Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna digambarAcArya aura unakI sAhityasAdhanA DaoN. ramezacandra jaina, jaina mandira ke pAsa, bijanaura (u.pra.) 246701.....) AcArya guNadhara kaSAyapAhuDa kA dUsarA nAma pejjadosapAhuDa hai| pejja kA dvAdazAGgazruta ke bArahaveM aGga ke jo pA~ca bheda zAstroM meM artha rAga hai| yaha graMtha rAga aura dveSa kA nirUpaNa karatA hai| nirUpita haiM, unameM se cauthe bheda pUrvagata ke caudaha bhedoM meM se dUsare krodhAdi kaSAyoM kI rAga-dveSa pariNati aura unakI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabaMdha sambandhI vizeSatAoM kA vivecana hI agrAyaNIya pUrva kI 14 vastuoM meM se pA~cavIM cayanalabdhi ke 20 prAbhRtoM meM se cauthe karma prakRti prAbhRta ke 24 anuyoga dvAroM isa graMtha kA mUla varNya viSaya hai| yaha graMtha sUtrazailI meM nibaddha hai| guNadhara ne gahana aura vistRta viSaya ko atyanta saMkSepa meM prastuta meM se bhinna-bhinna anuyoga-dvAra evaM unake avAntara adhikAroM se SaTkhaNDAgama ke vibhinna aGgoM kI utpatti huii| pA~caveM jJAna kara sUtraparamparA kA Arambha kiyA hai| unhoMne apane graMtha ke nirUpaNa kI pratijJA karate hue gAthAoM ko suttagAhA kahA hai|' pravAda pUrva kI dasavIM vastu ke tIsare pejjadosapAhuDaM se kaSAyapAhuDa kI utpatti huii| AcArya dharasena- bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se 683 varSa bIta jAne para AcArya dharasena hue| nandisaMgha kI paTTAvalI ke guNadharAcArya ne kaSAyapAhuDa kI racanA SaTakhaNDAgama se anusAra dharasenAcArya kA kAla vIra-nirvANa se 614 varSa pazcAt pUrva kii| gaNadharagrathita jisa pejjadosapAhuDa meM solaha hajAra madhyama pada the, arthAt jinake akSaroM kA parimANa do koTAkoTI jAna par3atA hai| ikasaTha lAkha sattAvana hajAra do sau bAnave karor3a, bAsaTha lAkha AcArya dharasena aSTAGga mahAnimitta ke jJAtA the, jisa ATha hajAra thA, itane mahAn vistRta graMtha kA sAra 233 gAthAoM prakAra dIpaka se dIpaka jalAne kI paramparA cAlU rahatI hai, usI meM AcArya guNadhara (vikrama kI dUsarI zatI kA pUrvArddha) ne prakAra AcArya dharasena taka bhagavAna mahAvIra kI dezanA AMzika kaSAyapAhuDa meM nibaddha kiyaa| kaSAyapAhaDa pandraha adhikAroM meM rUpa meM pUrvavat dhArA pravAha rUpa se calI A rahI thii| AcArya ba~TA huA hai - 1. pejjadosavibhakti, 2. sthitivibhakti, 3. dharasena kAThiyAvAr3a meM sthita girinagara (girinAra parvata) kI anubhAgavibhakti, 4. pradezavibhakti, jhINAjhINasthityantika, 5. candraguphA meM rahate the| jaba ve vRddha ho gae aura apanA jIvana baMdhaka, 6. vedaka, 7. upayoga, 8. catuH sthAna, 9. vya jana, atyalpa avaziSTa dekhA, taba unheM yaha ciMtA huI ki avasarpiNI 10. darzanamohopazamanA, 11. darzanamohakSapaNA, 12. kAla ke prabhAva se zrutajJAna kA pratidina hAsa hotA jAtA hai| isa saMyamAsaMyamalabdhi, 13. saMyamalabdhi, 14. cAritramohopazamanA. samaya mujhe jo kucha zruta prApta hai, utanA bhI Aja kisI ko nahIM 15. caaritrmohksspnnaa| hai| yadi maiM apanA zruta dUsare ko nahIM de sakA, to yaha bhI mere hI 233 gAthAoM dvArA sUcita artha kI sUcanA yativRSabha ne sAtha samApta ho jaaegaa| usa samaya dezendra nAmaka deza meM veNAkataTIpura meM mahAmahimA ke avasara para vizAla muni samudAya 6000 zlokapramANa cUrNisUtroM dvArA dI aura unakA vyAkhyAna virAjamAna thaa| zrI dharasenAcArya ne eka brahmacArI ke hAtha vahA~ uccAraNAcArya ne 12000 zlokapramANa uccAraNavRtti ke dvArA muniyoM ke pAsa eka patra bhejaa| usameM likhA thA - kiyaa| usakA Azraya lekara 60 hajAra zloka pramANa jayadhavalA TIkA racI gii| "svasti zrImat itya jayantataTanikaTacandraguhAvAsAd dharasenagaNI veNAkataTasamaditayatIna abhivandya kAryamevaM rawitationsansarsanstarsansartoonsortal 42 Moteicintionsansarsansationsansartandidation
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smAraka grantha nigadatyasmAkamAyuravaziSTam / svalpa tasmAdasmacchutasya zAstrasya vyucchittiH // na syAttathA tathA dvau yatIzvarau grahaNadhAraNasamarthau nizitaprajJau yUyaM prasthApayata ...... / / " 'svasti zrImAn Urjayanta taTa ke nikaTa sthita candra guhAvAsa se dharasenAcArya veNAka taTa para sthita munisamUhoM kI vandanA karake isa prakAra se kArya ko kahate haiM ki hamArI Ayu aba alpa hI avaziSTa rahI hai| isalie hamAre zrutajJAnarUpa zAstra kA vyuccheda jisa prakAra na ho, usI taraha se Apa loga tIkSNa buddhi vAle zruta ko grahaNa aura dhAraNa karane meM samartha do yatIzvaroM ko mere pAsa bhejo|' munisaMgha ne AcArya dharasena ke zrutarakSA sambandhI abhiprAya ko jAnakAra do muniyoM ko girinagara bhejaa| ve munividyA grahaNa karane meM tathA usakA smaraNa rakhane meM samartha the| atyanta vinayI tathA zIlavAn the| unake deza, kula aura jAti zuddha the aura ve samasta kalAoM meM pAraGgata the| jaba ve do muni girinagara kI ora jA rahe the, taba yahA~ zrI dharasenAcArya ne aisA zubha svapna dekhA ki do zveta vRSabha Akara unheM vinayapUrvaka vandanA kara rahe haiN| usa svapna se unhoMne jAna liyA ki Ane vAle donoM muni vinayavAna evaM dharmadhurA ko vahana karane meM samartha unake mukha se 'jayau suyadevadAM' aise AzIrvAdAtmaka vacana nikle| dUsare dina donoM munivara A pahu~ce aura vinayapUrvaka unhoMne AcArya ke caraNoM meM vandanA kii| do dina pazcAt zrI dharasenAcArya ne unakI parIkSA kii| eka ko adhika akSaroM vAlA aura dUsare ko hIna akSaroM vAlA vidyAmaMtra dekara do upavAsa sahita use sAdhane ko khaa| ye donoM guru dvArA dI gaI vidyA ko lekara aura unakI AjJA se neminAtha tIrthaMkara kI siddhabhUmi jAkara niyamapUrvaka apanIapanI vidyA kI sAdhanA karane lge| jaba unakI vidyA siddha ho gaI, taba vahA~ para unake sAmane do deviyA~ aaiiN| unameM se eka devI ke eka A~kha thIM aura dUsarI devI ke dA~ta bar3e-bar3e the| jaina Agama evaM sAhitya ! apane-apane maMtroM ko zuddha kara punaH anuSThAna kiyA, jisake phalasvarUpa deviyA~ apane yathArtha svarUpa meM prakaTa huIM aura bolIM ki he nAtha ! AjJA kiijie| hama ApakA kyA kArya kareM donoM muniyoM ne kahA- deviyo ! hamArA kucha bhI kArya nahIM hai| hamane to kevala gurudeva kI AjJA se hI vidyA maMtra kI ArAdhanA kI hai| yaha sunakara ve deviyA~ apane sthAna ko calI giiN| puSpadanta aura bhUtabali- DaoN. jyotiprasAda jaina ne puSpadanta kA samaya I. san 50-80 mAnA hai tathA bhUtabali kA samaya I. san 66-90 mAnA hai| uparyukta vivaraNa ke anusAra ye donoM dharasenAcArya ke ziSya the| puSpadanta munirAja apane bhAnajeko muniyoM ne jaba sAmane deviyoM ko dekhA, to jAna liyA ki par3hAne ke lie mahAkarma prakRti prAbhRta kA chaha khaNDoM meM upasaMhAra maMtroM meM koI truTi hai, kyoMki deva vikRtAGga nahIM hote taba vyAkaraNa kI dRSTi se unhoMne maMtra para vicAra kiyA, jisake sAmane eka A~kha vAlI devI AI thI, unhoMne apane mantra meM eka varNa kama pAyA tathA jisake sAmane lambe dA~toM vAlI devI AI thI, unhoMne apane maMtra meM eka varNa adhika paayaa| donoM ne karanA cAhate the, ataH unhoMne bIsa adhikAra garbhita satprarUpaNA sUtroM ko banAkara ziSyoM ko par3hAyA aura bhUtabali muni kA abhiprAya jAnane ke lie jinapAlita ko yaha graMtha dekara unake pAsa bheja diyaa| isa racanA ko aura puSpadanta muni ke SaTkhaNDAgama racanA ke abhiprAya ko jAnakara evaM unakI Ayu bhI alpa hai, 43 For Private muniyoM kI isa kuzalatA se guru ne jAna liyA ki siddhAMta kA adhyayana karane ke lie ve yogya pAtra haiN| AcAryazrI ne unheM siddhAMta kA adhyayana kraayaa| vaha adhyayana ASAr3ha zuklA ekAdazI ke dina pUrNa huaa| usa dina devoM ne donoM muniyoM kI pUjA kii| eka munirAja ke dA~toM kI viSamatA dUra kara devoM ne unake dA~ta kundapuSpa ke samAna sundara karake unakA puSpadaMta yaha nAmakaraNa kiyA tathA dUsare munirAja kI bhI bhUta jAti ke devoM ne tUryanAda, jayaghoSa, gaMdhamAlA, dhUpa Adi se pUjA kara 'bhUtabali' nAma se ghoSita kiyaa| anantara zrI dharasenAcArya ne vicAra kiyA ki merI mRtyu kA samaya nikaTa hai| ina donoM ko saMkleza na ho, yaha socakara vacanoM dvArA yogya upadeza dekara dUsare dina hI vahA~ se kurIzvara deza kI ora vihAra karA diyaa| yadyapi ve donoM guru ke caraNa - sAnnidhya meM kucha samaya rahanA cAhate the, tathApi guru ke vacana anullaGghanIya haiM, aisA vicAra kara ve usI dina vahA~ se cala die aura aMkalezvara (gujarAta) meM Akara unhoMne varSAkAla bitaayaa| varSAkAla vyatIta kara puSpadanta AcArya to apane bhAnaje jinapAlita ke sAtha vanavAsa deza ko cale gae aura bhUtabali bhaTTAkha dravir3a deza ko cale ge| Personal Use Only je
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUrismAraka grantha - jaina Agama evaM sAhitya - aisA samajhakara bhI bhUtabali AcArya ne dravyaprarUpaNA Adi apekSA kAla, 9. nAnA jIvoM kI apekSA antara, 10. adhikAroM ko btaayaa| isa taraha pUrva ke sUtroM sahita chaha hajAra bhAgAbhAgAnugama aura 11. alpbhutvaanugm| ina anuyoga-dvAroM zloka pramANa meM unhoMne pA~ca khaNDa banAe aura tIsa hajAra ke prArambha meM bhUmikA ke rUpa meM baMdha ke sattva kI prarUpaNA kI pramANa sUtroM meM mahAbaMdha nAma kA chaThA khaNDa bnaayaa| gaI hai aura aMta meM sabhI anuyoga-dvAroM ko cUlikA rUpa se chaha khaNDoM ke nAma isa prakAra haiM - jIva sthAna, kSadraka, alpabahutva mahAdaNDaka diyA gayA hai| baMdha, bandhasvAmitva, vedanAkhaNDa, vargaNAkhaNDa aura mhaabndh| 3. bandhasvAmitvavicaya bhUtabali AcArya ne isa SaTkhaNDAgama sUtroM ko pustakabaddha kiyA isa khaNDa meM karmoM kI vibhinna prakRtiyoM kA baMdha karane aura jyeSTha sudI paMcamI ke dina caturvidhasaMgha sahita kRtikarmapUrvaka vAle svAmiyoMkA vicaya arthAt vicAra kiyA gayA hai| mahApUjA kii| isI dina se isa paMcamI kA 'zrutapaMcamI' nAma prasiddha ho gayA aura taba se lekara loga zrutapaMcamI ke dina zruta 4 vedanAkhaNDa kI pUjA karate haiN| punaH bhUtabali ne jinapAlita ko SaTakhaNDAgama isameM chaha anuyoga-dvAroM meM vedanA nAmaka dUsare anuyoga graMtha dekara puSpadanta muni ke pAsa bhejaa| unhoMne apane ciMtita kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| kArya ko pUrA huA dekara mahAn harSa vyakta kiyA aura zruta ke anurAga se cAturvarNa saMgha ke madhya mahApUjA kii| 5. vargaNAkhaNDa SaTkhaNDAgama yathAnAma chaha khaNDoM kI racanA hai| ina chaha mahAkarmaprakRti prAbhRta ke 24 anuyoga dvAroM meM sparza, karma khaNDoM kA vizeSa paricaya isa prakAra hai - aura prakRti ye tIna anuyoga dvAra svataMtra haiM aura bhUtabali AcArya ne inakA svataMtra rUpa se hI varNana kiyA hai, tathApi chaThe baMdhana 1. jIva sthAna anuyoga dvAra ke antargata baMdhanIya kA avalambana lekara pudgala isa khaNDa meM guNasthAna aura mArgaNAsthAna kA Azraya vargaNAoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai aura Age ke lekara sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura anayoga dvAroM kA varNana AcArya bhUtabali ne nahIM kiyA hai, alpabahutva ina ATha anuyoga-dvAroM se tathA prakRtisamutkIrtanA, isalie sparza anuyoga dvAra se lekara baMdhana anuyoga dvAra taka kA sthAna samutkIrtanA, tIna mahAdaNDaka, jaghanya sthiti, utkRSTa sthiti, varNita aMza vargaNAkhaNDa ke nAma se prasiddha haa| samyaktvotpatti aura gati-agati ina nau cUlikAoM ke dvArA jIva kI vividha avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai| rAga-dveSa 6. mahAbaMdha aura mithyAtva bhAva ko moha kahate haiN| mana-vacana. kAya ke / SaTkhaNDAgama ke dUsare khaNDa meM karmabaMdha kA saMkSepa meM nimitta se AtmapradezoM ke caMcala hone ko yoga kahate haiN| inhIM varNana kiyA gayA hai| ata: usakA nAma khuddAbaMdha yA kSudrabaMdha moha aura yoga ke darzana, jJAna, cAritra rUpa, Atma guNoM kI prasiddha huA, kintu chaThe khaNDa meM baMdha kI prakRti, sthiti, anubhAga vikAsa rUpa avasthAoM ko gaNa-sthAna kahate haiN| aura pradeza rUpa cAroM prakAra ke baMdhoM kA aneka anuyoga dvAroM se vistArapUrvaka vivecana kiyA hai, isalie isakA nAma mahAbaMdha 2. khuddAbandha rakhA gyaa| isameM karmabandhaka ke rUpa meM jIva kI prarUpaNA ina gyAraha anuyoga-dvAroM dvArA kI gaI hai - 1. eka jIva kI apekSA AcArya AryamaMkSu aura nAgahasti svAmitva. 2. eka jIva kI apekSA kAla, 3. eka jIva kI ye donoM AcArya digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM apekSA antara, 4. nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, 5. dravya meM pratiSThita haiN| dhavalA TIkA meM ina donoM ko mahAzramaNa aura pramANAnugama, 6. kSetrAnugama, 7. sparzAnugama, 8. nAnA jIvoM kI mahAvAcaka likhA gayA hai| jayadhavalA meM AryamaMkSu aura nAgahasti tarideuonitorinhivanivonitoriwordrowdivorooriroin 44 Hardindidrordoriwordwordwordroomotoroordarodaiwand
