Book Title: Samadhi Sadhna Aur Siddhi
Author(s): Ratanchand Bharilla
Publisher: Akhil Bharatvarshiya Digambar Jain Vidwat Parishad Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007150/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi sAdhanA aura siddhi paNDita ratanacanda bhArilla Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi lekhaka : paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, ema.e., bI. er3a prakAzaka : zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatapariSad TrasTa 129 jAdona nagara 'bI' sTezana ror3a, durgApurA, jayapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa - ( 15 agasta, 2004) mUlya : cAra rupae : 2 hajAra mudraka : prinTomaiTiksa sTezana ror3a, durgApurA, jayapura - 302018 hamAre mahattvapUrNa prakAzana * adhyAtma bArahakhar3I * maMgala tIrthayAtrA * catura citAraNI * iSTopadeza jJAnAmRta kSatracUr3AmaNi parizIlana zrAvakAcAra : dizA aura dRSTi * jaina jAti nahIM dharma hai * zuddhapayoga vivecana basaMtatilakA * kSatracUr3AmaNi Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmakathya samAdhi, sAdhanA aura siddhi krodhAdi mAnasika vikAroM kA nAma hai Adhi' zArIrika roga kA dUsarA nAma hai 'vyAdhi' para meM kartRtva buddhi kA bojha hai 'upAdhi' uparyukta tInoM vikRtiyoM se rahita - zuddhAtmasvarUpa meM sthiratA kA nAma hai 'samAdhi' samAdhi kI samajha se hotI hai AtmA kI prasiddhi samAdhi kI sAdhanA se hotI hai Atma sadguNoM meM abhivRddhi aura bar3hatI hai Atma zaktiyoM kI samRddhi prastuta kRti kA nAma hai 'samAdhi, sAdhanA aura siddhi'. jo punaH-punaH par3hegA ise usake AtmA meM hogI vizuddhi aura hogI AtmazAnti meM vRddhi x x x x 'samAdhi' hai jIvana jIne kI kalA isase hotA hai AtmA kA bhalA ise na samajho balA, anyathA yoM hIcalatA rahegA saMsaraNa kA silasilA sallekhanA' hai mRtyu mahotsava kA jalajalA aura isI se pahu~cate hai siddha zilA aba taka saMyogoM ke rAga meM yoM hI gayA chalA maiM to akelA hI AyA thA; aura aba akelA hI calA, samAdhi hai jIvana jIne kI klaa| - - ratanacanda bhArilla Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI a.bhA. di. jaina vidvatpariSad TrasTa dvArA prakAzita honevAlI navIna pustakoM kI zrRMkhalA meM 'samAdhi-sAdhanA aura siddhi' paNDita ratanacandajI bhArilla kI navInatama kRti hai jisakA prakAzana nizcaya hI gaurava kA viSaya hai| siddhAnta cakravartI A. zrI vidyAnandajI kI preraNA se jaba vidvat pariSad TrasTa kameTI dvArA sAhitya prakAzana kA nirNaya liyA gayA to sabhI ko yaha kArya rucikara lgaa| isa nirNaya se eka lAbha to yaha hai ki vidvatpariSad ke racanAtmaka kArya ko bala milegA aura dUsarA sabase bar3A lAbha samAja ko sastI daroM para zreSTha sAhitya milegaa| TrasTa ke mAdhyama se adhyAtma bArahakhar3I, maMgalatIrtha yAtrA, caturacitAraNI, iSTopadeza, jJAnAmRta, kSatracUr3AmaNi parizIlana, jaina jAti nahIM dharma hai, zrAvakAcAra : dizA aura dRSTi, zuddhopayoga vivecana, basaMta tilakA, kSatracUr3AmaNi tathA pratibodha jaisI bAraha pustakoM kA prakAzana aba taka ho cukA hai| samAdhi-sAdhanA aura siddhi aneka pustakoM ke lokapriya lekhaka vidvatvarya paNDita zrI ratanacandajI bhArilla kI navInatama kRti hai| AzA hai isa laghu kRti ke mAdhyama se Apa sabhI samAdhisAdhanA aura siddhi ke vAstavika artha ko samajheMge aura apane AtmakalyANa kA mArga prazasta kreNge| isI AzA aura vizvAsa ke saath| akhila baMsala saMyojaka, sAhityaprakAzana samiti, zrI a.bhA.di. jaina vi.pa. TrasTa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi sanyAsa aura samAdhi hai jInA sikhAne kI klaa| bodhi-samAdhi sAdhanA zivapaMtha pAne kI klaa|| sallekhanA kamajora karatI kAya aura kaSAya ko| nirbhIka aura niHzaMka kara utsava banAtI mRtyu ko|| maraNa aura samAdhimaraNa - donoM mAnava ke antakAla kI bilkula bhinna-bhinna sthitiyA~ haiN| yadi eka pUrva haiM to dUsarA pazcima, eka ananta duHkhamaya aura duHkhada hai to dUsarA asIma sukhamaya va sukhd| maraNa kI duHkhada sthiti se sArA jagata su-paricita to hai hI, bhuktabhogI bhI hai| para samAdhimaraNa kI sukhAnubhUti kA saubhAgya viraloM ko hI milatA hai, mila pAtA hai| AtmA kI amaratA se anabhijJa ajJajanoM kI dRSTi meM 'maraNa' sarvAdhika duHkhada, apriya, aniSTa va azubha prasaMga ke rUpa meM hI mAnya rahA hai| unake lie 'maraNa' eka aisI anahonI aghaTa ghaTanA hai, jisakI kalpanA mAtra se ajJAniyoM kA kalejA kA~pane lagatA hai, kaNTha avaruddha ho jAtA hai, hAtha-pA~va phUlane lagate haiN| unheM aisA lagane lagatA hai mAnoM una para koI aisA apratyAzita-akasmAta anabhra vajrapAta honevAlA hai, jo unakA sarvanAza kara degA; unheM nesta-nAbUta kara degA, unakA astitva hI samApta kara degaa| samasta sambandha aura iSTa saMyoga anantakAla ke lie viyoga meM badala jaayeNge| aisI sthiti meM unakA 'maraNa' 'samAdhimaraNa' meM pariNata kaise ho sakatA hai? nahIM ho sktaa| jaba cAritramohavaza yA antarmukhI puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa AtmA kI amaratA se suparicita-samyagdRSTi-vijJajana bhI 'maraNabhaya' se pUrNatayA aprabhAvita nahIM raha pAte, unheM bhI samaya-samaya para iSTa viyoga Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi ke vikalpa satAye binA nahIM rhte| aisI sthiti meM deha-jIva ko eka mAnane vAle mohI-bahirAtmAoM kI to bAta hI kyA hai? unakA prabhAvita honA va bhayabhIta honA to svAbhAvika hI hai| ___maraNakAla meM cAritramoha ke kAraNa yadyapi jJAnI ke tathA ajJAnI ke bAhya vyavahAra meM adhikAMza koI khAsa antara dikhAI nahIM detA, donoM ko eka jaisA rote-bilakhate, duHkhI hote bhI dekhA jA sakatA hai; phira bhI AtmajJAnI-samyagdRSTi va ajJAnI-mithyAdRSTi ke mRtyubhaya meM jamInaAsamAna kA antara hotA hai; kyoMki donoM kI zraddhA meM bhI jamIna AsamAna jaisA hI mahAna antara A jAtA hai| sva-para ke bhedajJAna se zUnya ajJAnI maraNakAla meM atyanta saMklezamaya pariNAmoM se prANa chor3ane ke kAraNa narakAdi gatiyoM meM jAkara asIma duHkha bhogatA hai; vahIM jJAnI maraNakAla meM vastusvarUpa ke cintana se sAmyabhAvapUrvaka deha visarjita karake 'maraNa' ko 'samAdhimaraNa' meM athavA mRtyu ko mahotsava meM pariNata kara svargAdi uttamagati ko prApta karatA hai| ___ yadi dUradRSTi se vicAra kiyA jAya to mRtyu jaisA mitra anya koI nahIM hai, jo jIvoM ko jIrNa-zIrNa-jarjara tanarUpa kArAgRha se nikAla kara divya deha rUpa devAlaya meM pahu~cA detA hai| kahA bhI hai - 'mRtyurAja upakArI jiya kau, tana soM tohi chudd'aavai| nAtara yA tana vandIgRha meM, par3au-par3au villaavai||" kalpanA kareM, yadi mRtyu na hotI to aura kyA-kyA hotA, vizva kI vyavasthA kaisI hotI? are! samyagdRSTi kI dRSTi meM to mRtyu koI gaMbhIra samasyA hI nahIM hai; kyoMki use mRtyu meM apanA sarvasva naSTa hotA pratIta nahIM hotaa| tattvajJAnI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi naraka yaha acchI taraha jAnatA hai ki mRtyu kevala purAnA jhoMpar3A chor3akara naye bhavana meM nivAsa karane ke samAna sthAnAntara mAtra haiM, purAnA mailA -kucailA vastra utArakara nayA vastra dhAraNa karane ke samAna hai / parantu jisane jIvana bhara pApAcaraNa hI kiyA ho, Arta - raudradhyAna hI kiyA ho, nigoda jAne kI taiyArI hI kI ho, usakA to rahA-sahA puNya bhI aba kSINa ho rahA hai, usa ajJAnI aura abhAge kA duHkha kauna dUra kara sakatA hai ? aba usake maraNa sudharane kA bhI avasara samApta ho gayA hai; kyoMki usakI to aba gati ke anusAra mati ko bigar3anA hI haiN| samyagdRSTi yA tattvajJAnI ko deha meM Atmabuddhi nahIM rahatI / vaha deha kI nazvaratA, kSaNabhaMguratA se bhalI-bhA~ti paricita hotA hai| vaha jAnatA hai, vicAratA hai ki - 3 99 "nau daravAje kA pIMjarA, tAmeM suA samAya / ur3ave kau acaraja nahIM, acaraja rahave mA~hi // ' ataH use mukhyatayA to mRtyubhaya nahIM hotA / kintu kadAcit yaha bhI saMbhava hai ki samyagdRSTi bhI mithyAdRSTiyoM kI taraha A~sU bahAye / purANoM meM bhI aise udAharaNa upalabdha haiM- rAmacandrajI kSAyika samyadRSTi the, tadbhava mokSagAmI the; phira bhI chaha mahIne taka lakSmaNa ke zava ko kaMdhe para Dhote phire | kavivara banArasIdAsa kI maraNAsanna vipanna dazA dekhakara logoM ne yahA~ taka kahanA prAraMbha kara diyA thA ki - "patA nahIM inake prANa kisa moha-mAyA meM aTake haiM? logoM kI isa TIkA-TippaNI ko sunakara unhoMne sleTa paTTI mA~gI aura usa para likhA jJAna kutakkA hAtha, mAri ari mohanA / pragaTyo rUpa svarUpa anaMta su sohanA // jA parajai ko aMta satyakari jAnanA / cale banArasI dAsa pheri nahiM AvanA / / - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi ataH mRtyu ke samaya jJAnI kI A~khoM meM A~sU dekhakara hI use ajJAnI nahIM mAna lenA cAhie, kyoMki vaha abhI zraddhA ke stara taka hI mRtyubhaya se mukta ho pAyA hai; cAritramoha janita kamajorI to abhI hai hI na? phira bhI vaha vicAra karatA hai ki - "svataMtratayA svacAlita anAdikAlIna vastu vyavasthA ke antargata 'maraNa' eka satya tathya hai, jise na to nakArA hI jA sakatA hai, na TAlA hI jA sakatA hai aura na Age-pIche hI kiyA jA sakatA hai| karma siddhAnta ke anusAra bhI jIvoM kA jIvana-maraNa va sukha-duHkha apane-apane karmAnusAra hI hotA hai| kahA bhI hai - "pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM, svayaM kRtaM karma nirarthakaM tdaa|" yadyapi jJAnI va ajJAnI apane-apane vikalpAnusAra ina pratikUla paristhitiyoM ko TAlane ke anta taka bharasaka prayAsa karate haiM; tathApi unake ve prayAsa saphala nahIM hote, ho bhI nahIM skte| aMtataH isa paryAyagata satya se to sabako gujaranA hI par3atA hai| jo vijJajana tattvajJAna ke bala para isa uparyukta satya ko svIkAra kara lete haiM, unakA maraNa samAdhimaraNa ke rUpa meM badala jAtA hai aura jo ajJajana ukta satya ko svIkAra nahIM karate, ve atyanta saMklezamaya pariNAmoM se marakara narakAdi gatiyoM ko prApta karate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki - jJAnIjana svataMtra-svacAlita vastusvarUpa ke isa prAkRtika tathya se bhalIbhA~ti