bhAga sparzana-parasthAna vihArakI apekSA sAsAdana samyagdRSTi deva nIce tIsare naraka taka jAte haiM tathA Upara acyuta svarga taka / so nIce do rAjU aura Upara 6 rAjU, isa prakAra ATha rAjU ho jAte haiN| chaThaveM narakakA sAsAdana mAraNAntika samudghAta madhyaloka taka 5 rAjU aura lokAntavartI bAdarajalakAya yA vanaspatikAyameM utpanna honeke kAraNa 7 rAjU, isa prakAra 12 rAjU ho jAte haiN| kucha pradeza sAsAdanake sparzayogya nahIM hote ataH dezona samajha lenA caahie| ___ isa prakAra samasta sUtrameM sarvArthasiddhike abhiprAyako kholanekA pUrNa prayatna kiyA gayA hai| na kevala isI sUtrako hI, kintu samagra granthako hI lagAnekA vidvattApUrNa prayAsa kiyA gayA hai| / parantu zAstrasamudra itanA agAdha aura vividha bhaMga taraMgoMse yukta hai ki usameM kitanA bhI kuzala avagAhaka kyoM na ho cakkarameM A hI jAtA hai / isIlie bar3e-bar3e AcAryoMne apane chadmasthajJAna aura caMcala Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 247 kSAyopazamika upayogapara vizvAsa na karake svayaM likha diyA hai ki - " ko na vimuhyati zAstrasamudre " zrutasAgarasUri bhI isake apavAda nahIM haiM / yathA-- 1 - sarvArthasiddhimeM " dravyAzrayA nirguNA guNAH " ( 5/41) sUtrakI vyAkhyAmeM 'nirguNa' isa vizeSaNasArthakatA batAte hue likhA hai ki- "nirguNa iti vizeSaNaM dvadyaNukAdinivRttyartham, tAnyapi hi kAraNabhUtaparamANu dravyAzrayANi guNavanti tu tasmAt 'nirguNAH' iti vizeSaNAttAni nivartatAni bhavanti / " arthAt dvaNukAdi skandha naiyAyikoM ko dRSTise paramANurUpa kAraNadravyameM Azrita honese dravyAzrita haiM aura rUpAdi guNavAle honese guNavAle bhI haiM ataH inameM bhI ukta guNakA lakSaNa ativyApta ho jAyagA / safe saht frvRtti ke lie 'nirguNAH' yaha vizeSaNa diyA gayA hai| isakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUri likhate haiM ki " nirguNAH iti vizeSaNaM dvayaNukazyaNukAdiskandhaniSedhArtham tena skandhAzrayA guNA guNA nocyante / kasmAt ? kAraNabhUtaparamANu dravyAzrayatvAt tasmAt kAraNAt nirguNA iti vizeSaNAt skandhaguNA guNA na bhavanti paryAyAzrayatvAt / " arthAt - 'nirguNAH' yaha vizeSaNa dvayaNuka, tryaNukAdi skandhake niSedhake lie hai / isase skandhameM rahanevAle guNa guNa nahIM kahe jA sakate kyoMki ve kAraNabhUta paramANudravyameM rahate haiM / isalie skandhake guNa guNa nahIM ho sakate kyoMki ve paryAyameM rahate haiM / yaha hetuvAda bar3A vicitra haiM aura jaina siddhAnta ke pratikUla bhI / jaina siddhAnta meM rUpAdi cAhe ghaTAdiskandhoMmeM rahanevAle hoM yA paramANumeM, sabhI guNa kahe jAte haiM / ye skandhake guNoMko guNa hI nahIM kahanA cAhate kyoMki ve paryAyAzrita haiM / yadi ve yaha kahate ki kAraNaparamANuoM ko chor3akara skandhakI svataMtra sattA nahIM hai aura isalie skandhAzrita guNa svataMtra nahIM hai to kadAcit saMgata bhI thA / para isa kathanakA prakRta 'nirguNa' padakI sArthakatA se koI mela nahIM baiThatA / isa asaMgatike kAraNa Ageke zaMkAsamAdhAnameM bhI asaMgati ho gaI hai / yathA - sarvArthasiddhimeM hai ki- ghaTakI saMsthAna - AkAra