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- yatIndrasUri smAraka grandha - jaina Agama evaM sAhitya - kA ullekha karate hue ina donoM ko AcArya-paramparA kA abhijJa svargastha ho gae, taba unake ananyatama ziSya jinasena ne 40 mAnA gayA hai| vahA~ kahA gayA hai ki vipulAcala ke Upara sthita hajAra zloka pramANa TIkA likhakara eka anupama udAharaNa jagat bhagavAn mahAvIra rUpI divAkara se nikalakara gautama, lohArya, ke samakSa rkhaa| apane guru vIrasenAcArya kI mahimA batalAte hue jambU svAmI Adi AcArya paramparA se Akara guNadharAcArya ko jinasena svAmI ne kahA hai ki SaTkhaNDAgama meM unakI vANI prApta hokara vahA~ gAthA rUpa se pariNamana karake punaH AryabhakSu askhalita rUpa se pravartita hotI thii| unakI sarvArthagAminI naisargika aura nAgahasti AcArya ke dvArA Arya yativRSabha ko prApta hokara prajJA ko dekhakara kisI bhI buddhimAn ko sarvajJa kI sattA meM cUrNisUtrarUpa se pariNata huI divyadhvani kiraNa rUpa se ajJAna zaMkA nahIM rahI thii| vIrasena svAmI kI dhavalA TIkA ne SaTakhaNDAgama aMdhakAra ko naSTa karatI hai| sUtroM ko camakA diyaa| jinasena ne unheM kaviyoM kA cakravartI isase spaSTa hai ki ye donoM AcArya apane samaya ke karmasiddhAMta tathA apane Apake dvArA paraloka kA vijetA kahA hai| ke mahAn vettA aura Agama ke pAragAmI the| AcArya vIrasena ne nandisaMgha kI paTTAvalI ke anusAra bhagavAn mahAvIra kI likhA hai - 29vIM pIr3hI meM arhadabali munirAja hue| tIsavIM pIr3hI meM mAghanandI guNaharavayaNaviNiggiya - gAhANattho'vahAriyo svvo| manirAja he| mAghanandI svAmI ke do ziSya the- 1. jinasena, 2. jeNajjamakhuNA so saNAgahatthI varaM deU // 7 // dhrsen| jinasena svAmI ke ziSya zrI kundakundAcArya aura dharasena jo ajjayamuMkhusIso aMtevAsI vinnaadghtthiss| svAmI ke ziSya zrI puSpadanta aura bhUtabali the| isa hisAba se so vittisuttakattA jaivasaho meM varaM deU // 8 // dharasena svAmI tIrthaMkara varddhamAna kI 31vIM pIr3hI meM hue aura arthAt jina AryabhakSu aura nAgahasti ne gaNadharAcArya ke kundakunda svAmI tathA puSpadanta bhUtabali AcArya 32vIM pIDhI meM mukhakamala se vinirgata kasAyapAhuDa kI gAthAoM ke samasta hue, isalie dharasena svAmI AcArya kundakunda ke kAkA-guru hote artha ko samyaka prakAra grahaNa kiyA, ve hameM vara pradAna kreN| haiN| AcArya kundakunda tathA puSpadanta evaM bhUtabali AcArya gurubhAI hote haiN| SaTkhaNDAgama sUtra para jo aneka TIkAe~ racI gaI haiM, unameM DaoN. jyotiprasAda jainAgahasti kI tithi I. san 130 sabase pahalI TIkA parikarma hai| parikarma kI racanA kauNDakauNDapura 132 nirdhArita kI hai aura AryabhakSu ko nAgahasti se pUrvavartI meM ___ meM zrI padmanandi muni (AcArya kundakunda) ne kI thii| mAnakara unakA samaya I. san 50 mAnA hai| SaTakhaNDAgama ke chaha khaNDoM meM se prathama tIna sIToM para SaTkhaNDAgama ke TIkAkAra parikarma nAmaka bAraha hajAra zlokapramANa TIkA graMtha kI racanA vikrama kI 9vIM zatAbdI aura zaka saMvat kI 8vIM zatAbdI unhoMne kii| dhavala-jayadhavala TIkA meM vIrasena svAmI ne apane meM AcArya vIrasena jainadarzana ke diggaja vidvAn AcArya the| kathana kI puSTi ke lie kitane hI sthAnoM para parikarma ke kathana SaTakhaNDAgama graMtha kI racanA ke ATha sau varSa bAda Apa hI eka kA ullekha kiyA hai| SaTakhaNDAgama meM chaha khaNDa haiN| unameM chaThe aise advitIya AcArya hue haiM ki SaTarkhaNDAgama para dhavalA nAmaka khaNDa kA nAma mahAbaMdha hai, isakI TIkA khUba vistRta hai aura TIkA likhakara eka advitIya kArya kiyaa| yaha TIkA bahattara vahI mahAdhavala ke rUpa meM prasiddha hai| isa mahAbaMdha kI bhI tAr3a sonAroM vAlI bAhoM patra para likhI huI prati mUDabidrI ke zAstrabhaNDAra meM surakSita hai| para likhI huI surakSita hai| kaSAya prAbhRta ke racayitA guNadhara SaTkhaNDAgama aura kaSAya-prAbhRta donoM siddhAMta-graMthoM para svAmI haiN| yativRSabha svAmI ne cUrNisUtroM dvArA use spaSTa kiyA aneke TIkAe~ racI gaI haiM, jinameM SaTakhaNDAgama kI dhavalA hai| AcArya vIrasena ke guru kA nAma elAcArya thaa| TIkA kaSAyaprAbhRta ke cUrNisUtra evaM jayadhavalA TIkA tathA mahAbaMdha unake pAsa hI unhoMne siddhAMtagraMthoM kA adhyayana kiyA para mahAdhavalA nAmaka TIkA upalabdha hai| anya TIkAe~ upalabdha thaa| kasAyapAhaDa kI jayadhavalA TIkA likhane ke pazcAta ve nahIM haiN| ina TIkAoM kA vivaraNa nimnalikhita hai - randaridabrdastdidiworidabromidnidroidmiriram [ 45Hamiriramiriramdaniramidniriramidnidhwaridwara
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkA kA nAma parikarma paddhati cUDAmaNi cUDAmaNi vyAkhyAprajJapti dhavalA mahAdhavalA AcArya AcArya kundakunda AcArya zAmakuNDa AcArya tumbulUra samantabhadrAcArya devaguru AcArya vIrasena AcArya jinasena yatIndrasUri smAraka grantha - jaina Agama evaM sAhitya zatAbdI zloka pramANa 12000 12000 91000 48005 8000 72000 XXX dvitIya zatAbdI tRtIya zatAbdI cauthI zatAbdI paMcama zatAbdI SaSTha zatAbdI AThavIM zatAbdI navam zatAbdI AcArya yativRSabha jayadhavalAkAra ke ullekhAnusAra AcArya yativRSabha ne AryabhakSu aura nAgahasti ke pAsa kaSAyapAhuDa kI gAthAoM kA samyak prakAra artha avadhAraNa karake sarvaprathama una cUrNisUtroM kI racanA kii| zvetAmbara - graMthoM meM eka sthAna para cUrNipada kA lakSaNa isa prakAra diyA gayA hai. - atthabahulaM mahatthaM heu nivAovasaggagaMbhIraM / bahupAyamavocchinnaM gama naya suddhaM tu cuNNapayaM // arthAt jo artha-bahula ho, mahAn artha kA dhAraka yA pratipAdaka ho, hetu, nipAta aura upasarga se yukta ho, gambhIra ho, aneka pAda - samanvita ho, avyavacchinna ho arthAt jisameM vastu kA svarUpa dhArA pravAha se kahA gayA ho tathA jo aneka prakAra ke jAnane ke upAya aura nayoM se zuddha ho, use cUrNi sambandhI pada kahate haiN| cUrNisUtroM kI racanA saMkSipta hote hue bhI bahuta spaSTa, prAJjala aura praur3ha hai, kahIM eka zabda kA bhI nirarthaka prayoga nahIM huA hai| kahIM-kahIM saMkhyAvAcaka pada ke sthAna para gaNanAGkoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai, to jayadhavalAkAra ne usakI bhI mahattA aura sArthakatA prakaTa kI hai| cUrNisUtroM ke adhyayana se jJAta hotA hai ki cUrNikAra ke sAmane jo Agama sUtra upasthita the aura unameM jina viSayoM kA varNana upalabdha thA, una viSayoM ko prAyaH yativRSabha ne chor3a diyA hai, kintu jina viSayoM kA varNana unake sAmane upasthita Agamika sAhitya meM nahIM thA aura unheM jinakA vizeSa jJAna guruparamparA se prApta huA thA, unakA unhoMne prastuta cUrNi meM vistAra se varNana kiyA hai| isake sAkSI baMdha aura saMkrama Adi adhikAra haiM / yataH mahAbaMdha meM cAroM prakAroM ke baMdhoM kA ativistRta vivecana upalabdha thA, ataH use eka sUtra meM hI kaha diyA ki yaha cAroM prakAra kA baMdha bahuzaH prarUpita hai, kintu saMkramaNa sattva udaya aura udIraNA kA vistRta vivecana unake samaya taka kisI graMtha meM nibaddha nahIM huA thA, ataeva unakA prastuta cUrNi meM bahuta vizada evaM vistRta varNana kiyA hai| isI se yaha jJAta hotA hai ki yativRSabha kA Agamika jJAna kitanA agAdha, gambhIra aura vizAla thA / 46 yativRSabha ko AryabhaMkSu aura nAgahasti jaise apane samaya ke mahAn Agama vettA aura kaSAyapAhuDa ke vyAkhyAtA AcAryo se prakRta viSaya kA viziSTa upadeza prApta thA, tathApi unake sAmane aura bhI karmaviSayaka AgamasAhitya avazya rahA hai, jisake AdhAra para ve apanI praur3ha aura vistRta cUrNi ko sampanna kara sake haiM aura kaSAyapAhuDa kI gAthAoM meM eka-eka pada ke AdhAra para eka-eka svataMtra adhikAra kI racanA karane meM samartha ho sake haiN| AcArya yativRSabha kI dUsarI kRti ke rUpa se tiloyapaNNattI prasiddha hai aura vaha sAnuvAda mudrita hokara prakAzita hai| kammapayaDI kI gAthAoM ko kaSAyapAhuDa cUrNi kA AdhAra banAyA gayA hai| isa AdhAra para kampayaDI bhI yativRSabha kRta mAnI jAtI hai| isI prakAra sataka aura sittarI ke racayitA yativRSabha kahe gae haiN| yativRSabha AcArya pUjyapAda se pUrva hue haiN| isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne apanI sarvArthasiddhi meM unake eka mata vizeSa kA ullekha kiyA hai| 'athavA yeSAM mate sAsAdana ekendriyeSu notpadyate tanmatApekSayA dvAdaza bhAgA na dttaa|' arthAt jina AcAryoM ke mana se sAsAdana guNasthAnavartI jIva ekendriyoM meM utpanna nahIM hotA hai, unake mata kI apekSA 12/14 bhAga sparzana kSetra nahIM kahA gayA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki sAsAdana guNasthAna vAlA mare, to niyama se devoM meM utpanna hotA hai| yaha AcArya yativRSabha kA mata hai / isa ullekha se spaSTa hai ki AcArya yativRSabha AcArya pUjyapAda se pahale hue haiN| cU~ki pUjyapAda ke ziSya vajranandi ne vi.saM. 526 meM dravir3a saMgha kI sthApanA kI hai aura yativRSabha ke mata kA pUjyapAda ne ullekha kiyA hai, ataH unakA vi.saM. 526 ke For Private Personal Use Only nevarin
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane sukI vidhi ke lie yatIndrasUri smAraka granya - jaina Agama evaM sAhitya pUrva honA nizcita hai| isase yaha spaSTa phalita hotA hai ki yati- ke AcAryaratna mAne jAte haiN| jaina-paramparA meM bhagavAna mahAvIra vRSabha kA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI kA prathama caraNa hai| aura gautama gaNadhara ke bAda kundakunda kA nAma lenA maGgalakAraka mAnA jAtA hai| uccAraNAcArya maGgalaM bhagavAnvIro maGgalaM gautamo gnnii| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt unakA upadeza maGgalaM kundakundAdyo jainadharmo'stumaGgalam // zrutakevaliyoM ke samaya taka to maukhika hI calatA rahA, kintu unake pazcAt vividha aGgoM aura pUrvo ke viSayoM kA kucha viziSTa digambara jaina sAdhugaNa svayaM ko kundakundAcArya kI paramparA kA kahalAne meM gaurava mAnate haiN| bhagavAn kundakunda ke zAstra AcAryoM ne upasaMhAra karake gAthAsUtroM meM nibaddha kiyaa| gAthA zabda kA artha hai - gAye jAne vAle giit| satra kA artha hai - " sAkSAt gaNadharadeva ke vacanoM jaise hI pramANabhUta mAne jAte haiN| unake mahAn aura vizAla artha ke pratipAdaka zabdoM kI saMkSipta racanA, anantara hue graMthakAra AcArya svayaM ke kisI kathana ko siddha karane jisameM saMketita bIja padoM ke dvArA vivakSita viSaya kA pUrNa ke lie kundakunda AcArya ke zAstroM kA pramANa dete haiM, jisase samAveza rahatA hai| isa prakAra ke gAthAsUtroM kI racanA karake unakA kathana nirvivAda siddha hotA hai| vikrama samvat 990 meM hue unake racayitA AcArya apane suyogya ziSyoM ko gAthA sUtroM ke devasenAcArya apane darzanasAra nAmaka graMtha meM kahate haiMdvArA sUcita artha ke uccAraNa karane kI vidhi aura vyAkhyAna jad paumaNaMdiNAho sImaMdhara samidivvaNANeNa / karane kA prakAra batalA dete the aura ve loga jijJAsujanoM ke lie Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti / / guru-pratipAdita vidhi se una gAthA sUtroM kA uccAraNa aura / "videha kSetra ke vartamAna tIrthaMkara zrI sImandhara svAmI se vyAkhyAna kiyA karate the| isa prakAra gAthA sUtroM ke uccAraNa yA prApta kie hue divya jJAna ke dvArA zrI padmanandinAtha (AcArya vyAkhyAna karane vAle AcAryoM ko uccAraNAcArya, vyAkhyAnAcArya kundakunda ) ne bodha nahIM diyA hotA to munijana sacce mArga ko yA vAcaka kahA jAtA thaa| kaise jAnate ?" jayadhavalAkAra ne uccAraNa, mUla uccAraNA, likhita vanyo vibhu vina kairiha kaunnddkundH| kumdaprabhA praNayi uccAraNA, vappadevAcArya -likhita uccAraNA aura svalikhita kiirtivibhuussitaashH| yazcAru-cAraNa-karAmbujacaJcarIka zcakre uccAraNA kA ullekha kiyA hai| ina vividha saMjJAoM vAlI zrutasya bharate prayata: pratiSThAm / / uccAraNAoM ke nAmoM para vicAra karane se aisA pratIta hotA hai ki (candragiri kA zilAlekha) cUrNisUtroM para sabase prathama jo uccAraNA kI gaI, vaha mUla uccAraNA khlaaii| guru-ziSya paramparA kucha dinoM taka usa mUla kunda puSya kI prabhA ko dhAraNa karane vAlI jinakI kIrti. uccAraNA ke uccarita hone ke anantara jaba samaSTi rUpa se likhI ke dvArA dizAyeM vibhUSita huI haiM, jo cAraNa RddhidhArI mahAmaniyoM gaI, to usI kA nAma likhita uccAraNA ho gyaa| ke hastakamaloM ke bhramara the aura jisa pavitrAtmA ne bharata kSetra meM zruta kI pratiSThA kI hai, ve vibhu kundakunda isa pRthvI para kisake isa prakAra uccAraNA ke likhita ho jAne para bhI uccAraNA. dvArA vandya nahIM haiM ? kAryoM kI paramparA to cAlU hI thI, ataeva maukhika rUpa se bhI vaha pravAhita hotI huI pravartamAna rhii| tadanantara kucha viziSTa ....", koNDakundo yatIndraH / / vyaktiyoM ne apane viziSTa guruoM se viziSTa upadeza ke sAtha usa rajobhiraspRSTatamatvamantarbAhya 'pi saMvyaJjayituM ytiishH| uccAraNA ko pAkara vyaktigata rUpa se bhI lipibaddha kiyA aura rajaH padaM bhUmitalaM vihAya cacAra matye caturaMgulaM saH // vaha vappadevAcArya likhita uccAraNA, vIrasena likhita uccAraNA (vindhyagiri zilAlekha) Adi nAmoM se prasiddha huii| . yatIzvara (zrI kundukunda svAmI) raja: sthAna ko-bhUmitala da- AcArya kundakunda vikrama kI prathama zatAbdI ko chor3akara cAra aMgula Upara AkAza meM calate the. usase maiM a
