Book Title: Samaj Sangathan
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009239/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RKK kaTa na0 106 // vande jinavaram || samAja saMgaThana lekhaka -- zrIyuta paM0 jugalakizora jI mukhtAra / prakAzaka jainamitra maMDala dharmapurA dehlii| prathama vRti } ca~travIra saM0 2463 apraila 1637 { bhUla 2000 mUlya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI krama saMkhyA ra kAla naM. khaNDa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana samAja kA suvyavasthita, balADhya aura vRddhigata honA samAjasaMgaThana kahalAtA hai| prAcIna AcAryoM ne vivAha kA vidhAna karake usake dvArA saMtAnotpAdana karane ko jo gRhasthakA eka khAsa dharma batalAyA hai usakA mukhya uddezya samAja-saMgaThana hai, jisa ke dvArA dharma-karmAdi kI saMtati avicchinna rahane se apanA vikAsa siddha kiyA jA sakatA hai| kyoMki samAja vyaktiyoMkA banatA hai-vyaktiyoM ke samudAyakA nAma hI samAja hai-aura vyaktiyoM kA samudAya tabhI bar3hatA hai aura tabhI usake dvArA samAjakI puSTi hokara dharma-karmAdi kI saMtati avicchinna raha sakatI hai jaba ki vivAha-dvArA yogya saMtAna utpanna kI jAya isaliye vivAha dvArA aura bala lAnA-yaha samAja-saMgaThanakA mukhya aMga hai| jaisAki Adi purANa ke 15 ve parva meM varNita vivAhakI nimna prArthanA se prakaTa hai jo yugakI Adi meM nAbhi rAjAne bhagavAn 'RSabhadeva' se kI thI: tvAmAdi pUruSaM dRSTvA loko'pyevaM pravarttatAm / mahatAM mArgavartinyaH prajAH suprajasohyamUH / / 6 / / tataH kalatramaneSTaM pariNetuM manaH kuru / prajAsaMtatirevaM hi nocchetsyati vidAMvara // 6 // prajAsantatyavicchede tanute dharmasantatiH / manuSya mAnavaM dharma tato devonamucyute // 63 / / devemaM gRhiNAM dharma viddhi, dAraparigraham / santAna rakSaNe yatnaH kAryoM hi gRhamedhinAm // 64 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana saMgaThana kI z2arUrata kA vAhyadRSTi se vicAra --- aba dekhanA yaha hai ki vivAhadvArA saMtAna utpanna karake samAja saMgaThanakI z2arUrata kyoM paidA hotI hai ? jarUrata isalie hotI hai ki yaha jIvana eka prakArakA 'yuddha' hai-laukika aura pAralaukika yA antaraMga aura bahiraMga donoM hI dRSTiyoMse ise yuddha samajhanA cAhiye - aura yaha saMsAra 'yuddhakSetra' hai / yuddha meM jisa prakAra aneka zaktiyoMkA mukAbilA karaneke liye sainya-saMgaThanakI jarUrata hotI hai usI prakAra jIvana- yuddha meM aneka ApadAoM se pAra pAneke lie samAja saMgaThana kI AvazyakatA hai| hama cAroM ora se isa saMsAra meM apanI patniyoM dvArA ghire hue haiM ki yadi hamAre pAsa unase bacane kA koI sAdhana nahIM hai to hama eka dina kyA, ghar3I bhara bhI jIvita nahIM raha sakate / bAhya jagata para dRSTi DAlane se mAlUma hotA hai ki eka zakti bar3I saragarmI ke sAtha dUsarI zaktipara apanA svatva (svAmitva ) aura prAbalya sthApita karanA cAhatI hai, apane svArtha ke sAmane dUsarI ko bilakula tuccha aura nAcIja samajhatI hai, caitanya hote hue bhI usase jar3a - jaisA vyavahAra karatI hai aura yadi avasara mile to use kucala DAlatI hai - har3apa kara jAtI hai| rAta dina prAyaH isa prakArako ghaTanAe~ dekhane meM AtI haiN| nirbaloM para khUba atyAcAra hote haiN| nyAyAlaya khule hue haiM, parantu ve saba unake liye vyartha haiM / unakI koI sunAI nahIM hotii| isalie ki, unakA koI rakSaka yA sahAyaka nahIM hai, unameM kauTumbika bala nahIM hai, jisa sasAja ke ve aMga haiM vaha suvyavasthita nahIM haiM, paisA unake pAsa nahIM hai' unheM koI sAkSI upalabdha nahIM hotA koI gavAha mayassara nahIM AtA / jo loga pratyakSa