Adi paryAe~ bhI dravyAzrita haiM aura svayaM guNarahita hai ataH unheM bhI guNa kahanA cAhie / isakA samAdhAna yaha kara diyA gayA hai ki jo hamezA dravyAzrita hoM, rUpAdi guNa sadA dravyAzrita rahate haiM, jaba ki ghaTake saMsthAnAdi sadA dravyAzrita nahIM haiM / isa zaMkA samAdhAnakA sarvArtha siddhikA pATha yaha hai " nanu paryAyA api ghaTasaMsthAnAdayo dravyAzrayA nirguNAzca teSAmapi guNatvaM prApnoti / dravyAzrayA iti vacanAnnityaM dravyamAzritya vartante, guNA iti vizeSaNAt paryAyAzca nivartitA bhavanti, te hi kAdAcitkA iti / " isa zaMkAsamAdhAnako zrutasAgara sUri isa rUpa meM upasthita karate haiM-- " nanu ghaTAdiparyAyAzritAH saMsthAnAdayo ye guNA vartante teSAmapi saMsthAnAdInAM guNatvamAskandati dravyAzrayatvAt, sato ghaTapaTAdayo'pi dravyANItyucyante / sAnvabhANi bhavatA / ye nityaM dravyamAzritya vartante taeva guNA bhavanti na tu paryAyAtrayA guNA bhavanti, paryAyAzritA guNAH kadAcitkAH kadAcidbhavA vartante iti / " isa avataraNa meM zrutasAgarasUri saMsthAnAdiko ghaTAdikA guNa kaha rahe haiM, aura unakA kAdAcitka hone kA ullekha hai phira bhI usakA anyathA artha kiyA gayA hai / 2- sarvArthasiddhi (8|2) meM jIva zabdakI sArthakatA batAte hue likhA hai ki "amUrtirahasta AtmA kathaM karmAdatte ? iti coditaH san jIva ityAha / jIvanAjjIvaH prANadhAraNAnAyuH sambandhAt nAyuvirahA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha diti / " arthAt-'hAtharahita amUrta AtmA kaise karma grahaNa karatA hai' isa zaMkAkA uttara hai 'jIva' padakA grahaNa / prANadhAraNa aura AyusaMbaMdhake kAraNa jIva banA huA AtmA karma grahaNa karatA hai, Ayusambandhase rahita hokara siddha avasthAmeM nahIM / yahA~ zrutasAgarasUri 'nAyuvirahAt' vAle aMzako isa rUpameM likhate haiM-"AyuH sambandhavirahe jIvasyAnAhArakatvAt ekadvitrisamayaparyantaM karma nAdatte jIvaH ekaM dvau trIn vA'nAhAraka iti vacanAt / " arthAt Ayusambandhake binA jIva anAhAraka rahatA hai aura vaha eka do tIna samaya taka karmako grahaNa nahIM karatA kyoMki eka do tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai aisA kathana hai| yahA~ karmagrahaNakI bAta hai, para zrutasAgarasUri use nokarma grahaNarUpa AhArameM lagA rahe haiM, jisakA ki Ayusambandhavirahase koI mela nahIM hai| saMsAra avasthAmeM kabhI bhI jIva AyusaMbaMdhase zanya nahIM hotaa| vigrahagatimeM usake Ayusambandha hotA hI hai| 3-sarvArtha siddhi (82) meM hI 'saH' zabdakI sArthakatA isalie batAI gaI hai ki isase gaNagaNibandhakI nivRtti ho jAtI hai / naiyAyikAdi zubha-azubha kriyAoMse AtmAmeM hI 'adRSTa' nAmake guNakI utpatti mAnate haiM usIse Age phala milatA hai / ise hI bandha kahate haiM / dUsare zabdoMmeM yahI guNaguNibandha kahalAtA hai / AtmA guNImeM adRSTa nAmake usoke guNakA sambandha ho gyaa| isakA vyAkhyAna zrutasAgarasUri isa prakAra karate haiM "tena guNagaNibandho na bhavati / yasminneva pradeze jIvastiSThati tasminneva pradeze kevalajJAnAdikaM na bhavati kiMtu aparatrApi prasarati / " arthAt-isalie guNaguNibandha-guNakA guNike pradezoM