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ thatIndrasUri smAraka granya - jaina Agama evaM sAhitya - yaha samajhatA hU~ ki ve aMtaraGga tathA bahiraGga raja se (apanA) jJAna ke AdhAra para huI hogii| kundakunda ke aSTapAhuDoM meM se atyaMta aspRSTatva vyakta karate the (ve aMtaraGga meM rAgAdi mala se kucha meM viSayavastu kI vyAkhyA bar3I suvyavasthita hai, jaise carittaaura bAhya meM dhUli se aspaSTa the)| pAhuDa tathA bodhpaahudd| suttapAhuDa tathA bhAvapAhuDa meM viSayavastu AcArya kundakunda ke dvArA nirmita graMtha nimnalikhita haiM - kevala sampAdita pratIta hotI hai| bhAvapAhuDa kI viSaya vastu apekSAkRta vividha hai| usameM jo paurANika saMdarbha pAe jAte haiM, ve 1.niyamasAra, 2. paMcAstikAya 3. pravacanasAra 4. samayasAra yaha nirdeza karate haiM ki bahuta se jaina paurANika saMdarbho kI upasthiti 5. bArasa aNuvekkhA 6. daMsaNapAhuDa 7. carittapAhuDa 8. suttapAhuDa IsA ke prAraMbha meM pravAhita thii| ina pAhuDoM kA pazcAtkAlIna 9. bodhapAhuDa 10. bhAvapAhuDa 11. mokkhapAhuDa 12. sIlapAhuDa lekhakoM para bahuta bar3A prabhAva pdd'aa| pUjyapAda ne apane samAdhizataka 13. liMgapAhuDa 14 dasabhatti sNgho| kahA jAtA hai ki AcArya kI racanA adhika vyavasthita rUpa se sudRr3ha vastuvaijJAnika kundakunda ne caurAsI pAhuDoM kI racanA kI thii| abhivyaktizailI meM kI jo pramukhataH mokSapAhuDa para AdhArita hai| bArasa aNavekkhA ke aMta meM kundakunda ne apane nAma kA amRtacaMdrAcArya ke bahuta se padya ina pAhuDoM kI gAthAoM ko yAda nirdeza kiyA hai| dhaprAbhUta ke aMta meM hama pAte haiM ki isakI dilAte haiM, jinheM ve uddhRta bhI karate haiN| guNabhadra ne apane AtmAnuzAsana racanA bhadrabAhu ke ziSya ne kii| kucha logoM ne kundakunda ko meM bhAvapAhuDa Adi kI gAthAoM kA ghaniSThatA se anusaraNa kiyA hai| bhadrabAhu kA sAkSAt ziSya na mAnakara paramparAziSya mAnA hai| bArasa aNuvekkhA meM bAraha bhAvanAoM kA vivecana hai| karmoM ke AcArya kundakunda kI tIna kRtiyA~ paMcAstikAya, pravacanasAra Asrava ko rokane ke lie ye Avazyaka haiN| niyamasAra meM 187 aura samayasAra sambhavata: vedAnta ke prasthAnatraya ke sAmya para gAthAe~ haiN| isa racanA ke lekhaka kA uddezya triratna para mUlata: vicAra nATakatraya athavA prAbhRtatraya kahalAtI haiN| isase yaha dhvanita karanA hai, jo ki niyama rUpa mokSa kA mArga nirmita karate haiN| hotA hai ki jainoM ke lie ye kRtiyA~ utanI hI pavitra aura paMcAstikAya meM samaya ko pAMca astikAoM ke rUpa meM AdhikArika haiM, jitanI vedAntiyoM ke lie upaniSad brahmasUtra . paribhASita kiyA gayA hai| pA~ca astikAyoM meM kAla ko milAkara aura bhgvdgiitaa| unake adhikAMza kathana sAmpradAyikatA se pare chaha dravya hai| samayasAra kI racanA kA uddezya naizcayika dRSTi se zuddha haiN| unake samayasAra kA adhyayana digambara, zvetAmbara aura AtmA kA anubhava karAnA hai| pratyeka mumukSu ko samasta AsaktiyoM sthAnakavAsiyoM ne samAnarUpa se kiyA hai tathA hajAroM AdhyAtmika se Upara uThakara pUrNa zuddha AtmA kA anubhava karanA caahie| vratI puruSoM tathA sAdhuoM ne kundakunda se dhArmika abhipreraNA pravacanasAra eka zaikSaNika dharmagraMtha tathA navadIkSita ke lie vyAvahArika aura Atmika sAMtvanA prApta kI hai| niyamapustikA hai| pUrI kRti praur3ha mastiSka kI svAmitvapUrNa pakar3a kundakunda ke prAbhRta grantha AdhyAtmika uddezya se nirmita hai| isameM jJAna, dravya, guNa, paryAya, jIva, pudgala, sarvajJa tathA yA sampAdita kie gae the| ye paramAtmA ko bhaktipUrNa bheMTa haiN| syAdvAda Adi viSayoM kA acchA vivecana hai| jayasena ne prAbhRta kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki jaise koI uparyukta graMthoM ke atirikta ramaNasAra, tirukkurala, mUlAcAra devadatta nAmaka puruSa rAjA ke darzana ke lie koI sArabhUta vastu bhUtapana Adi kRtiyA~ bhI AcArya kundakundakRta mAnI jAtI hai| kahA rAjA ko detA hai, vaha sArabhUta vastu prAbhRta kahalAtI hai| isI / ___jAtA hai ki AcArya kundakunda ne SaTkhaNDAgama para parikarma prakAra paramAtmArAdhaka puruSa ke nirdoSa paramAtmarAja ke darzana ke nAmaka TIkA likhI thii| AcArya kundakunda kI sarvAdhika prasiddha lie yaha zAstra bhI prAbhRta hai| kRti samayasAra hai| samayasAra meM lekhaka kA uddezya pAThakoM para dasabhaktiyA~ sazakta matAgraha tathA dhArmika bhUmikA ke yaha prabhAva DAlanA hai ki karma se sambaddhatA ke ajJAna ke phalasvarUpa sAtha bhaktipUrNa prArthanAe~ haiN| titthayarabhakti digaMbara tathA zvetAmbara aneka AtmAoM ke Atma-sAkSAtkAra meM bAdhA par3I huI hai| donoM paraMparAoM ko mAnya hai| donoM paraMparAoM ne ise virAsata ke ataH pratyeka mumukSu ko samasta AsaktiyoM se Upara uThakara pUrNa rUpa meM pAyA hogaa| avaziSTa bhaktiyoM kI racanA bhI pAramparika zuddha AtmA kA anubhava karanA caahie| ajJAnI AtmA kI andraniwariramidditomidniwondwanoranbroridororanird- 48randiridroddroiddondinorbivorironironirdword ___
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi mantra dUsarI vastuoM se ekatA sthApita karate haiN| unheM isa bAta kI paravAha nahIM hai ki ye sArI vastue~ pudgala ke rUpa haiM, jinase yathArtha meM AtmA kA svarUpa alaga hai| jIva meM pudgala ke guNa nahIM haiN| inakA guNasthAna aura mArgaNAsthAna se koI prayojana nahIM hai| ye saba karmajanya avasthA meM haiM / saMsArAvasthA meM ye jIva kI vyavahAra se kahI jAtI haiN| yadi ina sArI paudgalika avasthAoM kA jIva ke sAtha ekatva ho to jIva aura pudgala ke madhya koI bhedaka rekhA hI na ho| jIva ke bheda aura saMyoga nAmakarma kI niSpattiyA~ haiM / vyakti ko jIva aura karmAsrava ke bheda kA anubhava honA cAhie tathA use krodhAdi avasthAoM ko chor3a denA caahie| kyoMki ina avasthAoM ke rahate hue jIva karmoM se ba~dhA hai| jaba azuddhatA kA khatarA jAna liyA jAtA hai, taba AtmA Asrava ke kAraNoM se alaga ho jAtA hai| yatIndrasUri smAraka grantha jaina Agama evaM sAhitya jo racanA vaiziSTaya nirUpaNa kI prAMjalatA tathA adhyAtma kA puTa hai, vaha mUlAcAra meM nhiiN| pravacanasAra ke aMta Agata munidharma saMkSipta, kintu sArapUrNa varNana se mUlAcAra ke kinhIM varNanoM meM unake sAtha ekarUpatA bhI nahIM hai| mUlAcAra ke samayasArAdhikAra meM kundakunda ke samayasAra graMtha kI chAyA bhI nahIM hai 19 / AcArya vaTTekara. AcArya vaTTakerakRta mUlAcAra digaMbara paraMparA meM AdhArAGga ke rUpa meM mAnA jAtA hai| AcArya vIrasena (8-9 vIM zatI) ne SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA (816 I.) meM mUlAcAra ko AcArAGga ke nAma se ullikhita karate hue mUlAcAra ke paMcama adhikAra kI gAthA saMkhyA 202 isa prakAra uddhRta kI hai-paMcatthikAya chajjIvaNikAye kAladavvamaNNe ya / ANAgejjhe bhAve ANAvicayeNa viciNAdi // AcArya vasunandi ne mUlAcAra ke maGgalAcaraNa kI vRtti meM tathA AcArya sakalakIrti ne apane mUlAcAra graMtha ke prAraMbha meM yaha ullekha kiyA hai ki AcArAGga graMtha kA uddhAra kara prastuta mUlAcAra graMtha kI racanA kI gaI hai / kucha loga mUlAcAra ko AcArya kundakunda - kRta mAnate haiM, kyoMki mUlAcAra sadvRtti nAmaka karnATaka TIkA meM meghacandrAcArya tathA munijanacintAmaNi nAmaka eka karnATaka TIkA meM ise AcArya kundakunda kI racanA hone kA ullekha kiyA gayA hai / mUDabi sthita paM. lokanAtha zAstrI sarasvatI bhaMDAra (jainamaTha ) kI mUlAcAra kI tAr3apatrIya pratisaMkhyA 56 ke aMta meM AcArya vasunandI kI TIkA kI samApti meM eka prazasti-padya diyA gayA hai, jisameM AcArya kundakunda racita hone kI sUcanA hai 10 / paM. kailAzacaMdra zAstrI ne likhA hai- isameM saMdeha nahIM ki mUlAcAra kundakunda kA RNI hai, kintu kundakundaracita pratIta nahIM hotaa| kundakundaracita niyamasAra, pravacanasAra, samayasAra Adi graMthoM meM na mUlAcAra kI kucha gAthAe~ Avazyakaniryukti, piNDaniryukti, jIvasamAsa tathA AturapratyAkhyAna meM milatI hai| kucha gAthAoM kA AcArya kundakunda ke graMthoM kI gAthAoM se bhI sAmya hai| isa AdhAra para kucha vidvAn mUlAcAra ko saMgrahagraMtha mAnate haiN| yathArtha meM ye gAthAe~ usa kAla kI haiM, jaba digaMbara aura zvetAmbara bheda kA udaya nahIM huA thaa| ataH kucha gAthAe~ bAda meM donoM saMpradAyoM kI sampatti bana giiN| isa prakAra yaha eka saMgraha-graMtha nahIM kahA jA sktaa| vaTTakera AcArya kA mUla nAma na hokara unake grAma kA nAma ho sakatA hai| dakSiNa meM beTTakeriyA yA beTTageri nAma vAle kucha grAma aba bhI hai| isameM saMdeha nahIM ki mUlAcAra bahuta purAnA hai| AcArya yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM mUlAcAra kA ullekha kiyA hai 12 / mUlAcAra apanI viSaya-vastu aura bhASA Adi kI dRSTi se tRtIya zatI ke AsapAsa kA siddha hotA hai 13 / isake bAraha adhikAra isa prakAra haiM-- mUlaguNa, bRhatpratyAkhyAna saMstarastava, saMkSepapratyAkhyAna, sAmAcAra, paMcAcAra, piNDazuddhi, SaDAvazyaka, dvAdazAnuprekSA, anagArabhAvanA, samayasAra, zIlaguNa aura paryApti / zivArya bhagavatI ArAdhanA ke racayitA zivArya ne jo apanA paricaya diyA hai, usase itanA hI jJAta hotA hai ki Arya jinanandi gaNi, sarvagupta gaNa aura AcArya mitranandi ke pAdamUla meM samyak rUpa se zruta aura artha ko jAnakara hastapuTa meM AhAra karane vAle zivArya ne pUrvAcAryakRta racanA ko AdhAra banAkara yaha ArAdhanA rcii| gAthA 2160 meM vaha 'sasattIe' apanI zakti se pUrvAcAryanibaddha racanA ko upajIvita karane kI bAta kahate haiN| upajIvita kA artha punaH jIvita karanA hotA hai, ataH aisA bhI abhiprAya ho sakatA hai ki pUrvAcAryanibaddha jo ArAdhanA lupta thI, use unhoMne apanI zakti se jIvita kiyA hai / 14 49 - jaina paraMparA kI kisI paTTAvalI Adi meM na to zivArya nAma hI milatA hai aura na unake gurujanoM kA nAma milatA hai| bhagavajjina senAcArya ne apane mahApurANa ke prAraMbha meM eka zivakoTi nAmaka AcArya kA smaraNa kiyA hai- For Private Personal Use Only -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - jaina Agama evaM sAhitya - zItIbhUtaM jagadyasya vAcA''rAdhya ctussttym| yaha anuprekSA nAmaka graMtha svAmI kumAra ne zraddhApUrvaka mokSamArga sa pAyAnnaH shivkottimuniishvrH|| jinavacana kI prabhAvanA tathA caMcala mana rokane ke lie bnaayaa| arthAta jinakI vANI dvArA catuSTayarUpa (darzana, jJAna, cAritra ye bAraha anaprekSAeM jinAgama ke anusAra kahI gaI haiN| jo aura tapa rUpa) mokSamArga kI ArAdhanA karake jagat zItIbhUta ho bhavya jIva inako par3hatA, sunatA aura bhAvanA karatA hai, vaha zAzvata rahA hai, ve zivakoTi munIzvara hamArI rakSA kreN| sukha prApta karatA hai| yaha bhAvanArUpa karttavya artha kA upadezaka hai| isa padyameM meM jo 'ArAdhya cataSTaya' tathA 'zItIbhata' ye ataH bhavya jIvoM ko inheM par3hanA, sunanA aura vicAranA caahie| donoM pada ziva Arya racita bhagavatI ArAdhanA kI hI sUcanA kumArakAla meM dIkSA grahaNa karane vAle vAsupUjyajina, karate pratIta hote haiM, kyoMki usI meM cAra ArAdhanAoM kA kathana mallijina, neminAthajina. pArzvanAthajina evaM varddhamAna ina pAMcoM bAla yatiyoM kA maiM sadaiva stavana karatA