una para hote hue atyAcAroMko dekhate haiM ve bhI atyAcArIke bhaya se yA apane svArthameM kucha bAdhA par3aneke bhaya se becAre Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana g2arIboMkI koI madada nahIM karate, unheM nyAya-bhikSA' dilAne meM samartha nahIM hote| aura isa taraha becAre pAravArika aura sAmAjika zakti, vihAnoMko rAtadina cupacApa ghora saMkaTa aura duHkha sahana karane par3ate haiN| saMsArameM aviveka aura svArthako mAtrA itanI bar3hI huI hai ki usake Age pApakA bhaya koI cIz2a nahIM hai| pApake bhayase bahuta hI kama aparAdhoMkI roka hotI hai| aise bahuta hI kama loga nikaleMge jo pApake bhayase apagadha na karate ho / jo haiM unhe sacce dharmAtmA samajhanA caahie| bAko adhikAMza loga aise hI mileMge jo lokabhayase, rAjyabhayase yA parazaktike bhayase pApAcaraNa karate hue Darate haiN| anyathA, unheM pApase koI ghRNA nahIM hai, ve saba jaba maukA milatA hai taba hI use kara baiThate haiN| aisI hAlatameM samUha banAkara rahane kI bahuta hI jarUrata hai| samUhameM bahuta bar3I zakti hotI hai| choTe choTe tinakoM aura kacce sUtake dhAgoMkA kucha bhI bala nahIM hai, unheM hara koI tor3amaror3a sakatA hai / parantu jaba ve milakara eka moTe rassekA rUpa dhAraNa kara lete haiM taba bar3e bar3e masta hAthI bhI unase bAMdhe jA sakate haiN| cIMTiyAM AkArameM kitanI choTI choTI hotI haiM parantu ve apanI samUha zakti se eka sAMpako mAra letI hai| jinako samUha zakti bar3hI huI hoto hai unapara ekAeka koI AkramaNa nahIM kara sakatA, harAekako unapara atyAcAra karane yA unake svArthameM bAdhA DAlanekA mAhasa nahIM hotA, unake svatvoM aura adhikAroM ko bahuta kucha rakSA hoto hai| viparIta isake, jinameM samUhazakti nahIM hotI ve nirbala kahalAte haiM aura nirbaloM para prAya: rAjA aura prajA mabhoM ke atyAcAra huA karate haiN| choTA-choTI machaliyAM saMkhyA adhika hone para bhI apane meM samUhazakti nahIM rakhatIM, isa liye bar3I bar3I machaliyAM yA maccha unheM khA jAte haiM / madhumakkhiyAM (zahadakI makkhiyAM) apane meM kucha samUhazakti rakhatI haiM, isase hara Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana 4 ekako unake chatte ke pAsa taka jAnekA sAhasa nahIM hotA / sAdhAraNa makkhiyoMmeM vaha zakti nahIM hai, isaliye unheM hara koI mAra girAtA hai / isase kevala vyaktiyoMkI saMkhyA ke adhika honekA nAma 'samUha ' yA 'samUha - zakti' nahIM hai| balki unakA milakara 'eka prANa' aura 'eka uddezya' ho jAnA hI samUha yA samUha-zakti kahalAtA hai| eka kuTumbake kisI vyakti para jaba koI atyAcAra karatA hai to usa kuTumbIke sabhI logoMko eka dama joza A jAtA hai aura ve usa atyAcArIko usake atyAcAra kA majA ( phala ) cakhAneke liye taiyAra ho jAte haiM, isIko 'ekapraraNa honA' kahate haiN| isI taraha para, jaba kuTumbako koI manuSya kuTumbake uddezyake viruddha pravarttatA hai, anyAyamArga para calatA hai to usase bhI kuTumba ke logoM ke hRdaya para coTa lagatI hai aura ve zarIra ke kisI aMga meM utpanna hue vikAra ke samAna, usakA, pratizodha karaneke liye taiyAra ho jAte haiM; isako bhI 'eka prAraNa honA' kahate haiN| sAtha hI, yaha saba unake eka uddazya' honeko bhI sUcita karatA hai / isa prakAra eka prANa aura eka uddezya hokara jitanI bhI adhika vyaktiyAM milakara eka sAtha kAma karatI haiM utanI hI adhika vighnabAdhAoM se surakSita rahakara ve zIghra saphala manoratha hotI haiM / yahI samAja saMgaThana kA mukhya uddezya hai aura isI qhAsa uddazyako lekara vivAhako sRSTikI gaI hai| isameM pUrA 'rakSAtatva' bharA huA hai eka vivAha hone para donoM