paricita hone se zraddhA ke stara taka mRtyubhaya se bhayabhIta nahIM hote aura apanA amUlya samaya vyartha cintAoM meM va vikathAoM meM barbAda nahIM krte| kintu isa tathya se sarvathA aparicita ajJAnIjana anAdikAla se ho rahe janma-maraNa evaM loka-paraloka ke ananta va asIma duHkhoM se be-khabara hokara janmamaraNa ke hetubhUta vikathAoM meM evaM choTI-choTI samasyAoM ko tUla Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi dekara apane amUlya samaya va sImita zakti ko barbAda karate haiM, yaha bhI eka vicAraNIya bindu hai| aise loga na kevala samaya va zakti barbAda hI karate haiM, balki Arta-raudradhyAna karake pracura pApa bhI bA~dhate rahate haiN| yaha unakI sabase bar3I mAnavIya kamajorI hai| yaha manovaijJAnika tathya hai ki - jaba bhI aura jahA~ kahIM bhI do paricita vyakti bAtacIta kara rahe hoMge ve nizcita hI kisI tIsare kI burAI bhalAI yA TIkA-TippaNI hI kara rahe hoNge| unakI carcA ke viSaya rAga-dveSavarddhaka vikathAyeM hI hoNge| sAmAjika va rAjanaitika vividha gatividhiyoM kI AlocanA-pratyAlocanA karake ve aisA garva kA anubhava karate haiM, mAnoM ve hI sampUrNa rASTra kA saMcAlana kara rahe hoN| bhale hI unakI marjI ke anusAra pattA bhI na hilatA ho| naye jamAne ko kosanA-burA-bhalA kahanA va purAne jamAne ke gIta gAnA to mAno unakA janmasiddha adhikAra hI hai| unheM kyA patA ki ve yaha vyartha kI bakavAsa dvArA Arta-raudradhyAna karake kitanA pApa bA~dha rahe haiM, joki pratyakSa kugati kA kAraNa hai| bhalA jinake paira kabra meM laTake hoM, jinako yamarAja kA bulAvA A gayA ho, jinake mAthe ke dhavala keza mRtyu kA saMdeza lekara A dhamake hoM, jinake aMga-aMga ne javAba de diyA ho, jo kevala kucha hI dinoM ke mehamAna raha gaye hoM, parijana-purajana bhI jinakI ciravidAI kI mAnasikatA banA cuke hoN| apanI antima vidAI ke ina mahatvapUrNa kSaNoM meM bhI kyA unheM apane paraloka ke viSaya meM vicAra karane ke bajAya ina vyartha kI bAtoM ke lie samaya hai? ___ho sakatA hai unake vicAra sAmAyika hoM, satya hoM, tathyaparaka hoM, laukika dRSTi se janopayogI hoM, nyAya-nIti ke anukUla hoM; parantu isa nakkAra khAne meM tUtI kI AvAja sunatA kauna hai? kyA aisA karanA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' samAdhi-sAdhanA aura siddhi pahAr3a se mAthA mAranA nahIM hai? yaha to unakA aisA araNya rudana hai, jise pazu-pakSI aura jaMgala ke jAnavaroM ke sivAya aura koI nahIM suntaa| __vaise to jainadarzana meM zraddhA rakhanevAle sabhI kA yaha kartavya hai ki ve tatvajJAna ke Alambana se jagata ke jJAtA-dRSTA banakara rahanA sIkheM; kyoMki sabhI ko zAnta va sukhI honA hai, AnaMda se rahanA hai, para vRddhajanoM kA to ekamAtra yahI kartavya raha gayA hai ki jo bhI ho rahA hai, ve usake kevalajJAtA-dRSTA hI raheM, usameM ruci na leM, rAga-dveSa na kareM; kyoMki vRddhajana yadi aba bhI sacce sukha ke upAyabhUta samAdhi kA sAdhana nahIM apanAyeMge to kaba apanAyeMge? phira unheM yaha svarNa avasara kaba milegA? unakA to aba apane agale janma-janmAntaroM ke bAre meM vicAra karane kA samaya A hI gayA hai| ve usake bAre meM kyoM nahIM socate? isa vartamAna jIvana ko sukhI banAne aura jagata ko sudhArane meM unhoMne abataka kyA kucha nahIM kiyA? bacapana, javAnI aura bur3hApA - tInoM avasthAyeM isI udher3abuna meM hI to bitAIM haiM, para kyA huA? jo kucha kiyA, ve saba reta ke gharoMde hI to sAbita hue, jo banAte-banAte hI Dhaha gaye aura hama hAtha malate raha gaye; phira bhI ina sabase vairAgya kyoM nahIM huA? ___Apako yaha jJAta honA cAhie ki yaha manuSya paryAya, uttama kula va jinavANI kA zravaNa uttarottara durlabha hai| anantAnaMta jIva anAdi se nigoda meM haiM, unameM se kucha bhalI honahAra vAle birale jIva bhAr3a meM se ucaTe virale canoM kI bhA~ti nigoda se ekendriya Adi paryAyoM meM Ate haiN| vahA~ bhI ve lambe kAla taka pRthvI, jala, agni, vAyu evaM vanaspatikAyoM meM janma-maraNa karate rahate haiN| unameM se bhI kucha virale jIva hI bar3I durlabhatA se do-indriya, tIna-indriya, cAra indriya evaM paMcendriya paryAyoM meM Ate haiN| yahA~ taka to ThIka; para isake uparAMta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi manuSyaparyAya, uttamadeza, susaMgati, zrAvakakula, samyagdarzana, saMyama, ratnatraya kI ArAdhanA Adi to uttarottara aura bhI mahAdurlabha hai jo ki hameM hamAre sAtizaya puNyodaya se sahaja prApta ho gaye haiN| to kyoM na hama apane isa ina amUlya kSaNoM kA sadupayoga kara leN| apane isa amUlya samaya ko vikathAoM meM vyartha barabAda karanA koI buddhimAnI nahIM hai| isa saMdarbha meM bhUdharakavi kRta nimna paMktiyA~ dRSTavya haiM - . joI dina kaTa, soI Ayu meM avazya ghaTai; bUMda-bUMda bIte, jaise aMjukti ko jala hai| deha nita chIna hota, naina tejahIna hota; jIvana malIna hota, chIna hota bala hai| Avai. jarA nerI, takai aMtaka aherI; Abai parabhau najIka, jAta narabhau niphala hai| milakai milApI jana, pUchata kuzala merI; aisI dazA