huuN| bhagavatI-ArAdhanA vikrama kI prAraMbhika zatAbdI ke ukta prazasti se spaSTa hai ki graMtha ke lekhaka svAmikumAra AsapAsa kI racanA honI caahie| ataH use kundakunda kI racanAoM haiM tathA graMtha kA nAma vArasa aNuvekkhA hai| bhaTTAraka zubhacandra ne ke samakAlIna mAnA jA sakatA hai| isa para saMvat 1613 (I. san 1556) meM saMskRtaTIkA likhI bhagavatI ArAdhanA meM ArAdhanA kA varNana hai| darzana, jJAna, hai| isa TIkA meM aneka sthAnoM para graMtha kA nAma kArtikeyAnuprekSA cAritra aura tapa ye cAra ArAdhanAe~ haiN| inake prati AdarabhAva diyA gayA hai aura graMthakAra kA nAma kArtikeya muni prakaTa kiyA vyakta karane ke lie bhagavatI vizeSaNa lagAyA gayA hai| darzana. gayA hai| saMbhavataH kArtikeya zabda kumAra yA svAmI kamAra ke jJAna, cAritra aura tapa kA varNana jinAgama meM anyatra bhI hai. kinta paryAyavAcI ke rUpa meM diyA gayA hai| vahA~ unheM ArAdhanA zabda se nahIM kahA gayA hai| isa graMtha meM mukhya vArasa aNuvekkhA meM kula 496 gAthAe~ haiN| inameM bAraha rUpa se maraNasamAdhi kA kathana hai| marate samaya kI ArAdhanA hI anaprekSAoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| AcArya usI ke lie jIvanabhara ArAdhanA kI jAtI jagalakizora makhtAra ne vArasa aNavekkhA ke samaya ke viSaya meM hai| usa samaya virAdhanA karane para jIvana bhara kI ArAdhanA niSphala likhA hai -"merI samajha yaha graMtha umAsvAmi ke tattvArthasatra se ho jAtI hai aura usa samaya kI ArAdhanA se jIvanabhara kI ArAdhanA adhika bAda kA nahIM, usake nikaTavartI kisI samaya kA honA saphala ho jAtI hai| ata: jo marate samaya ArAdhaka hotA hai, yathArtha caahie|" isa prakAra svAmI kumAra kA samaya vikrama kI dUsarI meM usI ke samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tIsarI zatI honA caahie| tapa kI sAdhanA ko ArAdhanA zabda se kahA jAtA hai| gRddhapicchAcArya kumAra yA svAmI kumAra athavA kArtikeya AcArya vIrasena (jinhoMne zaka saM. 738 meM dhavalA TIkA aisA mAnA jAtA hai ki svAmikArtikeyAnuprekSA ke kartA samApta kI thI) ne dhavalA TIkA meM tattvArthasUtra ke kartA ke rUpa kArtikeya yA svAmI kArtikeya haiN| graMtha ke aMta meM jo prazasti meM gRddhapiccha AcArya kA ullekha kiyA hai-- gAthAe~ dI gaI haiM, ve nimna prakAra haiM-- tahagiddhapiMchAiriyappayAsidataccanyasate vivartamApariNAmakriyA jiNavayaNabhAvaNaTuM sAmikumAreNa prmsddhaae| paratvAparatve ca kAlasya idi davvakAlo pruuvido| raiyA aNuve hAo cNclmnnruNbhnnttuNc|| vArasa aNuvekkhAo bhaNiyAhu jinnaagmaannusaarenn| AcArya vidyAnanda ne zlokavArtika meM AcArya gRddhapiccha jo paDhaisuNai bhAvai so pAvai sAsayaM sokkhN| ko hI tattvArthasUtra kA kartA mAnA hai - tihuyaNapahANasAmi, kumArakAleNa tviytvyrnnN| 'gRhaddhapicchAcAryaparyantamunisUtreNa' vasupujjasuyaM malli caramatiyaM saMthuve nniccN| -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasarismAraka gandha - jaina Agama evaM sAhitya - zramaNabelagolA ke eka abhilekha meM gRddhapiccha nAma kI kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanujImbuze paannddupinnddH| sArthakatA aura kundakunda ke vaMza meM unakI utpatti batalAte hue puNDroNDu zAkyabhikSuH dazapuranagare miSTabhojI privraatt| unakA umAsvAmi nAma bhI diyA gayA hai| yathA - vArANasyAma babhUvaM zazadhavadhavalaH paanndduraagstpsvii| rAjan yasyA'stizaktiH sa vadatu purato jainnirgrnthvaadii| abhUdumAsvAmi muniH pavitre vaMze tadIye sklaarthvedii| sUtrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipunggven|| maiM kAJcI nagarI meM digaMbara sAdhu thaa| usa samaya merA zarIra sa prANisaMrakSaNasAvadhAno babhAra yogI kila gRddhpkssaan| malina thaa| lambuzanagara meM maiMne apane zarIra meM bhasma lagAI thI, tadA prabhRtyeva budhA yamAhurAcArya shbdottrgRddhpicchm| usa samaya maiM pANDaraGga thaa| maiMne puNDra nagara meM bauddhabhikSu kA rUpa AcArya kundakunda ke pavitra vaMza meM sakalArtha ke jJAtA / dhAraNa kiyA thaa| dazapura nagara meM miSTAnna bhojI parivrAjaka bnaa| vArANasI meM Akara maiMne caMdra samAna dhavala kAMtiyukta zaiva tapasvI umAsvAti munIzvara hue, jinhoMne jinapraNIta dvAdazAMga vANI ko kA veSa dhAraNa kiyaa| he rAjana! maiM jaina nirgrantha muni hU~, jisakI sUtroM meM nibaddha kiyaa| ina AcArya ne prANirakSA hetu gRddhapicchoM ko dhAraNa kiyaa| taba se lekara vidvAna inheM gaddhapicchAcArya kahane lge| zakti ho, vaha mere samakSa Akara zAstrArtha kre| isa padya se jJAta hotA hai ki paristhitivaza AcArya samantabhadra isa prakAra digaMbarasAhitya tattvArthasUtra ke racayitA ko ko bhinna-bhinna paramparAoM ke anusAra sAdhupada grahaNa karanA par3A, gRddhapicchAcArya aparanAma umAsvAmi yA umAsvAti mAnatA hai| ye kintu unakI yathArtha zraddhA jaina dharma ke prati thii| yahI kAraNa hai AcArya kundakunda ke ziSya the| kucha pAThabheda ke sAtha zvetAmbara ki unhoMne garva ke sAtha apane ko kAMcI kA nagnATaka (nagna paraMparA bhI umAsvAti kI kRti tattvArthasUtra ko mAnatI hai| isameM bhramaNa karane vAlA) aura jaina nirgranthavAdI kahA hai| tattvArtha kA sUtra rUpa meM vivecana hai, ataH ise tattvArthasUtra kahate haiN| tattvArthasUtra ke arthagAmbhIrya ko dekhate isa para aneka TIkAe~ AcArya samantabhadra kA sampUrNa bhAratavarSa meM paribhramaNa huA likhI gaIM, jinameM pUjyapAda kRta sarvArthasiddhi.vAcaka umAsvAtikRta thaa| eka padya meM unake dvArA kahalAyA gayA hai ki pahale maiMne tattvArthAdhigamabhASya, zrImad bhaTTa akalaMkadeva kRta tattvArthavArtika, pATaliputra (Adhunika paTanA) nagara meM (vAda ke hetu) bherI bajAyI, vidyAnaMda AcAryakRta tattvArthazlokavArtika, bhAskaranaMdIkRta pazcAt mAlavA, sindhu, Thakka (paMjAba), kAMcIpura (kAMjIvaram) bhAskarITIkA, zrutasAgarakRta zrutasAgarI TIkA, dvitIya zrutasAgarakRta aura vaidiza meM bherI-tADana kiyaa| isake pazcAt maiM vidvAnoM tathA tattvArthasukhabodhinI TIkA, vibudhasenAcAryakRta tattvArthaTIkA, zUravIroM se samalaGkata karahATaka deza meM gyaa| he narapati ! maiM yogIndradevakRta tattvaprakAzikA TIkA, gRhasthAcArya yogadevakRta zAstrArtha kA icchuka huuN| maiM siMha ke samAna nirbhaya hokara vicaraNa tattvArthavRtti, gRhasthAcArya lakSmIdeva kRta tattvArtha TIkA tathA karatA huuN| abhayanandasUri kRta TIkA vizeSa prasiddha hai| ina TIkAoM se hI isa vikrama saMvat 840 meM samApti ko prApta punnATa -saMghIya graMtha kI mahattA kA patA calatA hai| prophesara e. cakravartI ne AcArya AcArya jinasena ne AcArya samantabhadra ke viSaya meM likhA hai-- kundakunda kA samaya aneka pramANoM ke AdhAra para IsA kI prathama jIvasiddhividhAyIha kRtyuktynushaasnm| zatAbdI nizcita kiyA hai| ataH umAsvAmI kA samaya prathama zatAbdI vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhte| .kA aMta yA dvitIya zatAbdI kA prAraMbha nizcita hotA hai| arthAt jinhoMne jIvasiddhi kI racanA kara yuktyanuzAsana AcArya samantabhadra-svAmI samantabhadra (vikrama kI dUsarI, bnaayaa| una samantabhadra ke vacana jinendra bhagavAn ke vacanoM ke tIsarI zatAbdI) kA janma kSatriyakala meM haA thaa| unake pitA samAna vRddhi ko prApta haiN| phaNimaNDalAntargata uragapura ke rAjA the| uragapura pANDyadeza kI rAjadhAnI jAna par3atA hai| zrI gopAlana ne isakI pahacAna uraipyUra yahA~ samantabhadrAcArya ke vacanoM ko bhagavAna mahAvIra ke se kI hai| zravaNabelagola ke vindhyagiri para malliSeNaracita vacanoM ke samAna batalAyA hai, isase unakI mahattA suspaSTa hotI hai| va eka zilAlekha meM kahA gayA hai16 - bhagavajjinasenAcArya ne unheM kavibrahma kahakara namaskAra sNdrrrrrrrrrrwanand - rurururururuvaarN
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smAraka grantha - jaina Agama evaM sAhitya kiyA hai-- unakA samaya pUjyapAda (vikrama kI chaThI zatI) aura akalaGka namaH samantabhadrAya mahate kvivedhse| yadvacovajrapAtena (vikrama kI 7vIM zatI) kA madhyakAla arthAt vikrama saMvat vibhinniA: kumatAdrayaH / / AdipurANa 1/43 625 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| siddhasena nAma ke eka se adhika AcArya hue haiN| sanmatisUtra aura kalyANamaMdira jaise kaviyoM ke brahmasvarUpa samantabhadra ko namaskAra ho, jinakI kA graMthoM ke raciyatA siddhasena digaMbara saMpradAya meM hue haiN| inake sAtha vANI rUpI vajrapAta dvArA kumata rUpI parvata vibhinna ho jAte haiN| divAkara vizeSaNa nahIM hai| divAkara vizeSaNa zvetAmbara saMpradAya meM kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vaagminaampi| hue siddhasena ke sAtha pAyA jAta. hai, jinakI kucha dvAtriMzikAe~, yazaH samantabhadrIyaM mUni cuuddaamnniiyte||aadipuraann 1/44 / / nyAyAvatAra Adi racanAe~ haiN| inakA samaya sanmatisUtra ke kartA samantabhadra kA yaza kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM tathA vAgmiyoM siddhasena se bhinna hai| pro. sukhalAla saMghavI ne donoM ko eka ke mastaka para cUDAmaNi ke sadRza zobhA ko prApta hotA hai| mAnakara unakA kAla vikrama kI pA~cavIM zatAbdI mAnA hai| jaina-paraMparA meM tarkayuga yA nyAya kI vicAraNA kI nIMva jainasAhitya ke kSetra meM dinAga jaise pratibhAsampanna vidvAna DAlane vAle ye samartha AcArya hue, jinakI uktiyoM ko vikasita kI AvazyakatA ne hI pratibhAmUrti siddhasena ko utpanna kiyA hai| kara bhaTTa akalaMkadeva aura vidyAnanda jaise AcAryoM ne jaina-nyAya AcArya siddhasena kA samaya vibhinna dArzanikoM ke vAdavivAda kA kI paraMparA kA poSaNa aura saMvarddhana kiyaa| unake vyaktitva ko samaya thaa| unakI dRSTi meM anekAntavAda kI sthApanA kA yaha zreSTha ujAgara karane vAlA yaha AtmaparicayAtmaka padya kiMcit bhii| avasara thaa| ataH unhoMne sanmatitarka kI racanA kii| unakI atizayoktipUrNa nahIM lagatA, jisameM ve kahate haiM - vizeSatA yaha hai ki unhoMne tatkAlIna nAnA vAdoM ko sanmatitarka AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM meM vibhinna nayavAdoM meM samAviSTa kara diyaa| advaitavAdoM ko unhoMne daivajJo'haM bhiSagahamahaM maantrikstaantriko'hN| dravyArthika naya ke saMgrahanaya rUpa prabheda meM samAviSTa kiyaa| rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyAM kSaNikavAdI bauddhoM kI dRSTi ko siddhasena ne paryAyanayAntargata AjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhsaarsvto'hN|| RjusUtranayAnusArI btaayaa| sAMkhyadRSTi kA samAveza dravyArthika he rAjana! isa samadravalaya rUpa pathvI para maiM AcArya kavi naya meM kiyA aura kANAta rzana ko ubhayanayAzrita siddha kiyaa| vAdirATa, paNDita, daivajJa, bhiSaka, mAntrika, tAMtrika, AjJAsiddha unakA to yahA~ taka kahanA hai ki saMsAra meM jitane vacanaprakAra ho aura siddhasArasvata huuN| maiM AjJAsiddha hU~, jo Adeza detA hU~, vahI sakate haiM, jitane darzana evaM nAnA matavAda ho sakate haiM, utane hI hotA hai| mujhe sarasvatIsiddha hai| nayavAda haiN| una sabakA samAgama hI anekAntavAda hai181 sAMkhya kI dRSTi saMgrahanayAvalaMbI hai, abhedagAmI hai| ataeva vaha vastu ko AcArya samantabhadra dvArA praNIta racanAe~ nimnalikhita mAnI nitya kahe, yaha svAbhAvika hai, usakI vahI maryAdA hai aura bauddha jAtI haiM-- paryAyAnugAmI yA bheda dRSTi hone se vastu ko kSaNika yA anitya 11. bRhat svayambhU stotra, 2. stutividyA jinazataka kahe, yaha bhI svAbhAvika hai, usakI vahI maryAdA hai, kintu vastu 3. devAgamastotra-AptamImAMsA 4. yuktyanuzAsana kA sampUrNa darzana na to kevala dravyadRSTi meM paryavasita hai aura na paryAyadRSTi meM ataeva sAMkhya yA bauddha ko paraspara mithyAvAdI 5. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 6 jIvasiddhi 7. pramANapadArtha / kahane kA svAtaMtrya nahIM hai| 8. tattvAnuzAsana 9. prAkRta-vyAkaraNa 10. karmaprAbhRta-TIkA zrIdatta - tapasvI aura pravAdiyoM ke vijetA ke rUpa meM zrIdatta 11. gndhhsti-mhaabhaassy| kA ullekha AdipurANa meM kiyA gayA hai| ye vAdI aura dArzanika siddhasena - vidvAnoM ne aneka pramANoM ke AdhAra para sanmatisUtra vidvAn thA AcAyAva vidvAn the| AcArya vidyAnanda ne inako 63 vAdiyoM ko parAjita ke kartA siddhasena ke samaya nirdhAraNa kA prayatna kiyA hai, tadanusAra karane vAlA likhA hai| vikrama kI chaThI zatI ke vidvAn devanandI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smAraka grantha jainendra-vyAkaraNa meM, guNe zrIdattasya striyAm, (1.4.34) sUtra meM zrIdatta kA ullekha kiyA hai| inakA samaya vi.saM. kI 3-4 zatI hogaa| inake 'jalpanirNaya' nAma ke eka graMtha kA ullekha milatA hai 21 / yazobhadra - prakhara tArkika ke rUpa meM jinasena ne inakA smaraNa kiyA hai 22 / inake sabhA meM pahu~cate hI vAdiyoM kA garva kharva ho jAtA hai| jainendra vyAkaraNa meM kva vRSimRjAM yazobhadrasya (2.1.99 ) sUtra AyA hai| ataH jinasena dvArA ullikhita yazobhadra aura devanandI ke jainendra karaNa meM nirdiSTa yazobhadra eka hI haiM to inakA samaya vikrama saMvat kI chaThI zatAbdI ke pUrva honA cAhie 23 / AcArya pUjyapAda bhAratIya paraMparA meM jo apane samaya ke vikhyAta dArzanika, zreSTha vaiyAkaraNa, labdhapratiSTha tattvadRSTA zAstrakAra hue haiM, unameM sArasvatAcArya zrI pUjyapAda svAmI aparanAma devanandi, jinendrabuddhi, yazaH kIrti kA nAma pramukha rUpa se liyA jAtA hai| inheM vidvattA aura pratibhA donoM kA samAna rUpa se varadAna prApta thA / apane atalasparza jJAnagAMbhIrya kI apUrvatA se vaha bahuzruta kI paridhi ko pArakara sarvazruta ho gae the| ve sacce arthoM meM svapara hita puNyAtmA sAdhu the aura bhavyAtmAoM ke lie tAraNataraNa jahAja the| jaina paraMparA meM AcArya samantabhadra aura siddhasena kI koTi ke sarvazreSTha vidvAn the| inhoMne apane pIche jo sAhitya chor3A hai, usakA prabhAva digaMbara aura zvetAmbara donoM paraMparAoM meM samAna rUpa se dikhAI detA hai| yahI kAraNa hai ki uttaravartI prAyaH adhikatara sAhityakAroM va itihAsamarmajJoM ne inakI mahattA, vidvattA aura bahujJatA svIkAra karate hue inake caraNoM meM zraddhA ke sumana arpita kie haiN| AdipurANa ke karttA AcArya jinasena inheM kaviyoM meM tIrthaMkara mAnate hue inakI stuti meM kahate haiM kavInAM tIrthakRddevaH kiMtarAM tatra varNyate / viduSAM vAGmaladhvaMsi tIrthaM yasya vacomayam // 1 / 52 zilAlekhoM tathA dUsare pramANoM se vidita hotA hai ki inakA guru ke dvArA diyA huA dIkSAnAma devanandi thA, buddhi kI prakharatA ke kAraNa inheM jinendrabuddhi kahate the aura devoM ke dvArA inake caraNayugala pUje gae the, isalie ve pUjyapAda isa nAma se bhI loka meM prakhyAta the| isa artha ko vyakta karane vAle uddharaNa ye haiM jaina Agama evaM sAhitya prAgalbhyadhArI guruNA kila devanandI buddhyA punarvipulayA se jinendra buddhiH / zrI pUjyapAda iti caiSa budhaiH pracakhye satpUjitaH padayuge vanadevatAbhiH / ' * ina zilAlekhoM ke atirikta anyatra " bhI pUjyapAda kA anya nAmoM se puNyasmaraNa kiyA gayA hai- yazaH kIrtiyazonandI devanandi mahAmatiH / zrI pUjyapAdAparAkhyo yaH sa guNanandiguNAkaraH // zrI vAdirAja kavi ne zrI pUjyapAda deva kA smaraNa karate hue likhA hai- acintyamahimAdevaH so'bhivandyohitaiSiNA / zabdAzca yena siddhyante sAdhutvaM pratilambhitaH // Gal 53 isa prakAra viditta hotA hai ki inakA nAma deva bhI thaa| yaha devanandi kA saMkSipta rUpa jJAta hotA hai| kavi, vaiyAkaraNa evaM dArzanika ina tInoM vyaktitvoM kA AcArya pUjyapAda devanandi meM adbhuta samavAya thaa| karnATaka deza ke kole nAmaka grAma ke mAdhavabhaTTa nAmaka brAhmaNa aura dhIdevI brAhmaNI se pUjyapAda kA janma huaa| jyotiSiyoM ne bAlaka ko trilokapUjya batalAyA / isa kAraNa unakA nAma pUjyapAda rakhA gayA / pUjyapAda ke pitA ne apanI patnI ke Agraha se jainadharma svIkAra kiyA thaa| unhoMne bacapana meM hI eka bagIce meM eka sA~pa ke mu~ha meM pha~se hue meMDhaka ko tar3apatA dekha vairAgya se otaprota hokara munidIkSA le lI thii| unhoMne apane jIvanakAla gaganagAmI lepa ke prabhAva se kaI bAra videha kSetra kI yAtrA kI thI / videha kSetra meM jAkara bhagavAna sImaMdhara kI divyadhvani sunakara unhoMne apanA mAnavajIvana pavitra kiyA thaa| unako tapa ke prabhAva se auSadhi va cAraNa Rddhi prApta thI / zravaNabelagola ke eka zilAlekha ke AdhAra se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jisa jala se unake caraNa dhoe jAte the, unake sparza se lohA bhI sonA bana jAtA thaa| unake caraNa-sparza se pavitra huI dhUli meM patthara ko sonA banAne kI kSamatA thI / 26 pUjyapAda muni bahuta samaya taka yogAbhyAsa karate rhe| phira eka devavimAna meM baiThakara unhoMne aneka tIrthoM kI yAtrA kii| mArga meM eka jagaha unakI dRSTi timirAcchanna ho gaI thI, jise unhoMne zAntyaSTaka kA nirmANa kara dUra kara diyaa| zAMtiH zAMti jinendra zAntamanasA tvtpaadpdmaashryaat| samprAptAH pRthivItaleSu bahavaH zAntyarthinaH prANinaH // kAsAyAnmama zAktikasya ca vibho dRSTiM prasannAM kuru / For Private Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| - yatIndrasUrismAraka grantha - jaina Agama evaM sAhitya - tvatpAdadvayadaivatasya gadataH zAntyaSTakaM bhktitH|| joindu kavi ke jIvana ke saMbaMdha meM kisI bhI sAdhana isa prakAra stavana karate hI unakI dRSTi nirmala ho gaI, kintu se koI prAmANika sUcanA prApta nahIM hotI hai| paramAtmaprakAza meM isa ghaTanA kA unake Upara aisA prabhAva paDA. jisase unhoMne tIrthayAtrA batAyA gayA hai ki yaha graMtha bhaTTa prabhAkara ke nimitta se likhA se lauTakara apane grAma meM Akara samAdhimaraNa kiyaa| jA rahA hai| graMthakAra ne likhA hai-- pUjyapAda AcArya kA samaya vikrama kI 5vIM zatAbdI ke itthuNa levau paMDiyahiM guNadosu vi punnruttu| uttarArddha se lekara chaThI zatAbdI ke pUrvArddha ke madhya mAnA jAtA bhaTTa pamAyara kAraNaiM maI puNu vi pauttu / hai| unake dvArA nirmita racanAe~ nimnalikhita haiM-- arthAt he bhavyajIvo! isa graMtha meM punarukta nAma kA doSa paMDitajana grahaNa nahIM kareMge aura na kAlA kI dRSTi se hI 1. sarvArthasiddhi, 2. jainendra-vyAkaraNa, 3. iSTopadeza, 4. isakA parIkSaNa kreNge| yataH maiMne prabhAkara bhaTTa ko saMbodhita karane samAdhitaMtra, 5. dazabhakti, 6. zAntyaSTaka, 7. sArasaMgraha, 8. cikitsAzAstra, 9. jainAbhiSedha, 10. siddhipriyastotra, 11. ke lie paramAtmatattva kA kathana kiyA hai| isa kathana se yaha jainendranyAsa tathA 12. shbdaavtaarnyaas| niSkarSa nikalatA hai ki bhaTTa prabhAkara koI mumukSu thA, jisake lie isa graMtha kA pratipAdana kiyA gayA hai| yaha graMtha mukhya rUpa pAtrakesarI svAmI pAtrakesarI ke samaya kI sImA vikrama kI se maniyoM ko lakSya kara likhA gayA hai aura isake lekhaka bhA navama zatAbdI se pUrva nizcita rUpa se siddha hotI hai, kyoMki ka adhyAtmarasika muni hI haiM 31 // . mahApurANa ke prAraMbha meM jinasenAcArya ne unakA ullekha kiyA hai| diGnAga ke trairUpya hetu ke lakSaNa kA khaMDana karane ke lie . aMtima maGgala ke lie AzIrvAda rUpa meM namaskAra karate unhoMne trilakSaNa-kadarthana nAmaka graMtha likhA, ata: pAtrakesarI hue likhA hai ki isa loka meM viSayI jIva jise nahIM pA sakate, diGnAga (IsA kI pA~cavIM zatAbdI) ke pazcAt hone caahie| aisA yaha paramAtmatattva jayavanta ho| viSayAtIta vItarAgI muni trilakSaNa-kadarthana viSayaka unakA zloka nimnalikhita hai-- hI isa Atmattva ko prApta kara sakate haiN| jo muni bhAvapUrvaka isa paramAtmaprakAza kA ciMtana karate haiM, ve samasta moha ko jItakara anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim| paramArtha ke jJAtA hote haiN| anya jo bhI bhavyajIva isa nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim| paramAtmaprakAza ko jAnate haiM, ve bhI loka aura aura aloka kA bauddha dArzanika zAntarakSita ne 'tattvasaMgraha' ke anumAnaparIkSA prakAza karane vAle jJAna ko prApta kara lete haiM 32 / nAmaka prakaraNa meM pAtrakesarI ke trilakSaNakadarthana nAmaka graMtha se joiMdu kA samaya chaThI zatAbdI kA uttarArddha mAnA jAtA hai| kArikAe~ uddhRta kara unakI AlocanA kI hai| akalaMkadeva unakI racanAe~ nimnalikhita haiM--1. paramAtmaprakAza (apabhraMza), bhI zAMtarakSita ke pUrva samakAlIna the, ataH unhoMne bhI usa graMtha 2. naukAra zrAvakAcAra (apabhraMza), 3. yogasAra (apabhraMza), 4. ko dekhA hogaa| nyAyazAstra ke mukhya aMga hetu Adi ke lakSaNa adhyAtmasaMdoha (saMskRta), 5. subhASitataMtra (saMskRta) aura 6. kA upapAdana avazya hI pAtrakesarI kI dena hai| tattvArthaTIkA (sNskRt)| sumati - bauddha dArzanika zAMtarakSita ne apane graMtha tattvasaMgraha ke paramAtmaprakAza sAkSAt mokSamArga kA pratipAdaka hai| jisa aMtargata syAdvAdaparIkSA (kArikA 1262 Adi) aura bahirartha: taraha AcArya kundakunda kI nATakatrayI hai, usI prakAra yaha bhI parIkSA (kArikA 1940) meM sumati nAmaka digaMbarAcArya ke mata adhyAtmaviSaya kI paramasImA hai, kyoMki graMthakartA ne svayaM isa kI AlocanA kI hai| sumati ne siddhasena ke sanmatitarka para graMtha ke par3hane kA phala likhA hai, isakA satat abhyAsa karane vivRtti likhI thI, aisA spaSTa ullekha milatA hai| yaha ullekha vAloM kA mohakarma dUra hokara kevalajJAnapUrvaka mokSa avazya hI vAdirAja sUri ke pArzvanAthacarita ke prAraMbha meM hai aura zravaNabelagola ho sakatA hai| kI malliSeNa-prazasti meM unheM sumatisaptaka kA racayitA kahA gayA hai| sumati kA dUsarA nAma sanmati bhI thaa| vimalasUri - paumacariya aura harivaMsa cariya ke lekhaka ke rUpa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndasUri smAraka grantha - jaina Agama evaM sAhitya - meM khyAta AcArya vimalasUri yApanIya paraMparA ke prasiddha AcArya anantara dharaNIputra sudharmA ko prApta huA, anantara prabhava ko the| paumacariya ke ullekhAnusAra paumacariya kI racanA prathama prApta huA, prabhava ke anantara kIrtidhara AcAryoM ko prApta huaa| zatAbdI I. meM huI thii| DA. harmana jaikobI paumacariya ko tRtIya kIrtidhara AcArya ke anantara anuttaravAgmI AcArya ko prApta zatAbdI IsavI se pahale kA nahIM maante| huA tathA anuttaravAgmI AcArya kA likhA huA prApta kara yaha vimalasUri vijaya ke ziSya the| vijaya nAila kulavaMza ke raviSeNa kA prayatna prakaTa huA hai 36 | graMtha ke aMtima parva meM isI gaurava the| ve rAha ke ziSya the| paSpikA se sacita hotA hai ki prakAra kA ullekha milatA hai 36 / tadanusAra samasta saMstara ke pUrva meM varNita nArAyaNa aura baladeva ke carita ko sunane ke bAda dvArA namasta dvArA namaskRta bhI varddhamAna jinendra ne padmamuni kA jo carita vimalasari ne rAghavacarita likhaa| paSpikA meM vimalacariya ko kahA thA, vahI iMdrabhUti (gautamagaNadhara) ne sudharmA aura jambasvAmI rAhu kA prariya likhA gayA hai| rAhu nAila vaMza ke yathArtha sarya ke lie khaa| vahI jambUsvAmI ke praziSya uttaravAgmI AcArya bhAbhI ke dvArA prakaTa huaa| ye uttaravAgmI kauna the? inake viSaya meM sUcI meM vimalasUri kA nAma nahIM haiN| zvetAmbara-paraMparA kahatI hai abhI taka koI jAnakArI prApta nahIM huii| inake dvArA likhita ki mahAvIra nirvANa ke bAda eka hajAra varSa taka pUrvadhara hote rhe| rAmakathA bhI Aja upalabdha nahIM hai| raviSaNa digaMbara paraMparA ke vimalasUri ke kucha vizvAsa digaMbara paraMparAsammata haiM, to kucha zvetAmbara anuyAyI the| inhoMne padmacarita kI racanA 734 vikrama (667 I.) smmt| isa AdhAra para vidvAnoM ne unheM yApanIya paraMparA kA AcArya meM pUrNa kii| jaina paraMparA meM ikSvAkuvaMzI ayodhyAdhipati dAzarathi mAnA hai| velagA~va ke doDavastI abhilekha se yaha jJAta hotA hai ki va rAmacandra kA aparanAma padma vizeSa prasiddha rahA hai| ataeva padmacarita rAmacandra kA aparanAma' yApanIyoM dvArA pratiSThita pratimA digaMbaroM dvArA pUjI jAtI thii| ataH kA Azaya rAmacarita, rAmakathA yA rAmAyaNa se hai| yaha mAnA jA sakatA hai ki yApanIya saMgha ke AcArya digaMbaroM meM jaTAsihanandI- jaTAcArya ke nAma se bhI inakA ullekha milatA pratiSThita the| vimalasUri kA harivaMsacariya vartamAna meM upalabdha nahIM hai| ye tapasvI aura kavi the39| inakA samAdhimaraNa koppaNa meM hai| paumacariya mahAkAvya meM jainadRSTi se rAmakathA varNita hai| huA thaa| koppaNa ke samIpa 'pallavakIguNDu' nAma kI pahAr3I raviSeNa - aThAraha hajAra anaSTapa zlokapramANa padmacarita para inake caraNacihna aGkita haiM aura nIce do paMktiyoM kA parAnI ke kartA AcArya raviSeNa ne kisI saMgha, gaNa, gaccha kA ullekha kannar3a bhASA kA eka abhilekha utkIrNa hai| inakA samaya vikrama nahIM kiyA hai aura na sthAnAdi kI carcA kI hai| apanI guruparaMparA saMvat kI 7vIM zatI hai| inakI eka racanA 'varAMgacarita' nAmaka ke viSaya meM inhoMne svayaM likhA hai ki iMdra garu ke ziSya divAkara upalabdha hai| yati the, unake ziSya arhada