taka sImita rahanA nahIM hotA / jisa pradezameM jIva hai usI pradezameM hI kevalajJAnAdi nahIM rahate kintu vaha anyatra bhI phailatA hai| yahA~, guNaguNibandhakA anokhA hI artha kiyA hai, aura yaha dikhAnekA prayatna kiyA hai ki guNI cAhe alpadezoMmeM rahe para guNa usake sAtha baddha nahIM hai vaha anyatra bhI jA sakatA hai| jo spaSTataH siddhAMtasamarthita nahIM hai| 4-10 270 10 11 meM ekendriyake bhI asaMprAptAsupATikA saMhananakA vidhAna kiyA hai| 5-275 meM sarva malaprakRtiyoM ke anubhAgako svamukhase vipAka mAnakara bhI 'matijJAnAvaraNakA mati jJAnAvaraNarUpase hI vipAka hotA hai' yaha uttaraprakRtikA dRSTAnta upasthita kiyA gayA hai| 6-pR0 281 meM guNasthAnoMkA varNana karate samaya likhA hai ki mithyAdRSTi guNasthAnase samyagdRSTi guNasthAnameM pahu~canevAlA jIva prathama prathamopazama samyaktvameM hI darzanamohanIyakI tIna, anantAnubandhI cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama karatA hai| jo siddhAntaviruddha hai kyoMki prathamozamasamyaktvameM darzanamohanIyakI kevala eka prakRti mithyAtva aura anantAnubaMdhI cAra isa taraha pA~ca prakRtiyoMke upazamase hI prathamopazama samyaktva batAyA gayA hai / sAtakA upazama to jinake ekabAra samyaktva ho cukatA hai una jIvoMke dubArA prathamozamake samaya hotA hai| 7-AdAnanikSepasamitimeM-mayUrapicchake abhAvameM vastrAdike dvArA pratilekhanakA vidhAna kiyA gayA hai, yaha digambara paramparAke anukUla nahIM hai / 8-sUtra 8 / 47 meM dravyaliMgakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUrine asamartha muniyoMko apavAdarUpase vastrAdigrahaNa ina zabdoMmeM svIkAra kiyA hai ___ "kecidasamarthA maharSayaH zItakAlAdI kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gaLanti, na tata prakSAlayanti, na tat sIvyanti, na prayatnAdikaM kurvanti, aparakAle pariharanti / keciccharIre utpannadoSA lajjitatvAt tathA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 249 kurvantIti vyAkhyAnAmArAdhanAbhagavatIproktAbhiprAyeNa apavAdarUpaM jJAtavyam / 'utsargApavAdayorapavAdo vidhibalavAn' ityutsargeNa tAvad yathoktamAce lakyaM proktamasti, AryAsamarthadoSavaccharIrAdyapekSayA apavAdavyAkhyAne na doSaH / " arthAt bhagavatI ArAdhanAke abhiprAyAnusAra asamartha yA doSayukta zarIravAle sAdhu zItakAlameM vastra le lete haiM, para ve na to use dhote haiM na sIte haiM aura na usake lie prayatna hI karate haiM, dUsare samayameM use chor3a dete haiN| utsargaliMga to acelakatA hai para AryA asamartha aura doSayukta zarIravAloMkI apekSA apavAdaliMgameM bhI doSa nahIM hai| bhagavatI ArAdhanA (gA0 421 ) kI aparAjitasUrikata vijayodayA TIkAmeM kAraNApekSa yaha apavAdamArga svIkAra kiyA gayA hai / isakA kAraNa spaSTa hai ki aparAjitasUri yApanIyasaMghake AcArya the aura yApanIya AgamavAcanAoMko pramANa mAnate the| una AgamoMmeM Ae hue ullekhoMke samanvayake lie aparAjitasUrine yaha vyavasthA svIkAra kI hai| parantu zrutasAgarasUri to kaTTara digambara the, ve kaise isa cakkarameM A gaye ? bhASA aura zailI-tattvArthavRttikI zailI