pakSakI kitanI zaktiyAM paraspara milatI haiM, eka dUsareke sukha duHkhameM kitanI sahAnubhUti bar3hatI hai aura kitanI samavedanA pragaTa hotI hai isakA anubhava ve saba loga bhale prakAra kara sakate haiM jo eka suvyavasthita kuTumbameM rahate hoM / yuddha meM do rAja-zaktiyoM ke paraspara milane se eka sUtrameM ba~dhanese - jisa prakAra Ananda manAyA jAtA hai usI prakAra vivAha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana donoM pakSako zaktiyoMke milApase AnandakA pAra nahIM rahatA / isa sammilita zaktise jIvana-yuddha aneka aMzoMmeM sugama ho jAtA hai| 'vivAhake dvArA kuTumboMko racanA hotI hai aura kuTumboM se samAja' banatA hai| kuTumboMke saMgaThita, balAnya aura suvyasthita hone para samAja sahaja ho meM saMgaThita, balADhya aura suvyavasthitaho jAtA hai aura samAjake saMgaThita, balAnya aura suvyavasthita hone para una saba laukika tathA dhArmika svatvoMko--adhikAroMkI-pUrNatayA rakSA hotI hai jinako rakSA pratyeka vyakti yA kuTumba alaga alaga nahIM kara sktaa| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki saba kuTumba samAja-zarIra ke aMga haiM / eka bho aMgako vyavasthA bigar3a jAnepara jisa prakAra zarorake kAmameM bAdhA par3a jAtI hai usI prakAra kisI bhI kuTumbakI vyavasthA bigar3a jAne para samAjake kAma meM hAni 'pahu~catI hai| aura jisa prakAra saba aMgoMke ThIka hone para zarIra svastha aura niroga hokara bhale prakAra saba kAryoM kA sampAdana karane meM samartha ho sakatA hai, usI prakAra samAja bhI saba kuTumboM kI vyavasthA ThIka hone para yatheSTa rotise dharma-karma Adiko vyavasthA kara sakatA hai aura pratyeka kuTumba tathA vyakti ke svatvoMke rakSA aura usakI AvazyakatAoM kI pUrtikA samucita prabandha kara sakatA hai| isase kahanA hogA ki samAjakA saGgaThana kuTumboMke saGgaThana para abalambita hai' aura kuTumbake saGgaThanakA bhAra kuTumbake pradhAna vyaktiyoM para gRhaNI aura gRhapatiyoM para hotA hai| isaliye samAja saMgaThanakA sArA bhAra prAya una strI puruSoM para hai jo vivAhita haiM yA vivAhake lie prastuta haiN| unheM apanI jimmedAriyoMko khUba samajha lenA caahiye| unake dvArA koI bhI aisA kAma na honA caahiye| jisase samAja saGgaThanameM bAdhA par3ato ho / sAtha hI, unheM yaha bhI jAna lenA cAhiye ki jaba taka paristhiti nahIM sudharegI-vAtA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana varaNa Thoka nahIM hogA--taba taka hama apanI sthitiko bhI jaisA cAhiye vaisA nahIM sudhAra sakate / isaliye samAja saGgaThanake abhi prAyase-vAyumaMDala ko sudhAranekI dRSTise-unheM apane kuTumbake suvyavasthita karanemeM koI bhI bAta uThA na rakhanI caahie| isa prakArake prayatnase saba kuTumboMke suvyavasthita ho jAnepara jo svaccha vAyu-dhArA bahegI vaha sabhIke lie svAsthyaprada hogI aura unameM raha kara sabhI loga apanA kalyANa kara skeNge| pratyeka kuTumbako 'suvyavasthita aura balADhya' banAneke lie usake pradhAna puruSoMko ina bAtoMpara dhyAna rakhanekI khAsa jarUrata hai (1) svayaM sadAcArase rahanA aura apane kuTumbiyoM tathA azrinoMko sadAcArake mArga para lgaanaa| aisA koI kAma na karanA jisakA samAja para burA asara pdd'e| (2) apane buddhi-bala, zarIra-bala aura dhana-balako barAbara bar3hAte rahanA aura sadA prasannacita rakhanekI ceSTA krnaa| / (3) sabake dukha-sukhakA pUrA khayAla rakhanA, sabako paraspara prema tathA vizvAsa karanA sikhalAnA aura dukhiyoMke dukha dUra karane kA prayatna karanA / sAtha hI, kisIpara atyAcAra na karanA aura dUsaroM ke dvArA hote huye atyAcAroMko yathAzakti roknaa| (4) vIryakA