yati the, unake ziSya lakSmaNa sena kANabhikSa- AcArya jinasena ne kANabhikSa kA kathAgraMtha racayitA muni the aura unakA ziSya maiM raviSeNa huuN23| paM. nAthUrAma premI ne ke rUpa meM ullekha kiyA hai| ataeva spaSTa hai ki inakA koI raviSeNa ke senAnta nAma se anumAna lagAyA hai ki ye zAyada sena prathamAnuyoga saMbaMdhI graMtha rahA hai| jinasena dvArA ullikhita hone saMgha ke hoM aura inakI guruparaMparA ke pUre nAma iMdrasena, divArakarasena, ke kAraNa inakA samaya vikrama saMvat kI navIM zatI ke pUrva haiM / arhatsena aura lakSmaNasena hoM / inake nivAsasthAna, mAtA kalaMka- bhaTTa akalaMka prAcIna bhArata ke adbhuta vidvAna pitA Adi ke viSaya meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| tathA lokottara vivecaka graMthakAra evaM jaina vAGmayarUpI nakSatraloka padmacarita kI racanA ke viSaya meM raviSeNa ne likhA hai- ke sabase adhika prakAzamAna tAre haiN| akalaMka ne nyAyapramANazAstra jinasUrya zrI varddhamAna jinendra ke mokSa ke bAda eka hajAra do sau kA jaina-paraMparA meM jo prAthamika nirmANa kiyA, jo paribhASAe~, tIna varSa chaha mAha bIta jAne para zrI padmamuni(rAma) kA yaha jo lakSaNa va parIkSaNa kiyA, jo pramANa, prameya Adi kA vargIkaraNa carita likhA gayA hai 35 / padmacarita kI kathAvastu ke AdhAra ke kiyA aura parArthAnumAna tathA vAda, kathA Adi paramata-prasiddha viSaya meM raviSeNa ne likhA hai ki zrI varddhamAna jinendra ke dvArA vastuoM ke saMbaMdha meM jo jaina-praNAlI sthira kI, anya paramparAoM kahA huA yaha artha iMdrabhUti nAmaka gaNadhara ko prApta huA, meM prasiddha tarkazAstra ke aneka padArthoM kA jainadRSTi se jaina-paraMparA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM jo sAtmIbhAva kiyA tathA Agamasiddha apane mantavyoM ko jisa taraha dArzanikoM ke sAmane rakhane yogya banAyA, vaha saba choTe-choTe graMthoM meM vidyamAna unake asAdhAraNa vyaktitva kA tathA nyAya pramANa sthApanA yuga kA dyotaka hai 43 / yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya akalaMka deva kA samaya 720- 780 siddha hotA hai" / unake graMthoM meM anya darzanoM ke AcAryoM ke sAtha bauddha AcArya dharmakIrti, prajJAkaragupta, dharmAkaradatta (arcaTa), zAMtabhadra, dharmottara, karNakagomi tathA zAMtarakSita ke graMthoM kA ullekha yA prabhAva dRSTigocara hotA hai| akalaMka jaina-nyAya ke pratiSThAtA mAne jAte haiN| unake pazcAt jo jaina graMthakAra hue, unhoMne apanI nyAyaviSayaka racanAoM meM akalakaMdeva kA hI anusaraNa karate hue jaina-nyAya viSayaka sAhitya kI zrIvRddhi kI aura jo bAteM akalaMka deva ne apane prakaraNoM meM sUtra rUpa meM kahI thIM, unakA upapAdana tathA vizleSaNa karate hue darzanAntaroM ke vividha mantavyoM kI samIkSA meM bRhatkAya grantha race, jisase jaina nyAya rUpI vRkSa pallavita aura puSpita huaa| akalaGkadeva kI racanAe~ nimnalikhita haiM1. tattvArthavArtika, 2, aSTazatI, 3. laghIyastraya savivRtti, 4. nyAya vinizcaya, 5. siddhivinazcaya aura 6. pramANasaMgraha | vajrasUri - ye devanandI yA pUjyapAda ke ziSya drAvir3a saMgha ke saMsthApaka jAna par3ate haiN| harivaMzapurANakAra jinasena prathama ne inake vicAroM ko pravaktAoM yA gaNadhara devoM ke samAna pramANabhUta batalAyA hai aura unake kisI aise grantha kI ora saMketa kiyA hai, jisameM baMdha aura mokSa tathA unake hetuoM kA vivecana kiyA gayA hai| darzanasAra ke ullekhAnusAra ye chaThI zatI ke prAraMbha ke vidvAn Thaharate haiM 46 / mahAsena - inheM jinasena prathama ne sulocanAkathA kA kartA kahA hai / zAnta inakA pUrA nAma zAntiSeNa jAna par3atA hai / inakI utprekSA alaMkAra se yukta vakroktiyoM kI prazaMsA kI gaI hai| jinasena prathama ne apanI guruparaMparA kA varNana karate hue jayasena ke pUrva eka zAntiSeNa nAmaka AcArya kA nAmollekha kiyA hai| bahuta kucha saMbhava hai ki yaha zAnta vahI zantiSeNa hoM 46 / kumArasenaguru - caMdrodaya grantha ke racayitA prabhAcaMdra ke Apa the| ApakA nirmala suyaza samudrAnta vicaraNa karatA thaa| guru inakA samaya nizcita nahIM hai / cAmuNDarAyapurANa ke padya saM. 15 meM Sambembimbing - bhI inakA smaraNa kiyA gayA hai| DA. e. ena. upAdhye ne inakA paricaya dete hue jaina-saMdeza ke zodhAGka 12 meM likhA hai ki ye mUlaguNDa nAmaka sthAna para AtmatyAga ko svIkAra karake koppaNAdri para dhyAnastha ho gae tathA samAdhipUrvaka maraNa kiyA *" / vIrasena AcArya ye usa mUlasaMgha paJcastUpAnvaya ke AcArya the, jo senasaMgha ke nAma se loka meM vizruta huA hai| ye AcArya caMdrasena ke praziSya aura AryanandI ke ziSya tathA mahApurANa Adi ke kartA jinasena ke guru the| ye SaTkhaNDAgama para bahattara hajAra zlokapramANa dhavalA TIkA tatha. prAbhRta para bIsa hajAra zloka pramANa jayadhavalA TIkA likhakara divaGgata ho ge| jinasena ne inheM kaviyoM kA cakravartI tathA apane Apake dvArA paraloka kA vijetA kahA hai| inakA samaya vikrama kI 9 vIM zatI kA pUrvArddha hai"| guNabhadrAcArya ke ullekha se jJAta hotA hai ki vIrasenAcArya dvArA 'siddhabhUpaddhati' nAmaka graMtha kI racanA kI gaI thii| jinasena prathama - harivaMzapurANa ke racayitA AcArya jinasena punATa saMgha ke the| ye mahApurANAdi ke karttA jinasena se bhinna haiN| inake guru kA nAma kIrtiSeNa aura dAdAguru kA nAma jinasena thaa| mahApurANAdi ke karttA jinasena ke guru vIrasena aura dAdA AryanandI the| punnATa karnATaka kA prAcIna nAma hai / isalie isa deza ke munisaMgha kA nAma punnATa saMgha thaa| jinasena kA janmasthAna, mAtA-pitA tathA prAraMbhika jIvana kA kucha bhI ullekha upalabdha nahIM hai| jinasena bahuzruta vidvAn the / harivaMzapurANa purANa to hai hI, sAtha hI isameM jaina vAGmaya ke vividha viSayoM kA acchA nirUpaNa kiyA gayA hai| isalie yaha jaina sAhityakA anupama graMtha hai 50 / zrIpAla ye vIrasena svAmI ke ziSya aura jinasena ke sadharmA samakAlIna vidvAn haiN| jinasena ne jayadhavalA ko inake dvArA sampAdita batalAyA hai| inakA samaya vikrama kI 9vIM zatI hai / jayasena - ye ugratapasvI prazAMtamUrti, zAstrajJa aura paNDitajanoM meM agraNI the| harivaMzapurANa ke kartA jinasena ne amitasena ke guru jayasena kA ullekha kiyA hai| inakA samaya vikrama kI AThavIM zatI hai| jayasena ke nAma se eka nimittajJAna saMbaMdhI graMtha bhI prAkRta bhASA meM likhA milatA hai, para yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki AdipurANollikhita jayasena se vaha abhinna hai59 / - For Private Personal Use Only -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi paramezvara - AdipurANa meM kavi paramezvara yA parameSThI ko vAgarthasaMgraha nAmaka purANa-graMtha kA racayitA kahA gayA hai / cAmuNDarAya ne apane purANa meM kavi paramezvara ke nAma aneka padya uddhRta kie haiN| kannar3a - kavi Adipampa, abhinava pampa, nayasena, aggaladeva aura kamalabhava Adi ne AdarapUrvaka kavi paramezvara kA smaraNa kiyA hai| AcArya guNabhadra ne paramezvara ke kathAkAvya ko chanda, alaMkAra aura gUDhArtha yukta batalAyA hai| inake isa kathA - graMtha kI racanA gadya meM batalAI gaI hai / 52 jinasena dvitIya - paMcastUpAnvayI svAmI vIrasena ke paTTaziSya senasaMghI AcArya jinasena ke mAtA-pitA, janmasthAna Adi kI koI prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM hai| jayadhavalA TIkA kI prazasti ke anusAra karNacchedana se bhI pahale inhoMne vIrasena svAmI ke saMgha meM rahanA prAraMbha kara diyA thaa| AsannabhavyatA, mokSalakSmI kI samutsukatA aura jJAnalakSmI ke varaNa hetu inhoMne bAlyAvasthA meM hI brahmacarya vrata dhAraNa kara liyA thaa| inakA zArIrika AkAra adhika suMdara nahIM thA aura na ye adhika catura the| zrI zama aura vinaya unake naisargika guNa the, jisake kAraNa vidvajjana bhI unakI ArAdhanA karate the, kyoMki guNoM ke dvArA kauna vyakti ArAdhanA ko prApta nahIM hotA hai / ve yadyapi zarIra se kRza the, kintu tapoguNa se kRza nahIM the| zarIra se durbala vyakti durbala nahIM hotA hai, kintu jo vyakti guNoM se durbala hai, vahI vAstava meM durbala hai| jJAna kI ArAdhanA meM inakA samaya niraMtara vyatIta hotA thA, ataH tattvadarzI unheM jJAnamayapiNDa kahA karate the 53 / unake dvArA racita kRtiyA~ nimnalikhita haiM yatIndrasUri smArakagrantha jaina Agama evaM sAhitya 1. AdipurANa, 2. pArzvAbhyudaya, 3. jayadhavalA TIkA, jinasena kA kAla I. san kI navama zatAbdI kA uttarArddha mAnA jAtA hai| vidyAnanda AcArya vidyAnanda 770-840 I. ke vidvAn mAne jAte haiN| unhoMne itaradArzanikoM ke sAtha nAgArjuna, vasubandhu, diGnAga, dharmakIrti, prajJAkara tathA dharmottara ina bauddhadArzanikoM ke graMthoM kA sarvAGgINa abhyAsa kiyA thaa| isake sAtha hI sAtha jaina dArzanika tathA Agamika sAhitya bhI unheM vipula mAtrA meM prApta thaa| unake dvArA racita grantha nimnalikhita haiM-- 1. vidyAnanda mahodaya, 2 tattvArthazlokavArtika, 3. aSTasahasrI, 4. yuktyanuzAsanAlaGkAra, 5. AptaparIkSA, 6. pramANaparIkSA, 7. patraparIkSA, 8. satyazAsanaparIkSA, 9. zrIpurapArzvanAtha stotra / Po - vidyAnanda mahodaya samprati anupalabdha hai / tattvArthazlokavArtika kI racanA tattvArthasUtra para bhASya ke rUpa meM mImAMsAzlokavArtika ke anukaraNa para kI gaI / bhaTTAkalaGka kI aSTazatI ke gUr3ha rahasya ko samajhAne ke lie aSTasahasrI kI racanA kI gii| isake gaurava ko AcArya vidyAnanda ne svayaM ina zabdoM meM vyakta kiyA hai" hajAra zAstroM ke sunane se kyA lAbha hai, kevala isa aSTasahastrI ko suna liijie| itane se hI svasiddhAnta aura parasiddhAMta kA jJAna ho jAegA / " yuktyanuzAsanAlaGkAra AcArya samantabhadra ke yuktyanuzAsana kI TIkA hai| AptaparIkSA, pramANaparIkSA aura satyazAsanaparIkSA parIkSAnta graMtha haiM, jo diGnAga kI AlaMbanaparIkSA aura trikAlaparIkSA, dharmakIrti kI saMbaMdhaparIkSA, dharmotara kI pramANaparIkSA va laghupramANaparIkSA tathA kalyANarakSita kI zrutiparIkSA jaise parIkSAnta graMthoM kI yAda dilAte haiN| vidyAnanda ko parIkSAnta nAma rakhane meM inase preraNA milI ho, isameM Azcarya nhiiN| pahale zAstrArthoM meM jo patra die jAte the, unameM kriyApada gUr3ha rahate the, jinakA Azaya samajhanA kaThina hotA thA / usI ke vivecana ke lie vidyAnanda ne patraparIkSA nAmaka eka choTe se prakaraNa kI racanA kI thii| jaina paraMparA meM isa viSaya kI saMbhavataH yaha prathama aura aMtima racanA hai| zrIpurapArzvanAtha stotra kI racanA atizaya kSetra zrIpura ke pArzvanAtha ke pratibimba ko lakSya meM rakhakara kI gaI hai| aSTasahasrI kI aMtima prazasti meM batAyA hai ki kumArasena kI yuktiyoM ke varddhanArtha hI yaha racanA likhI jA rahI hai| isase dhvanita hotA hai ki kumArasena ne AptamImAMsA para koI vivRtti yA vivaraNa likhA hogaa| jisakA spaSTIkaraNa vidyAnanda ne kiyA hai / nizcayataH kumArasena inake pUrvavartI haiM / kumArasena kA samaya I. san 783 ke pUrva mAnA gayA hai / 54 anantavIrya - jaina sAhitya meM do anantavIryoM kA nAma milatA hai / inameM se eka anantavIrya ne akalaMka ke siddhivinizcaya para TIkA likhI hai| prabhAcaMdra ne nyAyakumudacandra meM inakA smaraNa kiyA hai aura prameyaratnamAlA meM anantavIrya ne prabhAcaMdra kA smaraNa kiyA hai| isase siddha hai ki donoM anantavIrya bhinna haiN| uttaravartI hone se prameyaratnamAlA ke racayitA anantavIrya ko laghu anantavIrya A nAma se bhI kahA jAtA hai| apane TippaNa ke prAraMbha meM TippaNakAra ne inakA laghu anantavIrya deva ke nAma se ullekha kiyA hai| inhoMne mANikyanandi ke parIkSAmukha sUtroM kI saMkSipta kintu mmI 57 m For Private Personal Use Only masarany