sarala aura subodha hai| pratyeka sthAnameM natana para sumila zabdoMkA prayoga dRSTigocara hotA hai| saiddhAntika bAtoMkA khulAsA aura darzanagutthiryo ke sulajhAnekA prayatna sthAna-sthAnapara kiyA gayA hai / bhASAke Upara to zrutasAgarasUrikA adbhuta adhikAra hai / jo kriyA eka jagaha prayukta hai vahI dUsare vAkyameM nahIM mila sktii| pramANoMko uddhRta karane meM to inake zrutasAgaratvakA pUrA pUrA paricaya mila jAtA hai| isa vRttimeM nimnalikhita granthoM aura granthakAroMkA ullekha nAma lekara kiyA gayA hai / anirdiSTakartRka gAthAe~ aura zloka bhI isa vRttimeM paryApta rUpameM saMgRhIta haiN| isa vRttimeM umAvAmI ( umAsvAti bhI ) samantabhadra, pUjyapAda, akalaMkadeva, vidyAnandi, prabhAcandra, nemicandra deva, yogIndra deva, matisAgara, devendrakIrtibhaTTAraka Adi granthakAroMke tathA sarvArthasiddhi, rAjavArtika, aSTasahasrI, bhagavatIArAdhanA, saMskRtamahApurANapaMjikA, prameyakamalamAttaMNDa, nyAyakUma dacandra Adi granthoMke nAmollekha hai| inake atirikta somadevake yazastilakacampU, AzAdharake pratiSThApATha, vasunandizrAvakAcAra, AtmAnuzAsana, AdipurANa, trilokasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, paMcasaMgraha, prameyakamalamArtaNDa, bArasaaNuvekkhA, paramAtmaprakAza, ArAdhanAsAra, gommaTasAra, bRhatsvayaMbhUstotra, ratnakaraNDazrAvakAcAra, zrutabhakti, puruSArthasiddhayupAya, nItisAra, dravyasaMgraha, kAtantrasUtra, siddhabhakti, harivaMzapurANa, SaDdarzanasamuccaya, pANinisUtra , iSTopadeza, nyAyasaMgraha jJAnArNava, aSTAMgahRdaya, dvAtriMzadvAtriMzatikA, zAkaTAyanavyAkaraNa, tattvasAra, sAgAradharmAmata Adi granthoMke zloka gAthA Adi uddhRta kiye gaye haiN| isa prakAra yaha vatti atizayapANDitlapUrNa aura pramANasaMgrahA hai| zrutasAgarasUrine ise sarvopayogI banAnekA pUrA prayatna kiyA hai| granthakAra isa vibhAgameM sUtrakAra umAsvAmI aura vRttikArake samaya AdikA paricaya karAnA avasara prApta hai| satrakAra umAsvAmIke saMbaMdhameM aneka vivAda hai-ve kisa AmnAyake the? kyA tattvArthabhASyake antameM pAI jAnevAlo prazasti unakI likho hai ? kyA tattvArthabhASya svopajJa nahIM hai ? mUla sUtrapATha kauna hai ? ve kaba hue the ? Adi / ina saMbaMdhameM zrImAn paM0 sukhalAlajIne apane tattvArthasatrakI prastAvanAmeM paryApta vivecana kiyA hai aura umAsvAmIko zve0 paramparAkA batAyA hai, tatvArthabhASya svopajJa hai aura usakI prazastimeM sandeha karanekA koI kAraNa nahIM hai| inane umAsvAmIke samayakI avadhi vikramakI dUsarIse pA~cavIM sadI taka nirdhArita kI hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha zrI paM0 nAthUrAmajI premIne bhAratIya vidyAke siMdhI smati aMkameM "umAsvAtikA tattvArthasatra aura unakA sampradAya" zIrSaka lekhameM umAsvAtiko yApanoya saMghakA AcArya siddha kiyA hai| isake pramANameM unane maisUrake nagaratAluke 46 naM 0 ke zilAlekhameM AyA huA yaha zloka uddhRta kiyA hai "tattvArthasUtrakartAram umAsvAmimunIzvaram / zrutikevalidezIyaM vande'haM guNamandiram // " isa zlokameM umAsvAmIko 'zrutakevalidezIya' vizeSaNa