mAMhi, mitra kAhe kI kuzala hai| isaprakAra hama pratyakSa anubhava karate haiM ki tattvajJAna ke binA AtmajJAna ke binA saMsAra meM koI sukhI nahIM hai, ajJAnI na to samatA, zAnti va sukhapUrvaka jIvita hI raha sakatA hai aura na samAdhimaraNa pUrvaka mara hI sakatA hai| ___ataH hameM AtmajJAna prApta karane ke lie mokSamArga meM prayojanabhUta do-tIna pramukha siddhAntoM ko samajhanA ati Avazyaka hai| eka to yaha ki - bhAgya se adhika aura samaya se pahale kisI ko kabhI kucha nahIM milatA aura dUsarA yaha ki - na to hama kisI ke sukha-duHkha ke dAtA haiM, bhale-bure ke kartA haiM aura na koI hameM bhI sukha-duHkha de sakatA hai, hamArA bhalA-burA kara sakatA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi ' kisI kavi ne kahA hai - tuSTo hi rAjA yadi sevakebhyaH, bhAgyAt paraM naiva dadAti kiNcit| ahirniziM varSati vArivAha tathApi patra vitayaH plaashH|| rAjA sevaka para kitanA hI prasanna kyoM na ho jAye; para vaha sevaka ko usake bhAgya se adhika dhana nahIM de sktaa| dina-rAta pAnI kyoM na barase, to bhI DhAka kI TahanI meM tIna se adhika patte nahIM niklte| yaha pahalA siddhAnta nimitta-naimittika sambandha kI apekSA hai| isakA AdhAra jainadarzana kI karma vyavasthA hai| ___ dUsarA siddhAnta 'vastu svAtaMtrya' kA siddhAnta hai jo ki jainadarzana kA prANa hai| isake anusAra 'jagata kA pratyeka vastu svabhAva se hI svataMtrarUpa se pariNamanazIla hai, pUrNa svAvalambI hai| jaba taka yaha jIva isa vastusvAtaMtrya ke isa siddhAMta ko nahIM samajhegA aura krodhAdi vibhAva bhAvoM ko hI apanA svabhAva mAnatA rahegA; apane ko para kA aura para ko apanA kartA-dhartA mAnatA rahegA tabataka samatA evaM samAdhi kA prApta honA saMbhava nahIM hai| dekho, "loka ke pratyeka padArtha pUrNa svataMtra aura svAvalambI haiN| koI bhI dravya kisI paradravya ke AdhIna nahIM hai| eka dravya dUsare dravya kA kartA-bhoktA bhI nahIM hai|" aisI zraddhA evaM samajha se hI samatA AtI hai, kaSAyeM kama hotI hai, rAga-dveSa kA abhAva hotA hai| basa, isIprakAra ke zraddhAna-jJAna va AcaraNa se AtmA niSkasAya hokara samAdhimaya jIvana jI sakatA hai| yahA~ koI vyakti jhuMjhalAkara kaha sakatA hai ki - samAdhi... samAdhi... samAdhi...? abhI se isa samAdhi kI carcA kA kyA kAma? Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi yaha to maraNa samaya dhAraNa karane kI vastu hai na? abhI to isakI carcA zAdI ke prasaMga para mauta kI dhvani bajAne jaisI apazakuna kI bAta hai na? nahIM bhAI! aisI bAta nahIM hai, tumheM sunane va samajhane meM bhrama ho gayA hai, samAdhi va samAdhimaraNa-donoM bilkula alaga-alaga viSaya haiN| jaba samAdhi kI bAta cale to use maraNa se na jor3A jaay| marate samaya to samAdhirUpa vRkSa ke phala khAye jAte haiM; bIja to samAdhi arthAt samatAbhAva se jIvana jIne kA abhI hI bonA hogA; tabhI to usa samaya samAdhimaraNarUpa phala prApta ho skegaa| kahA bhI hai - "darzana-jJAna-cAritra ko, prIti sahita apnaay| cyuta na hoya svabhAva se, vaha samAdhi phala paay|| samAdhi to sAmyabhAvoM se niSkaSAya bhAvoM se, nirAkulatA se jIvana jIne kI kalA hai, usase maraNa kA kyA sambandha? hA~, jisakA jIvana samAdhimaya hotA hai, usakA maraNa bhI samAdhimaya ho jAtA hai; maraNa kI carcA to mAtra sajaga va sAvadhAna karane ke lie, zeSa jIvana ko saphala banAne ke lie, saMvega bhAvanA jagAne ke lie bIcabIca meM A jAtI hai| so usameM bhI apazakuna jaisA kucha nahIM hai| ___bhAI mauta kI carcA apazakuna nahIM hai, balki use apazakuna mAnanA apazakuna hai| hameM isa kharagoza vAlI vRtti ko chor3anA hI hogA, jo mauta ko sAmane khar3A dekha apane kAnoM se A~kheM DhaMka letA hai aura svayaM ko surakSita samajha letA hai| jagata meM jitane bhI jIva janma lete haiM, ve sabhI marate to haiM hI; parantu sabhI jIvoM kI mRtyu ko mahotsava kI saMjJA nahIM dI jA sakatI, unake maraNa ko samAdhimaraNa nahIM kahA jA sktaa| ____ hA~, jinhoMne tattvajJAna ke bala para apanA jIvana bhedavijJAna ke abhyAsa se, nija AtmA kI zaraNa lekara samAdhipUrvaka jiyA ho, niSkaSAya bhAvoM se, zAnta pariNAmoM se jiyA ho aura mRtyu ke kSaNoM meM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 samAdhi-sAdhanA aura siddhi dehAdi se mamatA tyAgakara samatApUrvaka prANoM kA visarjana kiyA ho; unake usa prANavisarjana kI kriyA-prakriyA ko hI samAdhimaraNa yA mRtyumahotsava kahate haiN| . etadartha sarvaprathama saMsAra se sanyAsa lenA hotA hai| sanyAsa arthAt saMsAra, zarIra va bhogoM ko asAra, kSaNika evaM nAzavAna tathA duHkharUpa va duHkha kA kAraNa mAnakara unase virakta honaa| sanyAsa kI sarvatra yahI vyAkhyA hai| aise saMsAra, zarIra va bhogoM se virakta Atma sAdhanA ke patha para calanevAle bhavyAtmAoM ko sanyAsI kahA jAtA hai| sAdhu to sanyAsI hote hI haiM, gRhasthoM ko bhI isa sanyAsa kI bhAvanA ko nirantara bhAnA hI caahie| 'samAdhi ke lie nijasvarUpa kI samajha anivArya hai| AtmA kI pahacAna, pratIti va zraddhA samAdhi kA prathama sopAna