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizada vyAkhyA kI hai, sAtha hI cArvAka, bauddha, sAMkhya, nyAyavaizeSika, mImAMsA aura vedAntadarzana ke kucha viziSTa siddhAMtoM kA spaSTa vivecana evaM nirAkaraNa kiyA hai| isase inake gaMbhIra pAMDitya kA patA calatA hai| inakI eka mAtra kRti prameyaratnamAlA hai| anantavIrya kA samaya vikrama kI bArahavIM zatAbdI mAnA jAtA hai / 55 anantakIrti - AcArya anantakIrti-racita laghu sarvajJasiddhi aura bRhat sarvajJasiddhi nAma se do prakaraNa laghIyastrayAdi saMgraha meM chape haiN| unake adhyayana prakaTa hotA hai ki ve eka prakhyAta dArzanika the| unhoMne ina prakaraNoM meM vedoM ke apauruSeyatva kA khaMDana karake Agama kI pramANatA meM sarvajJa praNItatA ko hI kAraNa siddha kiyA hai| unhoMne sarvajJatA ke pUrvapakSa meM jo zloka uddhRta kie haiM, unameM kucha mImAMsAzlokavArtika ke, kucha pramANavArtika ke aura kucha tattvasaMgraha ke haiN| prabhAcaMdra ne nyAyakumudacaMdra aura prameyakamalamArtaNDa ke sarvajJasAdhaka prakaraNoM meM anantakIrti kI bRhatsarvajJasiddhi kA zabdaparaka anukaraNa kiyA hai56 AcArya mANikyanandi - ye jaina-nyAya ke Adya sUtrakAra haiN| inakA samaya IsA kI nauvIM zatAbdI hai| inhoMne akalaMka deva ke vacanarUpI amRta kA maMthana karake nyAyavidyA rUpI amRta kA uddhAra kiyA thA / yadyapi inakI racanA parIkSAmukhasUtra kA pradhAna AdhAra samantabhadra, siddhasena aura akalaMka ke hI grantha haiM, tathApi sUtraracanA meM vizeSa rUpa se hetu ke bheda-prabhedoM ke batalAne meM unhoMne apane pUrvavartI bauddhagrantha nyAyavindu kA bhI bharapUra upayoga kiyA hai 58 / donoM granthoM kI tulanA se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| yatIndrasUri smAraka grantha jaina Agama evaM sAhitya prabhAcandra AcArya prabhAcandra kA kAla 950 I. se 1020 I. ke madhya mAnA jAtA hai| ve eka bahuzruta vidvAn the| sabhI darzanoM ke prAyaH sabhI maulika granthoM kA inhoMne abhyAsa kiyA thA | itara darzanoM ke granthoM ke uddharaNa ke sAtha unhoMne bauddhoM ke abhidharmakoza, nyAyavindu, pramANavArtika, mAdhyamikavRtti Adi graMthoM ke uddharaNa die haiN| inake dvArA likhita cAra grantha mAne jAte haiM--1. prameyakamalamArtaNDa, 2. nyAyakumudacandra, 3. tattvArthavRtti, 4. zAkaTAyananyAsa / prameyakamalamArtaNDa mANikyanandi ke parIkSAmukha nAmaka sUtra-grantha kA vistRta bhASya hai| akalaMkadeva ke laghIyastraya tathA usakI vivRtti ke vyAkhyAnagrantha kA nAma nyAyakumudacandra hai / tattvArthavRtti AcArya pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi - nAmaka TIkA kI laghuvRtti hai| aMtima grantha zAkaTAyananyAsa ke prabhAcandrakRta hone kA abhI sarvasammata nirNaya nahIM ho sakA hai / 59 vAdirAja ye prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakakumucandra ke racayitA prabhAcandra ke samakAlIna aura akalaMkadeva ke granthoM ke vyAkhyAtA haiN| cAlukyanareza jayasiMha kI rAjasabhA meM inakA bar3A sammAna thA / inakA kAla 1010 se 1065 I. mAnA jAtA hai / inake dvArA nimnalikhita grantha praNIta hue - 1. pArzvanAthacarita, 2. yazodharacarita, 3. ekIbhAvastotra, 4. nyAyavinizcaya-vivaraNa, 5. pramANa - nirnny| inameM se aMtima do dArzanika kRtiyA~ haiM / nyAyavinizcaya-vivaraNa akalaMkadeva ke nyAyavinizcaya grantha kA bIsa hajAra zlokapramANa bhASya hai| bauddhamata samIkSA meM dharmakIrti ke pramANavArtika aura prajJAkara ke vArtikAlaMkAra kI itanI gaharI aura vistRta AlocanA anyatra dekhane meM nahIM aayii| vArtikAlaMkAra kA AdhA bhAga isameM Alocita hai| isake atirikta nyAyavinizcayavivaraNa meM dharmottara zAMtibhadra, arcaTa Adi pramukha bauddha dArzanikoM kI samIkSA hai / pramANanirNaya eka laghukAya grantha hai| isake cAra prakaraNa haiM- 1. pramANanirNaya, 2 . pratyakSanirNaya, 3. parokSanirNaya, 4. AgamanirNaya / guNabhadra - jinasena dvitIya ke paTTaziSya AcArya guNabhadra the, jinakA amoghavarSa tathA usakA putra kRSNa dvitIya donoM hI sammAna karate the / inheM amoghavarSa ne apane putra kA zikSaka niyukta kiyA thaa| inhoMne guru dvArA prAraMbha kie gae mahApurANa ko saMkSepa pUrA kiyaa| inake dvArA likhA gayA bhAga uttarapurANa kahalAtA hai| isake atirikta AtmAnuzAsana, jinadattacarita Adi grantha bhI unhoMne race / 61 meM - devasena AcArya devasena svayaM bhI gaNi the, arthAt gaNa ke nAyaka the| ye vikrama saMvat 990 meM hue haiN| inhoMne apane granthoM meM apanA paricaya nahIM diyA hai aura na una granthoM kI racanA kA samaya batAyA hai| darzanasAra grantha ke par3hane se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki ve mUlasaMgha ke AcArya the| darzanasAra meM unhoMne kASThA saMgha, drAviDa saMgha, mAthura saMgha aura yApanIya saMgha Adi sabhI digaMbara saMghoM kI utpatti batalAI hai aura unheM mithyAtvI kahA hai, paraMtu mUla saMgha ke viSaya meM kucha nahIM kahA hai| arthAt unake vizvAsa ke anusAra yahI mUla se calA AyA hai aura yahI vAstavika saMgha hai| inake dvArA ye grantha likhe gae - 1. darzanasAra, 62 tri - tamoramonoramovom 46 thavamaemer For Private Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya - yatIndrasUri smArakagranya - jaina Agama evaM sAhitya 2. nayacakra, 3. AlApapaddhati, 4. zrutabhavanadIpaka, 5. tattvasAra, -dharmasena ke ziSya zantiSeNa, zAntiSeNa ke gopasena, gopasena ke 6. ArAdhanA, 7 dhrmsNgrh| bhAvasena aura bhAvasena ke ziSya jayasena the| inhoMne apane vaMza __ ko yogIndravaMza kahA hai| inake ekamAtra grantha dharmaratnAkara meM amitagati prathama - ye devasena ke ziSya aura nemiSeNa ke puruSArthasiddhayupAya ke 125 padya uddhRta haiN| AcArya somadevasUri guru the| inake sAtha tyaktaniHzeSasaGga vizeSaNa prApta hotA hai| ke upAsakAdhyayana ke bhI aneka padya inhoMne uddhRta kie haiN| inakA samaya vikrama saM. 1000 mAnA jAtA hai| inakI ekamAtra eka padya rAmasena ke tattvAnuzAsana kA bhI uddhRta hai / dharmaratnAkara kRti yogasAra prAbhRta mAnI jAtI hai| meM usakA racanAkAla vikrama saMvat 1055 diyA gayA hai| amitagati dvitIya - amitagati kI ziSya paraMparA kA jJAna jayasena (dvitIya) - AcArya jayasena kundakunda ke amarakIrti ke 'chakkammovaesa' se hotA hai| isa grantha ke anusAra samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya granthoM ke suprasiddha amitagati (prathama) zAntitiseNa amarasena (dvitIya) zrIsena, TIkAkAra haiN| inake guru kA nAma somasena aura dAdAguru kA nAma candrakIrti aura amarakIrti isa prakAra guru-ziSya paraMparA prApta vIrasena thaa| inhoMne tribhuvanacandra guru ko bhI namaskAra kiyA hai| hotI hai| amitagati dvitIya kA kAla vikrama saMvat kI 11vIM vidvAnoM ne inakA samaya gyArahavIM zatAbdI kA uttarArddha yA bArahavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| inakI racanAe~ nimnalikhita haiM - zatAbdI kA pUrvArddha mAnA hai| inakI TIkAoM kI zailI AcArya 1. dharmaparIkSA, 2. subhASitaratnasandoha, 3. upAsakAcAra, amatacandra se bhinna hai| pratyeka gAthA ke padoM kA zabdArtha spaSTa karate 4. paJcasaMgraha, 5. ArAdhanA 6. bhAvanAdvAtriMzikA, 7. candraprajJapti, hae ve gAthA ke abhiprAya ko sarala saMskRta meM abhivyakta karate haiN| 8. sArddhadvayadvIpaprajJapti, 9. vyaakhyaaprjnypti| inakI TIkAe~ nizcaya aura vyavahAra kA samanvaya lie hue haiM tathA - ye AcArya kundakunda ke saprasiddha pArabhASaka zabdA ka atha inhAna acchA taraha spaSTa parata pAribhASika zabdoM ke artha inhoMne acchI taraha spaSTa kie haiN| graMtha samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya ke TIkAkAra ke AcArya nemicandra siddhAntacakravartI - AcArya nemicandra rUpa meM vikhyAta haiN| ye TIkAe~ bar3I praur3ha, arthagAmbhIrya pUrNa tathA siddhAnta cakravartI ne abhayanandi vIranandi iMdranandi aura granthakAra ke hAI ko abhivyakta karane meM sakSama haiN| inakA kAla kanakanandi ina cAra garuoM kA smaraNa kiyA hai| ye sabhI dazavIM zatAbdI kA aMtima bhAga mAnA jAtA hai| inakI racanAoM siddhAntasamadra ke paragAmI the| bAhabalicarita ke anasAra jaba meM adhyAtma aura vyavahAra kA sundara samanvaya pAyA jAtA hai| cAmuNDArAya apanI mAtA ke sAtha gommaTasAra kI mUrti ke darzana AcArya kundakunda ke granthoM kI TIkAe~ adhyAtma pradhAna haiM to ke lie podanapara gae the to nemicandra bhI unake sAtha the| nemicandra unake sAtha vyavahara kA sumela sthApita karane ke lie apane AcArya ko hI yaha svapna AyA thA ki vindhyagiri para gommaTezvara tattvArthasAra aura purUSArthasiddhayupAya kA praNayana kiyA ve eka kI marti hai| usake pazcAta hI cAmuNDarAya ne vahA~ mUrti kI sthApanA acche stutikAra bhI the| anekAnta zailI kA Azraya lekara 25- kI aura nemicandra ke caraNoM meM cAmuNDarAya ne mUrti kI pUjA ke 25 chandoM ke 25 adhikAroM meM unhoMne tIrthaMkaroM kI stuti likhI nimitta grAma arpita kie, jinakI Aya 96000 dravyapramANa thii| hai| yahA~ ve AcArya samantabhadra kI zailI ko apanAte hue dikhAI AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kI tIna racanAeM prApta haiM-- dete haiN| puruSArtha siddhayupAya meM hiMsA-ahiMsA kA jaisA sUkSma (1) gommaTasAra, (2) labdhisAra aura (3) triloksaar| varNana hai, vaisA anyatra virala hai| amRtacandrasUri kI nimnalikhita gommaTasAra aura trilokasAra kI racanA vikrama saM. 1037-40 racanAe~ haiM--1. puruSArtha siddhayupAya, 2. tattvArthasAra, 3. meM haI hai| nemicandra deziyagaNa pastakagaccha se saMbaMdhita the| yaha samayasAkalaza, 4. samayasAraTIkA, 5. pravacanasAra TIkA, 6. kandakandAnvaya ke nandisaMgha kI zAkhA thii| paMcAstikAya TIkA aura 7. lghutttvsphott| mAdhavacandra traividhya -AcArya nemicandra ke eka ziSya mAdhavacaMdra AcArya jayasena (prathama) - AcArya jayasena prathama traividhya the| unhoMne apane guru ke dvArA nirmita trilokasAra graMtha para lADavAgaDa saMgha ke AcArya the| inakI guruparaMparA isa prakAra thI- saMskata meM TIkA racI thii| unhoMne apanI TIkAkAra prazasti wordwardroinorindabrwanoranardaniraniwaniriwari- 59/6raniridworkwordwordsmiriramidnianiraniandard
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya meM kahA hai ki apane guru nemicandra siddhAnta cakravartI ko sammata athavA granthakartA nemicaMdra siddhAntadeva ke abhiprAya kA anusaraNa karane vAlI kucha gAthAe~ mAdhavacandra traividhya ne bhI yahA~ vahA~ racI haiN| mAdhavacandra bhI karaNAnuyoga ke paMDita the / inakI gaNitazAstra meM vizeSa gati thii| inake dvArA siddha gaNita ko trilokasAra meM nibaddha kiyA gayA hai aura yaha gAthA meM prayukta mAdhavacaMduddhariyA pada se jo dvayarthaka hai, spaSTa hotA hai| gommaTasAra jIvakANDa meM yogamArgaNAdhikAra meM inake mata kA nirdeza hai| ataH gurujanoM ke sAtha ziSyajana bhI isa grantharacanA-goSThI meM sammilita the / 3 iMdranandi - ye 939 I. meM likhI gaI jvAlAmAlinIkalpa ke racanAkAra mAne jAte haiM / inake dvArA racita zrutAvatAra grantha bhI prApta hotA hai| kanakanandi - inake dvArA sattvasthAna (vistAra sattaribhaGgI) kI racanA kI gaI thii| abhayanandi - ye vibudhaguNanandi ke ziSya aura vIranandI ke guru the / ajitasena - nemicandra siddhAnta cakravartI ke eka guru ajitasena the| ye senasaMgha ke Aryasena ke ziSya the| ye cAmuNDarAya ke pArivArika guru the| gaGgarAjA mArasiMha dvitIya ne 974 I. meM ajitasena guru ke sAnnidhya meM sallekhanA grahaNa kI thii| ajitasena cAmuNDarAya ko zravaNabelagolA meM vindhyagiri para bAhubalI pratimA kI sthApanA kI preraNA dI thii| ve isa pratimA ke sthApanAsamAroha ke adhiSThAtA the| saMbhavataH nemicandra inake sahAyaka the 64 / vIranandI - vIranandI asAdhAraNa vidvAn the, aisA unakI kRti candraprabhacarita ke adhyayana evaM anya ullekhoM se jJAta hotA hai| candraprabhacarita ke kriyApadoM ke dekhane spaSTa hai ki vIranandI kA vyAkaraNazAstra para pUrNa adhikAra rhaa| dvitIya sarga (zlo. 44110) yaha siddha karatA hai ki vIranandI jaina va jainetara darzanoM ke adhikArI vidvAn the / tattvopaplava darzana kI samIkSA ke saMdarbha meM unhoMne jo yuktiyA~ dI haiM, ve aSTasahastrI Adi viziSTa dArzanika granthoM meM bhI dRSTigocara nahIM hotiiN| aMtima sarga vIranandI kI siddhAnta marmajJatA ko vyakta karatA hai / candraprabhacarita ke tattatprasaGgoM meM carcita rAjanIti, gajavazIkaraNa aura zakuna apazakuna Adi viSaya unakI bahujJatA ko pramANita karane meM sakSama haiM 65 / inakA kAla vikrama kI gyArahavIM zatI kA pUrvArddha siddha hotA hai| AcArya narendrasena - dharmaratnAkAra kI prazasti meM dharmasena, zAntiSeNa, gopasena aura bhAvasena AcAryoM ke nAma krama se die haiM / jayasenAcArya bhAvasenAcArya ke ziSya the| jayasenAcArya ne apane pUrvavartI AcAryoM kA ullekha karake dharmaratnAkara kI prazasti samApta kI hai| isa prazasti ke Age narendrasenAcArya ne apane pUrvavartI brahmasena, vIrasena tathA guNasena ina tIna aura AcAryo kA ullekha kiyA hai| narendrasena guNasena AcArya ke ziSya hue haiN| guNasena AcArya ke narendrasena ke samAna guNasena, udayasena aura jayasena jaise