diyA hai aura yahI vizeSaNa yApanIyasaMghAgraNI zAkaTAyana AcAryako bhI lagAyA jAtA hai| ataH umAsvAmI yApanIyasaMghakI paramparAmeM hue haiN| idhara paM0 jugalakizorajI mukhtAra umAsvAmIko digambara paramparAkA svIkAra karate haiM tathA bhASyako svopajJa nahIM mAnate / yadyapi yaha bhASya akalaMkadevase purAnA hai kyoMki inane rAjavArtikameM bhASyagata kArikAe~ uddhRta kI haiM aura bhASyamAnya sUtrapAThakI AlocanA kI hai tathA bhASyakI paMktiyoMko vArtika bhI banAyA hai| ___ isa taraha tattvArthasUtra, bhASya aura umAsvAmIke sambandhake aneka vivAda haiM jo gaharI chAnabIna aura sthira gaveSaNAkI apekSA rakhate haiN| vRttikartA zrutasAgarasUri vi0 16vIM zatAbdIke vidvAn haiM / inake samaya Adike sambandhameM zrImAn premIjIne 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM sAMgopAMga vivecana kiyA hai| unakA vaha lekha yahA~ sAbhAra uddhRta kiyA jAtA hai| zrutasAgarasUri ye malasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNameM hue haiM aura inake gurukA nAma vidyAnandi thA / vidyAnandidevendrakItike aura devendrakIrti padmanandike' ziSya aura uttarAdhikArI the / vidyAnandike bAda mallibhaSaNa aura unake bAda lakSmIcandra bhaTTAraka-padapara AsIna hue the| zrutasAgara zAyada gaddIpara baiThe hI nahIM, phira bhI ve bhArI vidvAn the / mallibhUSaNako unhoMne apanA gurubhAI likhA hai| vidyAnandikA bhaTTAraka-paTTa gujarAtameM hI kisI sthAnapara thA, parantu kahA~ para thA, isakA ullekha nahIM milaa| __ zratasAgarake bhI aneka ziSya hoMge, jinameM eka ziSya zrIcandra the jinakI banAI huI vairAgyamaNimAlA upalabdha hai| ArAdhanAkathAkoza, nemipurANa Adi granthoMke kartA brahma nemidattane bhI jo mallibhaSaNake ziSya the-zrutasAgarako gurubhAvase smaraNa kiyA hai aura mallibhUSaNakI vahI guruparamparA dI hai jo zrutasAgarake granthoM meM milatI hai| unhoMne siMhanandikA bhI ullekha kiyA hai jo mAlavAkI gadadIke bhaTaTAraka the aura jinakI prArthanAse zrutasAgarane yazastilakakI TIkA likhI thii| zrutasAgarane apaneko kalikAlasarvajJa, kalikAlagautama, ubhayabhASAkavicakravartI, vyAkaraNakamalamArtaNDa, 1. ye padmanandi vahI mAlUma hote haiM jinake viSayameM kahA jAtA hai ki girinAra para sarasvatI devIse unhoMne karalA diyA thA ki digambara pantha hI saccA hai| inhIMkI eka ziSya zAkhAmeM sakalakIrti. vijayakIrti aura zubhacandra bhaTTAraka hue haiN| 2. inakI gaddI sUratameM thI / dekho 'dAnavIra mANika candra' pR0 37 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 251 tArkika ziromaNi, paramAgamapravINa, navanavatimahAmahAvAdivijetA Adi vizeSaNoMse alaMkRta kiyA hai / ye vizeSaNa unakI ahammanyatAko khUba acchI taraha prakaTa karate haiM / ve kaTTara to the hI, asahiSNu bhI bahuta jyAdA the / anya matoMkA khaNDana aura virodha to auroMne bhI kiyA hai, parantu inhoMne to khaNDanake sAtha burI taraha gAliyA~ bhI dI haiM / sabase jyAdA AkramaNa inhoMne mUrtipUjA na karanevAle loMkAgaccha (DhUMr3hiyoM) para kiyA hai / " adhikatara TIkAgrantha hI zrutasAgarane race