durUpayoga na karake prAyaH saMtAnake lie hI maithuna karanA / kisI vyasanameM na phasanA aura jitendiya rhnaa| (5) svayaM kusaGgatise bacanA aura apane parivArake logoMko bacAte rahanA / sAtha hI apanI saMtAnakA kabhI bAlyAvasthAmeM vivAha na krnaa| . (6) saMtAnakI tathA anya kuTumbiyoMkI zikSAkA samucita prabandha karanA, unheM dharmake mArgapara lagAnA aura aisI zikSA denA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana jisase ve parAvalambI na banakara prAyaH svAvalambI barna aura deza dharma tathA samAjake liye upayogI siddha hoN| (7) kuTumba bharameM ekatA, satyatA, samudAratA, dayAlutA, guNagrAhakatA, AtmanirbharatA aura sahana zIlatA Adi guNoMkA pracAra karanA / sAthahI, IrSA, dvaSa aura adekhasakA-bhAva Adi avaguNoM ko httaanaa| (E) rUr3hiyoMkA dAsa na banakara kurItiyoMko dUra karanA aura jo kucha yukti tathA pramANase samucita aura hita rUpa a~ce usIke anusAra clnaa| (E) dharma pracAra aura samAja ke utthAnakI barAvara ciMtA rakhanA aura dhArmika kAryoM meM sadaiva yoga tathA sahAyatA dete rhnaa| (10)mitavyayI (kiphAyatazAra) bananA parantu kRpaNa nahIM honA / sAtha hI pUjyakI pUjAkA kabhI vyatikrama na karate huye barAbara atithi satkAra meM udyamI rahanA aura use yathAzakti karanA pratyeka strI-puruSako ina dasa bAtoMko apanA karttavya krama banA lenA cAhiye apane samasta prAcAra vyavahArakA sUtra samajhanA cAhiye aura vivAhake gaThajor3eke samaya inakI bhI gAMTha bAMdha lenI cAhiye aMtaraGga-dRSTise vicAra . yaha to huA bAhya jagatakI dRSTise vicaar| aba aMtaraga jagata para dRSTi DAliye / aMtaraMga jagata para dRSTiDAlanese mAlUma hotA hai ki yaha jIvAtmA anAdikolase mithyAtva, rAga, dveSa, moha, kAma, krodha, mAna, mada, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya, jugupmA ajJAna, adarzana, anta rAya, aura vedanIya Adika saikar3oM aura hajAroM karmazatra oMse ghirA huA hai, jina sabane ise bandhanameM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana DAlakara parAdhIna banA rakkhA hai aura isakI ananta zaktiyoMkA ghAta kara rakkhA hai / isI liye yaha AtmA apane svabhAvase cyuta hokara vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA hai aura aneka yoniyoM meM paribhramaNa karatA huA nAnA prakArake duHkha aura kaSToMko bhoga rahA hai| isakA mukhya aura pradhAna uddezya hai 'bandhanase chuTakara svAdhInatA prApta krnaa| parantu bandhanase chaTanA AsAna kAma nahIM hai / eka rASTra jaba dUsare rASTrakI parataMtratAse alaga honA cAhatA hai-svAdhIna bananekI iccho rakhatA hai--taba use rAtadina isa viSayameM prayatnazIla rahanekI jarUrata hotA hai / bar3e 2 upAyoMkI yojanA karanI par3atI hai| ghora saMkaTa sahana karane hote haiM, vandhanoMmeM par3anA hotA hai, hAniyAM uThAnI par3atI haiM, apane svArthakI bali denI hotI hai aura bahutase aise kAma bhI karane par3ate haiM jinakA karanA use iSTa nahIM hotA aura na ve usake uddezya hI hote haiM parantu binA unake kiye use apane uddezyoMmeM saphalatA prApta nahIM ho sakatI aura isa liye vaha unheM lAcArIkI dRSTi se karatA hai| sAtha hI vaha apane lakSyase kabhI bhraSTa nahIM hotA aura na dUsare rASTrakI moha-mAyA meM phaMsatA hai / taba kahIM vaha varSoM ke bAda parataMtratAkI ber3Ise chUTakara svataMtratA kI zItala chAyAmeM nivAsa karatA hai| isI taraha para usa AtmAko bhI, jo karmake bandhanase chUTanA cAhatA hai, apano uddezya siddhike liye bar3e bar3e prayoga karane hote haiM aura nAnA prakArake kaSTa uThAne par3ate haiN| use bandha mukta hone ke lie bandhanameM bhI par3anA hotA hai, karmase