hai| sacce-deva-zAstraguru kI zraddhA usameM nimitta hotI hai| samyagdarzana, samyagjJAna va samyak cAritra rUpa mokSamArga para agrasara hokara sanyAsapUrvaka hI samAdhi kI sAdhanA saMbhava hai| __samyagdarzana arthAt vastusvarUpa kI yathArtha zraddhA, jIva, ajIva, Asrava baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa tathA puNya-pApa Adi sAta tattva athavA nau padArthoM kI sahI samajha, inameM heyopAdeyatA kA viveka evaM deva-zAstra-guru kI zraddhA anivArya hai| isake binA samyagdarzana kI prApti saMbhava nahIM hai, joki mokSamArga kA prathamasopAna hai| sanyAsa va samAdhi / bhI isake binA saMbhava nahIM hai| ___ tatvoM kA manana, mithyAtva kA vamana, kaSAyoM kA zamana, indriyoM kA damana, AtmA meM ramaNa- yahI saba samAdhi ke sopAna haiN| vastutaH - kaSAya rahita zAnta pariNAmoM kA nAma hI to samAdhi hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 samAdhi-sAdhanA aura siddhi zAstrIya zabdoM meM kaheM to - "AcArya jinasena kRta mahApurANa ke ikkIsaveM adhyAya meM kahA hai - 'sama' zabda kA artha hai ekarUpa karanA, mana ko ekarUpa yA ekAgra krnaa| isaprakAra zubhopayoga meM mana ko ekAgra karanA samAdhi zabda kA artha hai|" isIprakAra bhagavatI ArAdhanA meM bhI samAdhi ke sambandha meM likhA hai - "sama zabda kA artha hai ekarUpa karanA, mana ko ekAgra karanA, zubhopayoga meM mana ko ekAgra krnaa| ___AcArya kundakunda kRta niyamasAra gAthA 122 meM samAdhi kI carcA karate hue kahA hai ki - "vacanoccAraNa kI kriyA kA parityAga kara vItarAgabhAva se jo AtmA ko dhyAtA hai, use samAdhi kahate haiN|" __AcArya yogIndudeva kRta paramAtmaprakAza kI 190vIM gAthA meM parama samAdhi kI vyAkhyA karate hue aisA kahA hai ki - "samasta vikalpoM ke nAza hone ko parama samAdhi kahate haiN|'' ise hI dhyAna ke prakaraNa meM aisA kahA hai ki - "dhyeya aura dhyAtA kA ekIkaraNarUpa samarasIbhAva hI samAdhi hai|" . syAdvAda maMjarI kI TIkA meM yoga aura samAdhi meM antara spaSTa karate hue kahA hai - "bAhyajalpa aura antarjalpa ke tyAgarUpa to yoga hai tathA svarUpa meM citta kA nirodha karanA samAdhi hai|" isaprakAra jahA~ bhI Agama meM samAdhi ke svarUpa kI carcA AI hai, use jIvana sAdhanA AtmA kI ArAdhanA aura dhyAna Adi nirvilpa bhAvoM se hI jor3A hai| ataH samAdhi ke lie maraNa kI pratIkSA karane ke bajAya jIvana ko niSkaSAya bhAva se, samatApUrvaka, atIndriya AtmAnubhUti ke sAtha jInA jarUrI hai| jo sarvajJa svabhAvI AtmA ke Azraya se hI saMbhava hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samAdhi-sAdhanA aura siddhi ___ tattvajJAna ke abhyAsa ke bala para jinake jIvana meM aisI samAdhi hogI, unakA maraNa bhI niyama se samAdhipUrvaka hI hogaa| etadartha hameM apane jIvana meM jainadarzana ke pramukha siddhAntoM kA adhyayana aura unhIM kI bhAvanAoM ko bArambAra nacAnA, unakI bArambAra cintana karanA - anuprekSA karanA atyanta Avazyaka hai| tabhI hama rAga-dveSa se mukta hokara niSkaSAya avasthA ko prApta kara skeNge| jinhoMne apanA jIvana samAdhipUrvaka jiyA ho, maraNa bhI unhIM kA samAdhipUrvaka hotA hai| vastutaH Adhi-vyAdhi va upAdhi se rahita AtmA ke nirmala pariNAmoM kA nAma hI samAdhi hai| para dhyAna rahe, jisane apanA jIvana ro-rokara jiyA ho, jinako jIvanabhara saMkleza aura azAnti rahI ho, jinakA jIvana kevala AkulatA meM hI hAya-hAya karate bItA ho, jisane jIvana meM kabhI nirAkulatA kA anubhava hI na kiyA ho, jinheM jIvanabhara mukhyarUpa se ArtadhyAna va raudradhyAna hI rahA ho; unakA maraNa kabhI nahIM sudhara sakatA; kyoMki "jaisI mati vaisI gti|" Agama ke anusAra jisakA AyubaMdha jisaprakAra ke saMkleza yA vizuddha pariNAmoM meM hotA hai, usakA maraNa bhI vaise hI pariNAmoM meM hotA hai| ataH yahA~ aisA kahA jAyagA ki "jaisI gati vaisI mti'| . ___ jaba taka AyubaMdha nahIM huA tabataka mati anusAra gati baMdhatI hai aura agale bhava kI AyubaMdha hone para 'gati ke anusAra mati' hotI hai| ataH yadi kugati meM jAnA pasaMda na ho to mati ko sumati banAnA evaM vyavasthita karanA Avazyaka hai, kumati kugati kA kAraNa banatI hai aura sumati se sugati kI prApti hotI hai| jinheM sanyAsa va samAdhi kI bhAvanA hotI hai, nizcita hI unheM zubha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi Ayu evaM zubhagati kA hI baMdha huA hai yA honevAlA hai| anyathA unake aise uttama vicAra hI nahIM hote| kahA bhI hai - tAdRzI jAyate buddhi, vyavasAyo'pi taadRshH| sahAyastAdRzAH santi, yAdRzI bhvitvytaa|| buddhi, vyavasAya aura sahAyaka kAraNa kalApa sabhI samavAya eka honahAra kA hI anuzaraNa karate haiN| mohI jIvoM ko to mRtyu iSTaviyoga kA kAraNa hone se duHkhada hI anubhava hotI hai| bhalA mohI jIva isa antahIna viyoga kI nimittabhUta duHkhada mRtyu ko mahotsava kA rUpa kaise de sakate haiM? nahIM de skte| ataH hameM maraNa sudhArane ke bajAya jIvana sudhArane kA prayatna karanA hogaa| ___ mRtyu ko amRta mahotsava banAne vAlA maraNonmukha vyakti to jIvanabhara ke tattvAbhyAsa ke bala para