haiM, parantu una TIkAoMmeM mUla granthakartA ke abhiprAyoMkI apekSA unhoMne apane abhiprAyoMko hI pradhAnatA dI hai| darzanapAhuDakI 24vIM gAthAkI TIkAmeM unhoMne jo apavAda veSakI vyAkhyA kI hai, vaha yahI batalAtI hai / ve kahate haiM ki digambara muni caryAke samaya caTAI Adise apane nagnatvakI DhA~ka letA hai / parantu yaha unakA khudakA hI abhiprAya hai, mUlakA nahIM / isI taraha tattvArthaTIkA ( saMyamazruta pratisevanAdi sUtrakI TIkA ) meM jo dravyaliMgI muniko kambalAdi grahaNakA vidhAna kiyA hai vaha bhI unhoMkA abhiprAya hai, mUla granthakartAkA nahIM / zrutasAgara ke grantha 1 - yazastilakacandrikA - AcArya somadeva ke prasiddha yazastilaka campUkI yaha TIkA hai aura nirNayasAgara presako kAvyamAlA meM prakAzita ho cukI hai / yaha apUrNa hai| pAMcaveM AzvAsake thor3ese aMzakI TIkA nahIM hai / jAna par3atA hai, yahI unakI antima racanA hai| isako pratiyA~ anya aneka bhaNDAroMmeM upalabdha haiM, parantu sabhI apUrNa haiM | 2 - tattvArtha vRtti - yaha zrutasAgaraTIkAke nAmase adhika prasiddha hai| isakI eka prati bambaIke ai0 pannAlAla sarasvatI bhavanameM maujUda hai jo vi0 saM0 1842 kI likhI huI hai / zlokasaMkhyA nau hajAra hai / isakI eka bhASAvacanikA bhI ho cukI hai / 3-tattvatrayaprakAzikA-- zrI zubhacandrAcArya ke jJAnArNava yA yogapradIpake antargata jo gadyabhAga hai, yaha usIkI TIkA hai / isakI eka prati sva0 seTha mANikacandrajIke grantha saMgrahameM hai / 4- jinasahasranAmaTIkA -- yaha paM0 AzAdharakRta sahasranAmakI vistRta TIkA hai| isakI bhI eka prati ukta seThajIke grantha saMgraha meM hai / paM0 AzAdharane apane sahasranAmakI svayaM bhI eka TIkA likhI hai jo upalabdha hai / 5 - audArya cintAmaNi - yaha prAkRtavyAkaraNa haiM aura hemacandra tathA trivikramake vyAkaraNoMse bar3A hai / isakI prati bambaI ke ai0 pannAlAla sarasvatI bhavana meM hai ( 468 ka ), jisakI patrasaMkhyA 56 hai / yaha svopajJavRttiyukta hai / 6 - mahAbhiSeka TIkA -- paM0 AzAvara ke nityamahodyotakI yaha TIkA hai / yaha usa samaya banAI gaI hai| jabaki zrutasAgara dezavratI yA brahmacArI the / 7 - vratakathAkoza -- isameM AkAzapaJcamI, mukuTasaptamI, candanaSaSThI, aSTAhnikA Adi vratoMkI kathAyeM hai / isakI bhI eka prati bambaI ke sarasvatI bhavanameM hai aura yaha bhI unakI dezavratI yA brahmacArI avasthAkI racanA hai / 8- zrutaskandhapUjA - yaha choTI-sI nau patroMkI pustaka hai| isakI bhI eka prati baMbaI ke sarasvatIbhavanameM hai / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha isake sivAya zrutasAgarake aura bhI kaI granthoMke ' nAma granthasUciyoMmeM milate haiM / parantu unake viSayameM jabataka ve dekha na liye jAya~, nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sakatA / samaya vicAra inhoMne apane kisI bhI grantha meM racanAkA samaya nahIM diyA hai parantu yaha prAyaH nizcita hai ki ye vikramakI 13vIM zatAbdImeM hue haiN| kyoMki - 1- mahAbhiSekakI TIkAkI jisa pratikI prazasti Age dI gaI hai vaha vikrama saMvat 1582 kI likhI huI hai aura vaha bhaTTAraka