chaTaneke lie karma bhI karanA par3atA hai, hAnise bacaneke lie hAni bhI uThAnI par3atI hai, pApa se surakSita rahane ke lie pApa bhI karanA hotA hai aura zatru oMse piMDa chur3Ane ke lie zatru oMkA Aya bhI lenA par3atA hai / parantu ina saba avasthAoMmeM hokara Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja saMgaThana jAtA huA mumukSa AtmA apane lakSyase kabhI bhraSTa nahIM hotApudgalake athavA prakRtike mohajAlameM kabhI nahIM phaMsatA / vaha kabhI bandhako mukti, karmako karmAbhAva, hAniko lAbha, pApako dharma aura zatru ko mitra svIkAra nahIM karatA / aura na kabhI ina bandhAdika avasthAoMko iSTa samajhatA huA unameM tallIna hotA hai / balki usakA prema ina saba avasthAoMse sirpha 'kAyarthI' hotA hai| kAyarthI prema kAryakI hadataka rahatA hai| kAryakI samAptipara usakI bhIsamApti ho jAtI hai isa liye vaha apane kisI iSTa prayojanakI sAdhanAke nimitta lAcArIse ina bandhAdika avasthAoMse kSaNika prema rakhatA huA bhI barAbara nirbamdha, niSkarma, nirhAni, niSpApa aura niHzatru honekI ceSTA karatA rahatA hai / isa viSaya meM usakA yaha siddhAnta hotA haH upakArAdgRhItena zatru NA zatru muddharet / pAdalagna karastheka kaNTakeneva kaNTakam / / arthAta-hAthameM kAMTA lekara jisa prakAra pairakA koTA nikAlA jAtA hai, usI prakAra upakAra tathA premAdikase eka zatru ko apanA banAkara usake dvArA dUsare zatru ko nirmUla karanA caahiye| abhiprAya yahaki, pairameMlagehue kAMTeko nikolane ke lie pairameM dUsarA kAMTAcubhAne kI jarUrata hotI hai aura usa dUsare kAMTeko Adarake sAtha hAthameM grahaNa karate haiN| parantu vaha dUsarA kAMTA vAstavameM iSTa nahIM hotA kAlAntarameM vaha bhI pairameM cubha sakatA hai aura na usakA cubhanAhI iSTa hotA hai kyoMki usase bhI takalIpha jarUra hotI hai phira bhI usa adhika pIr3A pahucAnevAle pairake kAMTeko nikAlaneke lie yaha saba kucha kiyA jAnA hai| aura kArya ho cukanepara vaha dUsarA kAMTA bhI hAthase DAla diyA jaataahai| isI siddhAnta para mumukSa AtmAko barAbara calanA hotA hai| usakA jAnabUjhakara kisI bandhana meM par3anA, koI pApakA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaaj-sNgtthn| 10. kAma karanA aura kisI zatru kI zaraNameM jAnA dUsare adhika kaThora baMdhanase bacane, ghora pApoMse surakSita rahane aura prabala zatru oMse piMDa chur3Aneke abhiprAyase hI hotA hai / yadyapi use sampUrNa karmazatruoMkA vijaya karanA iSTa hotA hai; parantu sAtha hI vaha apanI zaktiko bhI dekhatA hai aura isa bAta ko samajhatA hai ki yadi samasta zatruoMko ekadama caileMja dediyA jAya-saba kA eka sAtha virodha karake unheM yuddha ke lie lalakArA jAya to use kadApi saphalatA prApta nahIM ho sktii| isalie vaha barAbara apanI zaktiko bar3hAnekA udyoga karatA rahatA hai| jaba taka usakA bala nahIM bar3hatA taba taka vaha apanI taraphase AkramaNa nahIM karatA, kevala zatruoMke AkramaNakI roka karatA hai, kabhI kabhI use TemporerI ( alpakAlika ) saMdhiyAM bhI karanI par3atI haiM aura jaba jisa viSayameM usakA bala bar3ha jAtA hai taba usI viSayaka zatruse lar3aneke lie taiyAra ho jAtA hai aura use niyamase parAsta kara detA hai| isa taraha vaha saMpUrNa kA~ke bandhanase chUTakara mukta hojAtA hai| ___ gRhasthAzrama bhI karmabandhanase chaTanake prayogoM meM se eka prayoga hai aura strI puruSa donoM mumukSa haiM-karmabandhanase chaTane ke icchuka haiMisa liye unheM bhI apane lakSyase bhraSTa hokara gRhasthAzramakI baMdhAdika avasthAoMko apanA svarUpa na samajha lenA cAhie, unheM sarvathA iSTa mAnakara unameM tallIna na ho jAnA cAhie / baMdhako mukti, karmako karmAbhAva, hAniko lAbha, pApako dharma aura zatruko mitra na mAna lenA cAhiye / aisA mAna lenese phira karmakA baMdhana na chuTa skegaa| aMtaraMga dRSTise unakA bhI prema ina saba avasthAoM se 'kAyArthI' honA cAhie aura unheM barAbara nirbandha, niSkarma, nirhAni niSkaSAya aura niHzatru honekI ceSTA karate rahanA caahie| sAthahI, unakA bhI vahI "kaNTakonmUlana" siddhAnta honA cAhie aura Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 unheM bar3I sAvadhAnIke sAtha usapara calanA cAhie / unakA jAnabUjha kara gRhasthI ke bandhanoMmeM paDanA, AraMbhAdika pApoMmeM pha~sanA aura kAmAdika zatrakA zaraNa lenA bhI naraka-nigoda-tiryacAdikake kaThora baMdhanoM se bacane, saMkalpa tathA azubharAgAdi - janita ghora pApoMse surakSita rahane aura ajJAna - mithyAtvAdi prabala zatrutroM se piMDa chur3Ane ke abhiprAyase hI honA caahie| unheM apane pUrNa brahmacaryAdi dharmoM para lakSya rakhate hue samasta karmazatruoM ko jItanekA uddezya rakhanA cAhie aura usake lie barAbara apanA Atma - bala bar3hAte rahanA caahie| AtmAkA bala zubhakamAse bar3hatA hai, aura 100 zubha karmoM se ghaTatA hai| isa lie gRhasthAzrama meM unheM azubha kama kA tyAga karake barAbara zubha karmoM kA anuSThAna karate rahanA cAhie / gRhasthAzrama meM gRhasthadharmadvArA AtmAkA bala bahuta kucha bar3hAyA jA sakatA hai / isI liye maharSiyoMne isa gRhasthAzramakI sRSTi kI hai| zubha karmoM ke dvArA Atma-bala bar3hajAne para gRhasthoM ko, premapUrvaka grahaNa kiye hue hAthake kAMTeke samAna gRhasthAzramakA bhI tyAga kara denA cAhie aura phira unheM 'vAnaprastha' yA 'sanyasta' ( muni) Azrama dhAraNa karanA caahie| aura isa prakAra karmoM kA bala ghaTAte hue aMtake Azrama dvArA unheM sarvathA nirmUla karake baMdhana se haTa jAnA caahie| yahI muktikI susaralA yukti hai| aura isake uparyukta digdarzanase pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki gRhasthAzrama athavA gRhastha dharmakA yaha praNayana kitanA adhika yukti aura caturAIko lie hue hai / aura usa para pUrA pUrA amala honese mukti kitanI saMnikaTa ho jAtI hai / samAja- sagaThana * vivAha paddhati meM bhI, bhagavAna RSabhadeva kA stavana karate hue, yaha batalAyA gayA hai ki unhoMne yugako AdimeM kalyANakArI gRhasthadharmako pravartita karake usake dvArA yuktike sAtha nirvANamArga ko pravartita kiyA thA / yathAH - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaaj-sNgtthn| parantu ina samasta AzramoMke dharmakA pUrI taurase pAlana taba hI ho sakatA hai jaba 'samAjakA saMgaThana acchA ho" / binA samAja saMgaThanake koI bhI kAma yatheSTa rItise nahIM ho sakatA / bAhya sAdhana na honese saba vicAra hRdayaka hRdayameM hI vilIna ho jAte haiM, baMdha. mokSakI sArI kathanI granthoM meM hI rakkhI raha jAtI hai aura amalI sUrata kucha bhI bana nahIM pdd'tii| jainiyoM kA sAmAjika saMgaThana bigar3a jAnese hI aphasosa ! aAja bastutaH munidharma uTha gayA !! aura isIse jainiyoMkI pragati ruka gii| muniyoM kA dharma prAyaH gRhasthoMke Azraya hotA hai| isIlie 'padmanandi' Adi prAcAryoMne "gRhasthA dharmahetavaH" "zrAvakAmUlakAraNam" ityAdi vAkyoM-dvArA gRhasthoMko dharmakAhetu' aura 'munidharmakA mUla kAraNa' batalAyA hai| prAvartayanjanahita khalu karmabhUmau SaTakarmaNA gRhivRrSa parivartya yuktyaa| nirvANamArgamanavadyamajaH svayaMbhUH zrInAbhisunujinapo jayatAtsa pUjyaH // jo loga vivAhako sarvathA saMsArakA kAraNa mAnakaranivRttipradhAna dharmeke sAtha usako asambaddha samajhate haiM, yaha unakI bar3I bhUla hai| unhoMne vivAhake