mAnasikarUpa se apane AtmA ke ajara-amara-anAdi-anaMta, nityavijJAna ghana va atIndriya Ananda svarUpa ke cintana-manana dvArA deha se dehAntara hone kI kriyA ko sahaja bhAva se svIkAra karake cira vidAI ke lie taiyAra hotA hai| sAtha hI cira vidAI dene vAle kuTumba-parivAra ke vivekI vyakti bhI bAhara se vaisA hI vairAgyaprada vAtAvaraNa banAte haiM taba kahIM vaha mRtyu amRta mahotsava bana pAtI hai| kabhI-kabhI ajJAnavaza moha meM mUrcchita ho parijana-purajana apane priyajanoM ko maraNAsanna dekhakara yA maraNa kI saMbhAvanA se bhI rone lagate haiM, isase maraNAsanna vyakti ke pariNAmoM meM saMkleza hone kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai ataH aise vAtAvaraNa se use dUra hI rakhanA caahie| zaMkA :- jaba mRtyu ke samaya kAna meM NamokAra maMtra sunane-sunAne Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi mAtra se mRtyu mahotsava bana jAtI hai, to phira jIvanabhara tattvAbhyAsa kI kyA jarUrata hai? jaisA ki jIvandhara caritra meM AI kathA se spaSTa hai| usa kathA meM to sApha-sApha likhA hai - "mahArAja satyandhara ke putra jIvandhara kumAra ke dvArA eka maraNAsanna kutte ke kAna meM NamokAra maMtra sunAyA thA, jisake phalasvarUpa vaha kuttA svarga meM aneka RddhiyoM kA dhAraka deva bnaa|" 14 para samAdhAna :- yaha paurANika kathA apanI jagaha pUrNa satya hai, isake yathArtha abhiprAya va prayojana ko samajhane ke lie prathamAnuyoga kI kathana paddhati ko samajhanA hogA / etadartha paNDita ToDaramala kRta mokSamArga prakAzaka kA nimnakathana dRSTavya hai| "jisaprakAra kisI ne namaskAra maMtra kA smaraNa kiyA va anya dharma sAdhana kiyA, usake kaSTa dUra hue, atizaya pragaTa hue; vahA~ unhIM kA vaisA phala nahIM huA; parantu anya kisI karma ke udaya se vaise kArya hue; tathApi unako maMtra smaraNAdi kA phala hI nirUpita karate haiN| ..... 99 yadi uparyukta prazna ko hama paNDita ToDaramala ke uparyukta kathana ke saMdarbha meM dekheM to usa kutte ko na kevala NamokAra maMtra ke zabda kAna meM par3ane se svarga kI prApti huI; balki usa samaya usakI kaSAyeM bhI maMda rahIM hoMgI, pariNAma vizuddha rahe hoMge, nizcita hI vaha jIva apane pUrvabhavoM meM dhArmika saMskAroM se yukta rahA hogaa| parantu prathamAnuyoga kI zailI ke anusAra NamokAra mahAmaMtra dvArA paMcaparameSThI ke smaraNa karAne kI preraNA dene ke prayojana se usakI svarga prApti ko NamokAra maMtra zravaNa kA phala nirUpita kiyA gayA hai, jo sarvathA ucita hI hai aura prayojana kI dRSTi se pUrNa satya hai| jinavANI ke sabhI kathana zabdArtha kI mukhyatA se nahIM, varana bhAvArtha yA abhiprAya kI mukhyatA se kie jAte haiN| ataH zabda Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi mlecha na hokara unakA abhiprAya grahaNa karanA cAhie, abhidheyArtha hI grahaNa karanA caahie| yadyapi lokadRSTi se loka viruddha hone se tattvajJAniyoM ke bhI AMzika rAga kA sadbhAva hone se tathA cira viyoga kA prasaMga hone se mRtyu ko anya utsavoM kI bhA~ti khuziyoM ke rUpa meM to nahIM manAyA jA sakatA, para tattvajJAniyoM dvArA viveka ke stara para rAga se Upara uThakara mRtyu ko amRta mahotsava jaisA mahazUsa to kiyA hI jA sakatA hai| yadyapi sanyAsa, samAdhi va sallekhanA eka paryAya ke rUpa meM hI prasiddha haiM, parantu sanyAsa samAdhi kI pRSThabhUmi hai, pAtratA hai| sanyAsa saMsAra, zarIra va bhogoM se viraktatA hai aura samAdhi samatAbhAva rUpa kaSAya rahita zAnta pariNAmoM kA nAma hai tathA sallekhanA jainadarzana kA pAribhASika zabda hai, jo do zabdoM se milakara banA hai| sat + lekhanA = sllekhnaa| isakA artha hotA hai - samyak prakAra se kArya evaM kaSAyoM ko kRza krnaa| ___jaba upasarga, durbhikSa, bur3hApA athavA asAdhya roga Adi koI aisI anivArya paristhiti utpanna ho jAtI hai, jisake kAraNa dharma kI sAdhanA saMbhava na rahe to AtmA ke Azraya se kaSAyoM ko kRza karate hue anazanAdi tapoM dvArA kAya ko bhI kRza karake dharma rakSArtha maraNa ko varaNa karane kA nAma sallekhanA hai| ise hI mRtyu mahotsava bhI kahate haiN| dharma ArAdhaka uparyukta paristhiti meM prItipUrvaka prasanna citta se bAhya meM zarIrAdi saMyogoM ko evaM antaraMga meM rAga-dveSa Adi kaSAyabhAvoM ko kramazaH kama karate hue pariNAmoM meM zuddhi kI vRddhi ke sAtha zarIra kA parityAga karatA hai| basa yahI sallekhanA kA saMkSipta svarUpa hai| samAdhi kI vyAkhyA karate hue zAstroM meM kahA gayA hai ki - 'samarasI bhAvaH samAdhiH' samarasI bhAvoM kA nAma samAdhi hai| samAdhi meM trigupti kI pradhAnatA hone se samasta vikalpoM kA nAza honA mukhya hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samAdhi-sAdhanA aura siddhi sallekhanA meM jahA~ kAya va kaSAya kRza karanA mukhya hai, vahIM samAdhi meM nijazuddhAtma svarUpa kA dhyAna pramukha hai| sthUlarUpa tInoM eka hote hue bhI sAdhana-sAdhya kI dRSTi se sanyAsa samAdhi kA sAdhana hai aura samAdhi sallekhanA kA; kyoMki sanyAsa binA samAdhi saMbhava nahIM aura samAdhi binA sallekhanA-kaSAyoM kA