mallibhUSaNake uttarAdhikArI lakSmIcandra ke ziSya brahmacArI jJAnasAgarake par3haneke liye dAna kI gaI hai aura ina lakSmIcandrakA ullekha zrutasAgarane svayaM apane TIkA granthoMmeM kaI jagaha kiyA hai / 2 - 0 nemidatta ne zrIpAlacaritrakI racanA vi0 saM0 1585 meM kI thI aura ve mallibhUSaNa ke ziSya the / ArAdhanAkathAkozako prazasti meM unhoMne mallibhUSaNakA 'guru rUpameM ullekha kiyA hai aura sAtha hI zrutasAgarakA bhI jayakAra kiyA hai, arthAt kathAkozakI racanAke samaya zrutasAgara maujUda the / 3- sva0 bAbA dulIcandajIkI saM0 1954 meM likhI gaI granthasUcI meM zrutasAgarakA samaya vi0 saM0 1550 likhA huA hai / 4- SaTprAbhRtaTIkA meM loMkAgacchapara tIvra AkramaNa kiye gaye haiM aura yaha gaccha vi0 saM0 1530 ke lagabhaga sthApita huA bhA / ataeva usase ye kucha samaya pIche hI hue hoMge / sambhava ye lokazAha samakAlIna hI hoM / * 1. paM0 paramAnandajIne apane lekha meM siddhabhakti TIkA, siddhacakrASTaka pUjA TIkA, zrIpAlacarita, yazodharacarita granthoMke bhI nAma die haiM / inhoMne vratakathAkozake antargata 24 kathAoMko svatantra grantha mAnakara grantha saMkhyA 36 kara dI hai / isakA kAraNa batAyA hai ki cUMki bhinna-bhinna kathAeM bhinna-bhinna vyaktiyoM ke lie vibhinna vyaktiyoMke anurodhase banAI haiM ataH ve saba svatantra grantha haiM / yathA palyavidhAna vratakathA IDarake rAThaura vaMzI rAjA bhAnubhUpati ( samaya vi0 saM0 1552 ke bAda ) ke rAjyakAlameM mallibhUSaNa guruke upadezase racI gaI hai / 2. zrI bhaTTAraka mallibhUSaNagururbhUyAtsatAM zarmaNe // 6 // 3. jIyAnme sUrivaryo vratinicayalasatpuNyapaNyaH zru tAbdhiH // 71 // 4. paM0 paramAnandajI sarasAvAne apane brahmazra utasAgara aura unakA sAhitya lekhameM likhA hai ki- bhaTTAraka vidyAnandike vi0 saM0 1499 se vi0 1523 taka ke aise mUrti lekha pAe jAte haiM jinakI pratiSThAe~ vidyAnandine svayaM kI haiM athavA jinameM A0 vidyAnandike upadezase pratiSThita honekA samullekha pAyA jAtA hai Adi / zrImAn premIjIkI sUcanAnusAra maiMne mUrti lekhoMkI khoja kI to nAharajI kRta jainalekhasaMgraha lekha naM0 180 meM saMvat 1533 meM vidyAnanda bhaTTArakakA ullekha hai tathA saMvat 1535 meM vidyAnandi gurukA ullekha hai / isI taraha 'dAnavIra mANikacanda' eka dhAtu kI pratimAkA lekha saM0 1429 kA hai jisameM vidyAnandi gurukA ullekha hai ThIka hai to bhaTTAraka vidyAnandikA samaya 1429 se 1534 taka mAnanA hogA aura sAgarakA samaya bhI 16vIM sadI / / lekha naM0 286 meM pustaka pR0 4 para yadi yaha saMvat inake ziSya zruta Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 253 grantha-prazastiyA~ zrI vidyAnandigurorbuddhiguroH pAdapaGkajabhramaraH / zrI zrutasAgara iti dezavratI tilakaSTIkate smedam / / iti brahmazrIzra tasAgara kRtA mahAbhiSeka TIkA samAptA / 2- saMvat 1552 varSe caitramAse zaklapakSe paJcamyAM tithau ravI zrIAdijinacaityAlaya zrImalasaMye sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bhaTTArakazrIpadmanandidevAstatpaTTe bhaTTArakazrIdevendrakIrtidevAstatpaTTe bhaTTArakazrIvidyAnandidevAstatpaTTe