vAstavika uddezyako nahIM samajhA aura na dharmakA rahasya hI mAlUma kiyA hai| * 'manu' Adine bhI gRhasthAzramako pradhAnatA dI hai aura likhA hai ki zeSa tInoM AzramoM kA usIke dvArA bharaNa-poSaNa hotA hai aura ve usake Azrita haiN| yathAH "sarveSAmapi caiteSAM vedasmRtividhAnataH / gRhastha ucyate zreSThaH sa trInetAnbibharti hi // "tathaivAzramiNaH sarve gRhasthe yAnti saMsthitima / / -mnusmRtiH| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 samAja-saMgaThana parantu gRhasthAzrama byavasthA ThIka na hone se--samAja ke avyavasthita aura nirbala hone se yaha saba kucha bhI nahIM ho sktaa| isa lie aMtaraMga aura vahiraMga donoM dRSTiyoM se samAja-saMgaThana kI bahuta bar3I jarurata hai| vivAha bhI isI khAsa uda dezya ko lekara honA cAhiye aura usako pUrA karane ke lie pratyeka strI puruSa ko una dasa kartavyoM kA pUrI tAra se pAlana karanA cAhie jo kuTumboM ko suvyavasthita banAne ke liye batalAe gae haiM, aura jina para samAja kA saMgaThana avalambita hai| siddhi ke liye jarUrata samAja saMgaThana ko pUrI taura se siddha karane ke lie aura gRhasthAzrama kA bhAra samucita rIti se uThAne ke lie isa bAta kI bahuta bar3I z2arUrata hai ki strI aura puruSa donoM hI yogya hoM, samartha hoM, vyutpanna hoM, yuvAvasthA ko prApta hoM, samAja hita kI dRSTi rakhate hoM aura saMgaThana kI jarUrata ko bhale prakAra samajhate hoN| bAlyAvasthA se hI unake zarIra kA saMgaThana acchI rIti para huA ho, ve khoTe saMskAroM se dUra rakkhe gae hoM aura unakI zikSA dIkSA kA yogya prabandha kiyA gayA ho| sAtha hI vivAha-saMskAra hone taka unhoMne pUrNa brahmacarya kA pAlana kiyA ho aura laukika tathA pAramArthika granthoM kA adhyayana karake unameM dakSatA prApta kI ho acchI liyAkata hAsila kI ho / binA ina saba bAtoM kI pUrti hue samAja kA yatheSTa saMgaThana pUre taura se nahIM bana sakatA, na gRhasthAzrama kA bhAra samucita rIti se uThAyA jA sakatA hai aura na Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ........ ..mor e samAja-saMgaThana basa gRhasthAzrama hI sugvAzrama bana sakatA hai * / isIlie gRhasthAzrama se pahile AcAryoM ne eka dUsare Azrama kA vidhAna kiyA hai jisakA nAma hai brahmacaryAzrama-arthAta nAvArI rahakara bidyAbhyAsa karate hue zAririka aura mAnasika zaktiyoM ko kendrita evaM vikasita karanA / isa Azrama kA khAsa uda dezya inhIM saba bAtoM kI pUrti karanA hai jo vivAha ke mukhya uddezya samAja saMgaThana ko pUrti tathA gRhasthAzrama ke pAlana ke lie jarUrI haiM / bhagavajjinasenAcArya ne, Adi purANa meM, ina saba AzramoM kA krama isa prakAra varNana kiyA hai: brahmacArI gRhasthazca vAnaprasthotthabhikSakaH / ityAzramAstu jainAnomuttarottarazuddhitaH // 36-153 / / * muni ratnacada jI ne bhI 'kartavya-kaumudI' meM likhA haiyAvannArjayate dhanaM suvipulaM dArAdirakSAkaraM / yAvannaiva samApyate dRDhatarA vidyAkalA vAzritA / / yAvanno vapuSo dhiyazca racanA prApnoti dAdaya prN| tAvanno sukhadaM vadanti vibudhA grAhya gRhasthAzramaM / / arthAta-jaba taka itanA pracura dhana paidA na karaliyA jAya athavA pAsa na ho jisase apanI tathA strI-putrAdi ko yatheSTa rakSA hosake ghara kA kharca cala sake, jaba taka vidyA aura kalA kA abhyAsa acchI taraha se pUrA na ho jAya aura zarIra ke aMgoM kI racanA tathA buddhi kA vikAsa acchI taraha se hokara unameM pUrNa dRr3hatA na A jAya tava taka gRhasthAzrama kA grahaNa karanA sukhadAyI nahIM ho sktaa| aisA buddhimAnoM kA mata hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 samAja-saMgaThana __athAta-brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha aura bhikSaka ye jainiyoM ke cAra Azrama uttarottara zuddhi ko lie hue haiN| isase pragaTa hotA hai ki saba AzramoM se pahalA Azrama brahmacArI Azrama rakavA gayA hai| yaha Azrama, vAstava meM, saba AzrarmA kI nIva jamAne vAlA hai| jaba taka isa Azrama ke dvArA eka khAsa avasthA taka pUrNa brahmacarya kA pAlana karate hue kisI yogya guru ke pAsa vidyAbhAsa nahIM kiyA jAtA hai, taba taka kisI bhI Azrama kA ThIka taura maiM pAlana nahIM ho sktaa| isake binA ve saba Azrama binA nIMva ke makAna ke samAna asthira aura hAni pahucAne vAle hote haiM / isalie saba se pahale bAlaka bAlikAoM ko eka yogya avasthA taka pUrNa brahmacarya ke sAtha rakhakara unakI zikSA aura zarIra-saMgaThana kA pUrA prabandha karanA cAhie aura isake bAda kahIM unake vivAi kA nAma liyA jAnA cAhiye / yahI mAtA pitA kA mukhya kartavya hai| yaha yogya avasthA' bAlakoMke liye 20 varSa taka aura bAlikAoM ke liye 16 varSa se kama na honI cAhiye / imase pahile na vIrya ho paripakka hotA hai aura na vidyAbhyAsa ho yatheTa banatA hai| sArA DhAMcA kaccA ho raha jAtA hai, jisase Age gRhasthAzrama dharma aura samAjasaMgaThana ko bahuta bar3o hAni pahuMcatI hai aura strI puruSoM kA jIvana bho nIrasa sathA dukhamaya bana jAtA hai| zarIrazAstra ke vettA AcArya "yAgbhaTa' likhate haiM ki, 'purupa ko avasthA pUre 20 varSa kI aura strI kI avasthA pUre 16 varSa kI hojAne para garbhAzaya, mArga, rakta, zukra (vIrya),zarIrastha vAyu aura hRdaya zuddha hojAte haiM-apanA *hinduoM ke yahAM bhI ye hI cAra Azrama isI krama se mAne gae haiN| yathAH brahmacArI grahasthazca vAnaprahasthA ytistthaa| ete gRhasthaprabhavAzcatvAraH pRthagAzramAH / -mnusmRtiH| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-saMgaThana 16 kArya yatheSTa rIti se karane lagate haiM-usa samaya paraspara jo maithuna kiyA jAtA hai usase balavAn santAna utpanna hoto hai ; aura isase kama avasthA meM jo maithuna kiyA jAtA hai usase rogI, alpAyu (zIghra mara jAne vAlI) yA dIna duHkhita aura bhAgyahIna santAna paidA hotI hai athavAgarbha hI nahIM rhtaa| vAgbhaTa ke ve vacana isa prakAra haiM: pUrNaSoDazavarSI strI puurnnvishnsNgtaa| zuddha garbhAzaye mArge rakta zukra'nile hRdi / vIrya vaMtaM sutaM sUte tato nyUnAbdayoH punaH / rogyalpAyuradhanyo vA gabhauM bhavati naiva vA / / inase sApha jAhira hai ki purUSa kA 20 varSa se aura strI kA 16 barSa se kama umra meM vivAha na honA caahie| aisA kama uma kA vivAha bahuta hI hAnikAraka hotA hai aura samAja ke saMgaThana ko bigAr3atA hai| choTI uma meM vivAha karake bAda ko jo 'gaunA' yA 'dvirAgamana' kI prathA hai vaha bilakula vivAha ke uddezya evaM samAjasaMgaThanakA ghAta karane vAlI pRthA hai-sote hue siMhako jagAkara use thapakI dene ke samAna hai| kisI bhI mAnanIya prAcIna jainazAstra meM usakA ullekha yA vidhAna nahIM hai aura usake dvArA vyartha hI do vyaktiyoMkA jIvana khatare meM (jokhama) meM DAlA jAtA hai| isalie samAja-saMgaThanake icchuka buddhimAnoM dvArA vaha prathA kadApi AdaraNIya nahIM ho sktii| upasaMhAra ___yadi saba sUtra rUpa se samAja saMgaThana aura usakI siddhi kA rahasya hai| AzA hai sahRdaya pAThaka evama utsAhI navayuvaka isakA ThIka taurase anubhava karate hue samAjasaMgaThanake kAryameM agrasara hoMge apane apane kartavyoM kA dRr3hatA ke sAtha pAlana kreNge| aura usake dvArA samAja meM sukha zAMti kA vAtAvaraNa prastuta karake apane tathA dUsaroM ke utthAna aura vikAsa kA mArga prazasta bnaaeNge| ityalam / jugalakizora mukhtAra (sarasAvAM) jilA sahAranapura