kRza honA saMbhava nahIM hotaa| .. sallekhanA ke Agama meM kaI prakAra se bheda kie haiM, jinakA saMkSipta vivaraNa isaprakAra hai - - nityamaraNa sallekhanA :- pratisamaya honevAle Ayukarma ke kSaya ke sAtha dravya sallekhanApUrvaka vikArI pariNAma vihIna zuddha pariNamana nityamaraNa sallekhanA hai| tadbhavamaraNa sallekhanA :- bhujyamAna (vartamAna) Ayu ke anta meM zarIra aura AhAra Adi ke prati nirmamatva hokara sAmyabhAva se zarIra tyAganA tadbhavamaraNa sallekhanA hai| . kAya sallekhanA :- kAya se mamatva kama karate hue kAya ko kRza karanA; use sahanazIla banAnA kAya sallekhanA hai| etadartha kabhI upavAsa, kabhI ekAzana, kabhI nIrasa AhAra kabhI alpAhAra (unodr)| - isataraha krama-krama se zaktipramANa AhAra ko kama karate hue kramazaH dUdha, chAcha garmapAnI se zeSa jIvana kA nirvAha karate maraNa ke nikaTa Ane para pAnI kA bhI tyAga karake deha kA tyAga karanA kAya sallekhanA hai| bhakta pratyAkhyAna sallekhanA :- isameM bhI ukta prakAra se hI bhojana kA tyAga hotA hai| isakA utkRSTa kAla 12 varSa va jaghanyakAla antarmuhUrta hai| kaSAya sallekhanA :- tattvajJAna ke bala se kaSAyeM kRza krnaa| Agama meM maraNa yA samAdhi maraNa ke ullekha aneka apekSAoM se hue haiM - unameM nimnAMkita pA~ca prakAra ke maraNa kI bhI eka apekSA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 samAdhi-sAdhanA aura siddhi 1. paNDita-paNDita maraNa :- kevalI bhagavAna ke deha visarjana ko paNDita-paNDita maraNa kahate haiN| isa maraNa ke bAda jIva punaH janma dhAraNa nahIM krtaa| 2. paNDita maraNa :- yaha maraNa chaThaveM guNasthAnavartI munirAjoM ke hotA hai| ekabAra aisA maraNa hone para do-tIna bhava meM hI mukti ho jAtI hai| 3. bAla paNDita maraNa - yaha maraNa dezasaMyamI ke hotA hai| isa maraNa ke hone para solahaveM svarga kI prApti ho sakatI hai| 4. bAla maraNa :- yaha maraNa caturthaguNasthAnavartI avirata samyagdRSTi ke hotA hai| isa maraNa se prAyaH svarga kI prApti hotI hai| 5. bAla-bAla maraNa :- yaha maraNa mithyAdRSTi ke hotA hai| yaha maraNa karane vAle apanI-apanI lezyA va kaSAya ke anusAra cAroM gatiyoM ke pAtra hote haiN| pA~caveM bAla-bAla maraNa ko chor3akara ukta cAroM hI maraNa samAdhipUrvaka hI hote haiM, parantu svarUpa kI sthiratA aura pariNAmoM kI vizuddhatA apanI-apanI yogyatAnusAra hotI hai| samAdhidhAraka yaha vicAra karatA hai ki - "jo duHkha mujhe abhI hai, isase bhI anaMtaguNe duHkha maiMne isa jagata meM anantabAra bhogeM haiM, phira bhI AtmA kA kucha bhI nahIM bigdd'aa| ataH isa thor3e se duHkha se kyA ghabarAnA? yadi pIr3A cintana ArtadhyAna hogA to phira naye duHkha ke bIja par3a jaayeNge| ataH isa pIr3A para se apanA upayoga haTAkara maiM apane upayoga ko pIr3A se haTAtA huuN| isase pUrvabaddha karmoM kI nirjarA to hogI hI, navIna karmoM kA baMdha bhI nahIM hogaa| jo asAtA karma udaya meM duHkha AyA hai, use sahanA to par3egA hI, yadi samatApUrvaka saha leMge aura tattvajJAna ke bala para saMkleza pariNAmoM se bace raheMge tathA AtmA kI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi ArAdhanA meM lage raheMge to duHkha ke kAraNabhUta sabhI saMcita karma kSINa ho jaayeNge| hama cAhe nirbhaya raheM.yA bhayabhIta, rogoM kA upacAra kareM yA na kareM, jo prabalakarma udaya meM AyeMge, ve to phala deMge hii| upacAra bhI karma ke maMdodaya meM hI apanA asara dikhA skegaa| jabataka asAtA kA udaya rahatA hai, tabataka auSadhi nimitta rUpa se bhI kAryakArI nahIM hotii| anyathA bar3e-bar3e vaidya DAkTara, rAjA-mahArAjA to kabhI bImAra hI nahIM par3ate, kyoMki unake pAsa sAdhanoM kI kyA kamI? ataH spaSTa hai ki honahAra ke Age kisI kA vaza nahIM cltaa| - aisA mAnakara Aye duHkha ko samatAbhAva se sahate hue sabake jJAtA-dRSTA banane kA prayAsa karanA hI yogya hai| aisA karane se hI maiM apane maraNa ko samAdhimaraNa meM pariNata kara sakatA huuN| ___AcArya kahate haiM ki - yadi asahya vedanA ho rahI ho aura upayoga AtmadhyAna meM na lagatA ho, maraNa samaya ho to aisA vicAra kareM ki - "koI kitane hI prayatna kyoM na kare, para honahAra ko koI TAla nahIM sktaa| jo sukha-duHkha, jIvana-maraNa jisa samaya honA hai, vaha to hokara hI rahatA hai| kArtikAnuprekSA meM spaSTa likhA hai ki - "sAdhAraNa manuSya to kyA, asIma zakti sampanna indra va ananta bala ke dhanI jinendra bhI sva-samaya meM honevAlI sukha-duHkha va jIvana-maraNa paryAyoM ko nahIM palaTa skte|" aise vicAroM se sahaja samatA AtI hai aura rAga-dveSa kama hokara marama samAdhi maraNa meM pariNata ho jAtA hai| __ sabhI bhavya jIva aise maMgalamaya samAdhimaraNa ko dhAraNa kara apane jIvana meM kI gaI AtmA kI ArAdhanA tathA dharma kI sAdhanA ko saphala karate hue sugati prApta kara sakate haiN| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi-sAdhanA aura siddhi 19 upasaMhAra sArAMza rUpa meM kaheM to Adhi, vyAdhi aura upAdhi se rahita AtmA ke nirmala pariNAmoM kA nAma samAdhi hai| Adhi arthAt mAnasika cintA, vyAMdhi