bhaTTArakazrImallibhUSaNadevAstatpaTTe bhaTTArakazrIlakSmIcandradevAsteSAM ziSyavarabrahmazrIjJAnasAgarapaThanAthaM AryAzrIvimalacelI bhaTTArakazrIlakSmIcandradIkSitA vinayazriyA svayaM likhitvA pradattaM mahAbhiSekabhASyam / zubhaM bhavatu / kalyANaM bhUyAt zrIrastu / / -AzAdharakRtamahAbhiSekakI TIkA' 3- iti zrIpadmanandi-devendrakIti-vidyAnandi-mallibhUSaNAmnAyena bhaTTArakazrImallibhUSaNaguruparamAbhISTagurubhratrA gurjararadezasiMhAsanasthabhaTTArakazrIlakSmIcandra kAbhimatena mAlavadezabhaTTArakazrIsiMhanandiprArthanayA yatizrIsiddhAntasAgaravyAkhyAkRtinimittaM navanavatimahAvAdisyAdvAdalabdhavijayena tarka-vyAkaraNachandolaMkArasiddhAntasAhityAdizAstranipuNamatinA vyAkaraNAdyanekazAstracuJcunA sUrizrIzra tasAgareNa viracitAyAM yazastilakacandrikAbhidhAnAyAM yazodharamahArAjacaritacampamahAkAvyaTIkAyAM yazodharamahArAjarAjalakSmI vinodavarNanaM nAma tatIyAzvAsacandrikA parisamAptA / -yazastilakaTIkA zrIpadmanandiparamAtmaparaH pavitro devendrakItiratha sAdhujanAbhivandyaH / vidyAdinandivarasUriranalpabodhaH zrImallibhaSaNa ito'stu ca maGgalaM me / / adaH paTTe bhaTTAdikamataghaTApaTTanapaTu ghaTaddharmavyAptaH sphuTaparamabhaTTArakapadaH / prabhApuJjaH sayadvijitavaravIrasmaranaraH sudhIlakSmIcandrazcaraNacaturo'sau vijayate / / 3 / / AlambanaM suviduSAM hRdayAmbujAnAmAnandanaM munijanasya vimuktisetoH / saTTIkanaM vividhazAstravicAracArucetazcamatkRtkRtaM zra tasAgareNa // 4 // zru tasAgarakRtivaravacanAmRtapAnamatra yavihitam / janmajarAmaraNaharaM nirantaraM taiH zivaM labdham / / 5 // asti svasti samastasaGghatilakaM zrImUlasaGgho'naghaM, vRttaM yatra mumukSuvargazivadaM saMsevitaM sAdhubhiH / vidyAnandigurustvihAsti guNavadgacche giraH sAmprataM, tacchiSyazru tasAgareNa racitA TIkA ciraM nandatu / / 6 / / iti sUrizrIzrutasAgaraviracitAyAM jinanAmasahasraTIkAyAm takRcchatavivaraNo nAma dazamo'dhyAyaH // 10 // zrIvidyAnandigurubhyo namaH / -jinasahasranAmaTIkA 1. sva0 seTha mANikacandra jI jauharIke bhaNDArakI prati / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha AcAryairiha zuddhatattvamatibhiH zrIsiMhanandyAhvayaH samprAyaM zra tasAgaraM kRtivaraM bhASyaM zabhaM kAritama / gadyAnAM guNavatpriyaM vinayato jJAnArNavasyAntare vidyAnandiguruprasAdajanitaM deyAdameyaM sukham // iti zrI jJAnArNavasthitagadyaTIkA tattvatrayaprakAzikA samAptA / -tattvatrayaprakAzikA ityubhayabhASAkavicakravartivyAkaraNakamalamArtaNDatArkikaziromaNi-paramAgamapravINa-sUrizrIdevendrakIrtipraziSyamumukSuvidyAnandibhaTTArakAntevAsi dhImUlasaMghaparamAtmaviduSa (?) sUrizrIzru tasAgaraviracite audAryacintAmaNinAmni svopajJavattini prAkRtavyAkaraNe saMyuktAvyayanirUpaNo nAma dvitIyo'yAyaH / -audArya cintAmaNi sudevendrakIrtizca vidyAdindI garIyAn gururme'haMdAdiprabandI / tayoviddhi mAM malasaGgha kumAraM zra taskandhamIDe trilokaikasAram // samyaktvasuratnaM sakalajantukaruNAkaraNam / zratasAgarametaM bhajata sametaM nikhilajane paritaH zaraNam / / -iti zru taskandhapUjAvidhiH / TESHA NAVS TREN