arthAt zArIrika roga aura upAdhi arthAt para ke kartRtva kA bojha - samAdhi ina tInoM se rahita AtmA kI vaha nirmala pariNati hai, jisameM na koI cintA hai, na roga hai aura na para ke kartRtva kA bhAra hI hai| ekadama nirAkula, parama zAMta, atyanta nirbhaya aura nizaMka bhAva se jIvana jIne kI kalA hI samAdhi hai| yaha samAdhi saMvega ke binA saMbhava nahIM aura saMvega arthAt saMsAra se udAsI samyagdarzana ke binA saMbhava nhiiN| samyagdarzana ke lie tattvAbhyAsa aura bhedavijJAna anivArya hai| jise samAdhi dvArA sukhada jIvana jInA AtA hai, vahI vyakti sallekhanA dvArA mRtyu ko mahotsava banA sakatA hai, vahI zAntipUrvaka maraNa kA varaNa kara sakatA hai| samAdhi aura sallekhanA ko aura bhI sarala zabdoM meM paribhASita kareM to hama yaha kaha sakate haiM ki "samAdhi samatA bhAva se sukha-zAntipUrvaka jIvana jIne kI kalA hai aura sallekhanA mRtyu ko mahotsava banAne kA krAntikArI kadama hai, mAnava jIvana ko sArthaka aura saphala karane kA eka anokhA abhiyAna hai|" iti shubhN| OM namaH . -TRA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzana yojanA ke hamAre stambha parama saMrakSaka : (21 hajAra pradAna karane vAle) zrImatI indumatI annAsAheba, khemalApure, po. ghaTaprabhA, ji. belagA~va, karnATaka saha saMrakSaka : (11 hajAra pradAna karane vAle) lAlA dharmapAla jaina, mahAvIra blaoNka, bholAnAtha nagara, zAhadarA, dillI hitaiSI sadasyagaNa : (5 hajAra pradAna karane vAle) (sva. paM. cunnIlAlajI zAstrI kI smRti meM) zrImatI hIrAbAI cunnIlAla jaina pA. TrasTa, canderI (ma.pra.) evaM jayapura (rAja.) (sva. paM. hIrAlAlajI kauzala kI smRti meM) DaoN. satyaprakAza jaina, bI-173, sUrajamala vihAra, dillI (sva. zrI premacandajI jaina kI smRti meM) zrImatI bindu jaina dharmapatni DaoN. azoka goyala zAstrI 157 candra vihAra, nikaTa paTapar3agaMja Dipo, dillI-110092 * (sva. zrImatI rUpavatI kiraNa kI smRti meM) zrI narendrakumAra jaina, rAiTa TAuna, jabalapura (ma.pra.) (sva. zrImatI zakuntalAdevI kI puNya smRti meN)| zrI javAharalAlajI jaina, e-4, bApUnagara, jayapura-302015 * (paM. rojakumAra jaina zAstrI kI smRti meM) DaoN. rameza jaina, jaina AI hAspiTala nivAI (rAja.) zrImatI zrIkAntAbAI chAbar3A dharmapatni zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura (ma.pra.) zrImatI kamalAdevI jaina rAMvakA patni sva. zrI saubhAgamala jaina rAMvakA 669, paM. cainasukhadAsa mArga, kizanapola bAjAra, jayapura-3 AdIzvaralAla jaina phAuNDezana, rAjapura ror3a, dillI premacanda jaina kAgajI, belA ror3a, dillI zrI pI.ke. jainA, DI-64, sUrajamala vihAra, dillI zrI digambara jaina saMgha, mathurA (haste zrI tArAcandajI premI) zrImatI suzIlA jaina, rAjapura ror3a, dillI zrImatI maMju jaina 6/1 raikiTa korTa ror3a, sivila lAinsa, dillI (sva. premavatI jaina mAtezvarI kI smRti meM) zrI anilakumAra jaina kAgajI, cAvar3I bAjAra, dillI zrI dulIcanda jaina, 98, bAhubalI enkleva, dillI zrI satyendra mohana jaina, candravihAra, naI dillI zrImatI rAjarAnI jaina dharmapatnI zrI sameracanda jaina sI/2/56, azoka vihAra phesa 11, dillI / zrI Ara.ke. jaina, paoNkeTa bI, 40e, phesa II, azoka vihAra, dillI zrI nAnakacanda jaina, bI 3/111 phesa II, azoka vihAra, dillI DaoN. kamaleza jaina, bI/4/8, azoka vihAra, phesa dillI * zrI vimalA jaina, nIrU kemIkalsa, dillI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita ratanacandajI bhArilla digambara jaina samAja ke mUrdhanya vidvAnoM meM apanA viziSTa sthAna rakhate haiN| agahana kRSNA aSTamI vI. saM. 1989 tadanusAra, 21 navambara 1932 ke lalitapura (uttarapradeza) jile ke baraudA svAmI grAma ke eka dhArmika parivAra meM janmeM paNDita ratanacandajI bhArilla svargIya zrI haradAsajI bhArina ke jyeSTha putra haiN| Apa zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna tathA ema.e., bI.eDa. zikSA prApta hai| siddhahasta tathA lokapriya lekhaka hone ke sAtha Apa eka saphala patrakAra bhI haiN| jainapathadarzaka (pAkSika) ke Apa Adya sampAdaka haiM, jisakA 1977 se niyamita prakAzana ho rahA hai| AdhyAtmika tathA tAttvika viSayoM ko sarala evaM subodha zailI meM prastuta karane kI ApakI adbhuta kSamatA hai| ApakI lagabhaga 17 maulika kRtiyA~ haiM, jo lAkhoM kI saMkhyA meM jana-jana taka pahu~ca kara bikrI ke sAre rikArDa tor3a cukI hai| jaina hI nahIM jainetara bhI Apake sAhitya se lAbhAnvita hote rahe haiN| nibandha zailI meM likhI gaI ApakI kRtiyaaN| zodha zailI meM hote hue bhI sarala, subodha,sarvagrAhya, vyAvahArika evaM janopayogI hai| sabhI pustakoM meM naitika zikSA, AdhyAtmika jJAna ke sAtha-sAtha pArivArika va sAmAjika samasyAoM ke samAdhAna bhI sahaja mila jAte haiN| upanyAsoM ke mAdhyama se tatvajJAna karAne kI ApakI zailI mizrI ke mAdhyama se davA pilAne jaisI haiN| Apake sabhI upanyAsa lokapriya hai| samprati meM Apa ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya ke prAcArya haiN| Apa saphala zikSAvid aura prauDha pravacanakAra bhI haiN|