anya tIna ziSya the| prathama guNasena ke paTTa para ye dvitIya guNasena ArUr3ha hokara AcArya pada bhUSita karane lge| AcArya narendrasena kI do racanAe~ prApta hotI haiM -- (1) siddhAntasArasaMgraha aura (2) pratiSThAdIpaka / siddhAntasArasaMgraha meM ratnatraya tathA jIvAdi sAta tattvoM kA svarUpa vidhivat samajhAyA gayA hai| pratiSThAsAradIpaka meM jinamUrti, jinamaMdira Adi ke nirmANoM meM tithi, nakSatra, yoga Adi kA vicAra kiyA gayA hai| sthApya, sthApaka aura sthApanA ina tIna viSayoM kA isameM varNana hai| paJcaparameSThI tathA unake paMcakalyANaka aura jo jo puNya ke hetubhUta haiM, ve sthApya haiN| yajamAna indra sthApaka haiN| maMtroM se jo vidhi kI jAtI hai, use sthApanA kahate haiN| tIrthaMkaroM ke paMcalyANaka jahA~ hue haiM, aise sthAna tathA anya pavitrasthAna, nadI taTa, parvata, grAma, nagarAdikoM ke suMdara sthAna meM jinamaMdira nirmANa karanA caahie| 66 AcArya narendrasena kA kAla vikrama saMvat kI 12vIM zatI kA madhyabhAga siddha hotA hai| vAdIbhasiMhasUri - inakA janmanAma oDayadeva, dIkSAnAma ajitasena aura pANDityopArjita upAdhi vAdIbhasiMha haiN| ye puSpasena muni ke ziSya the| ye tarka, vyAkaraNa, chanda, kAvya, alaMkAra aura koza Adi graMthoM ke marmajJa the| inake vAditvaguNa kI samAja meM bar3I prasiddhi thii| inakA kAla 8vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| inhoMne kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi nAmaka do kAvyagraMthoM kA praNayana kiyaa| inameM se prathama racanA padya meM aura dvitIya gadya meM hai / zravaNabelagola kI malliSeNa prazasti meM inake do ziSyoM kA ullekha pAyA jAtA hai -- (1) zAntinAtha aura (2) padmanAbha / saMskRta-gadyakAroM meM jo sthAna bANabhaTTa kA hai, vahI sthAna jainasaMskRta - gadya lekhakoM meM AcArya vAdIbhasiMha kA hai| unhoMne gadyacintAmaNi kAvya likhakara saMskRta aura jaina gadyakAvya ko [ 60 tt For Private Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha jaina Agama evaM sAhitya utkRSTatA pradAna kI hai| kSatracUDAmaNi jaisA sUktikAvya advitIya hai, jisake prAyaH pratyeka padya meM sUkti kA prayoga kiyA gayA hai| padmanandI - inhoMne padmanandipaJcaviMzatikA ke pratyeka prakaraNa meM apane nAmamAtra kA hI nirdeza kiyA hai, isake atirikta inhoMne apanA koI vizeSa paricaya nahIM diyaa| itanA avazya hai ki inhoMne do sthaloM para vIranandI isa nAmollekha ke sAtha apane guru ke prati kRtajJatA kA bhAva dikhalAte hue atizaya bhakti prakaTa kI hai| isake atirikta nAmanirdeza ke binA unhoMne aneka sthAnoM para gurUrUpa se unakA smaraNa karate hue unake prati atyadhika zraddhA kA bhAva vyakta kiyA hai| zrI padmanandI muni dvArA viracita ina kRtiyoM ke par3hane se jJAta hotA hai ki ve munidharma kA dRr3hatA se pAlana karate the / ve mUlaguNoM ke paripAlana meM thor3I sI bhI zithilatA ko nahIM saha sakate the| unakA digaMbaratva meM vizeSa anurAga hI nahIM thA, balki ve use saMyama kA eka Avazyaka aMga mAnate the / pramAda ke parihArArtha unheM ekAntavAsa adhika priya thaa| ve adhyAtma ke vizeSa premI the67| ye vikrama saM. 1075 ke pazcAt aura 1240 ke pUrva hue| zAkaTAyana pAlyakIrti ye pANini se 600 varSa pUrva hue prasiddha vaiyAkaraNa zAkaTAyana se bhinna haiM / inhoMne svopajJa amoghavRtti sahita zAkaTAyana zabdAnuzAsana kI racanA kI hai| amoghavRtti ke prAraMbha meM meM zAkaTAyana nAma se hI inakA nirdeza kiyA gayA hai| zAkaTAyana kA eka anya nAma pAlyakIrti bhI milatA hai| ye yApanIya saMgha ke AcArya the / vAdirAja dvArA nirdeza hone ke kAraNa inakA samaya I. san 1025 ke pUrva hai / inakI tIna racanAe~ prApta hotI haiM - 1. amoghavRttisahita zAkaTAyana- zabdAnuzAsana / 2. strImukti 3. kevalimukti mahAvIrAcArya - mAtra bhAratIya hI nahIM, apitu vizva itihAsa meM ApakI viziSTa kIrti ApakI bahuzruta kRti gaNitasArasaMgraha ke kAraNa hai| jyotiSa ke prabhAva se pUrNataH mukta pAThyapustaka kI zailI meM nibaddha isa kRti kA praNayana mAnyakheTa ke zAsaka rASTrakUTa vaMzIya nRpatuMga amoghavarSa ke rAjyakAla meM saMbhavataH unake hI rAjyakSetra athavA usake samIpa vihAra karane vAle di. tttt jaina AcArya mahAvIrAcArya ne 850 I. ke lagabhaga kiyA thaa| Apake janmasthAna janmavarSa dIkSAguru, dIkSAvarSa tathA mAtA-pitA Adi ke saMdarbha meM itihAsa pUrNataH mauna hai" / For Private gaNitasArasaMgraha gaNita kI aneka vizeSatAoM ko apane meM samAhita kie hue hai| usakA kSetragaNita vyavahAra aneka viziSTatAoM se paripUrNa hai| Apane vividha prakAra ke tribhujoM, caturbhujoM, vRtta Adi ke kSetraphala jJAta karane ke sAtha hI dIrghavRtti, yavAkAra, murajAkAra, paNavAkAra, vajrAkAra, ekaniSedha kSetra, ubhayaniSedha kSetra, tIna evaM cAra saMsparzI vRttoM se Abaddha kSetra, hastadaMta kSetra kA kSetraphala nikAlane ke niyama bhAratIya gaNita meM sarvaprathama pratipAdita kie haiN| dIrghavRtta ke atirikta anya AkRtiyoM kI to carcA bhI sarvaprathama Apane hI kI / mAtra vRtta hI nahIM, apitu golIya khaNDoM ( natodara + unnatodara) ke Ayatana jJAta karane ke sUtra bhI upalabdha haiM / 69 mAnatuGgasUri - suprasiddha bhaktAmarastotra ke praNetA mAnatuGgasUri ko kucha itihAsajJa vidvAnoM ne harSavarddhana ke samakAlIna batalAyA hai| samrAT harSa kA samaya sAtavIM zatAbdI hai, ata: paM. pannAlAla sAhityAcArya ne mahApurANa kI prastAvanA (pR. 22) meM AcArya mAnatuGga ko 7vIM zatAbdI kA likhA hai 60 / bhaktAmara stotra ke racayitA mUlataH brAhmaNadharmAnuyAyI aura sukavi the| bAda meM aneka parivartanoM ke bAda digaMbara jaina sAdhu ho gae the| unhIM ne bhaktAmara kAvya banAyA hai| 1 bhaktAmara stotra jainoM meM atyadhika lokapriya hai| aneka bhAI-bahana to pratidina bhaktAmara kA pATha karake hI AhAra grahaNa karate haiN| Adhunika hindI meM isake 100 se adhika padyAnuvAda ho gae haiN| mahAsenAcArya mahAsena vATa - vargaTa ya lATa-vAgar3a saMgha ke AcArya the| pradyumnacarita kI kAraJjA bhaMDAra meM prApta prazasti se jJAta hotA hai ki lATa - vargaTa saMgha meM siddhAntoM ke pAragAmI jayasena muni hue, unake ziSya guNAkarasena / ina guNAkarasena ke ziSya mahAsena sUri hue, jo rAjA muJja dvArA pUjita the| sindhurAja yA sindhula ke mahAmAtya parpaTa ne jinake caraNakamaloM kI pUjA kI thI / inhIM mahAsena ne pradyumnacarita kAvya kI racanA kI aura rAjA ke anucara Abbybumbu &? Hvorup brbud Personal Use Only CG
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - vivekavAn mathana ne ise likhakara kovidajanoM ko diyaa| mahAsena mahAn buddhi ke dhAraka mahAnubhAva ke ziSya nemideva hue, jo kA samaya dazavIM zatAbdI kA uttarArddha hai| syAdvAdasamudra ke pAradarzI the aura paravAdiyoM ke darparUpI vRkSoM ke ucchedana ke lie kuThAra ke samAna the| jisa prakAra khAna meM se hariSeNa aneka ratna nikalate haiM, usI prakAra una tapolakSmIpati ke bahuta hariSeNa nAma ke kaI AcArya hue| DA. ena.ena. upAdhye ne se ziSya hue| unameM saikar3oM se choTe zrI somadeva paNDita hue jo chaha hariSeNa nAma ke granthakAroM kA nirdeza kiyA hai| bRhatkathAkoza tapa, zAstra aura yaza ke sthAna the| ye bhagavAn somadeva samasta ke racayitA ina sabase bhinna haiN| inhoMne isa grantha kI prazasti meM vidyAoM ke darpaNa, yazodharacarita ke racayitA, syAdvAdopaniSad likhA hai-- ke kartA tathA anya subhASitoM ke bhI racayitA haiN| samasta yo bodhako bhavyakumudvatInAM niHshessraaddhaantvcomyuukhaiH| mahAsAmantoM ke mastakoM kI puSpamAlAoM se jinake caraNa punnATasaMghAmbarasaMnivAsI shriimaunibhttttaarkpuurnncndrH|| sugandhita haiM, jinakA yazakamala sampUrNa vidvajjanoM ke kAnoM kA jainAlayavAtavirAjitAnte cNdraavdaatdyutisaudhjaale| AbhUSaNa hai, aura sabhI rAjAoM ke mastaka jinake caraNakamaloM kArtasvarApUrNajanAdhivAse zrIvarddhamAnAkhyapure vasan sH|| se suzobhita hote haiN| yazastilaka kA racanAkAla vikrama saM. sArAgamAhitamatirviduSAM prapUjyo nAnAtapovidhividhAnakaro vineyH| 1064 hai|76 ata: somadevasUri kA samaya vikrama kI gyArahavIM tasyAbhavad guNanidhirjanatAbhivandyaH zrIzabdapUrvapadako hrissennsNjnyH|| zatAbdI kA uttarArddha mAnA jA sakatA hai| isase spaSTa dyotita hotA hai ki inake guru kA nAma mauni / padmaprabha maladhArideva bhaTTAraka thaa| ye punnATa saMgha ke AcArya the| unakA nivAsa sthAna varddhamAnapura thaa| inake dvArA racita bRhatkathAkoza, padyamaya hai| ye AcArya kundakunda ke niyamasAra kI tAtparyavRtti nAmaka 2500 anuSTup zlokapramANa hai| hariSeNa kA samaya I. san kI TIkA ke racayitA haiN| inhoMne apane Apako sukavijana rUpI 10vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| kamaloM ke lie sUryasamAna, paJcendriyoM ke vistAra se rahita tathA gAtramAtraparigraha kahA hai| niyamasAra ke paramArthapratikramaNa somadevasUri adhikAra ke aMta meM tathA grantha ke Adi meM inhoMne zrI vIranandi rAjazAstra ke prasiddha grantha nItivAkyAmRta ke racayitA nAmaka munirAja ko namaskAra kiyA hai| madrAsa prAMta ke zrImatsomadevasari digaMbara saMpradAya meM prasiddha devasaMgha ke AcArya 'paTazivapurama' grAma meM eka stambha para pazcimI cAlukya rAjA the| AcAryapravara ke pramukha grantha yazastilaka tathA nItivAkyAmRta tribhuvanamalla somezvara ke samaya kA zaka saM. 1107 kA eka ke adhyayana, lemulavADa dAnapatra tathA rASTrakUTa-nareza kRSNa tatIya abhilekha hai, jabaki usake mAMDalika tribhuvanamalla, bhogadevacolla ke tAmrapatra se paryApta jAnakArI milatI hai| yazastilaka kI hejarA nagara para rAjya kara rahe the| usI meM yaha likhA hai ki jaba prazasti ke anasAra zomadeva ke garu kA nAma nemideva tathA nemideva vaha jaina maMdira banavAyA gayA thA, taba zrI padmaprabha maladhArideva ke guru kA nAma yasodeva thaa| somadeva ke guru nemideva mahAn aura unake guru zrI vIranandI siddhAntacakravartI vidyamAna the| dArzanika the aura unhoMne zAstrArtha meM 93 mahAvAdiyoM ko parAjita ataeva ina pramANoM ke AdhAra para padmaprabhamaladhArideva kA samaya kiyA thaa|74 nItivAkyAmRta kI prazasti ke anusAra somadeva IsavI san kI 12vIM zatAbdI siddha hotA hai|77 mahendradeva bhaTTAraka ke kaniSTha bhrAtA the aura unheM aneka gauravasUcaka inake dvArA racita 9 padyoM kA pArzvanAtha stotra bhI prApta upAdhiyA~ prApta thI, jinameM syAdvAdAcalasiMha tArkikacakravartI, hotA hai| vAdIbhapaMcAnana, vAkkallolapayonidhi Adi pramukha haiN|75 zubhacandra - zubhacandra nAma ke aneka AcArya, vidvAn aura laimulavADa dAnapatra se vidita hotA hai ki zrIgaur3a saMgha meM bhaTTAraka hue| eka zubhacaMdra AcArya sAgavAr3A ke paTTa para vikrama yazodeva nAmaka AcArya hue jo munimAnya the aura jinheM ugratapa saMvat 1600 (I. san 1544) meM hue haiN| inheM SaDbhASAkavicakravartI ke prabhAva se jainazAsana ke devatAoM kA sAkSAtkAra thaa| ina Fantiwanambrowondwanoransaxiwaroranoramiriwari62 Pawaririwarrioriramirrorandrowdnorariwarranslamirirder
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya kI upAdhi prApta thii| pANDavapurANa, svAmikArtikeyAnuprekSA kI kezavarNI kI saMskRtamizrita kannar3a TIkA jIvatattvapradIpikA ina saMskRta-TIkA Adi aneka grantha inake dvArA banAe hue haiN| donoM TIkAoM ke AdhAra se racI gaI hai, likhI hai| jJAnArNavakAra AcArya zubhacandra kA samaya vikrama saMvat kI dUsare nemicandra ne hI laghudravyasaMgraha aura bRhadravyasaMgraha 11vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| jJAnAvarNava ke mAhAtmya ke viSaya kI racanA kI hai| dravyasaMgraha ke saMskRta TIkAkAra brahmadeva ne meM inhoMne likhA hai dravyasaMgraha nemicandra ko siddhAntideva upAdhi ke sAtha apanI jJAnArNavasya mAhAtmyaM citte ko vetti tttvtH| saMskRta TIkA ke madhya meM tathA adhikAroM ke aMtima paSpikAvAkyoM yajjJAnAttIryate bhvyairdustro'pibhvaarnnvH||42/88|| meM ullikhita kiyA hai| vasunandi aura unake garu nemicandra bhI bhavya jIva jisake jJAna se hI atyaMta kaThinatA se pAra siddhAntideva kI upAdhi se bhUSita milate haiN| ata: asaMbhava nahIM karane yogya saMsArarUpa samudra se pAra ho jAte haiM, aise jJAnArNava graMtha ki brahmadeva ke abhipreta nemicandra siddhAntideva aura vasunandi ke kA mAhAtmya yathArtharIti se kauna jAnatA hai? guru nemicandra siddhAntideva eka hI hoN| manirAmasena - rAmasena nAma ke aneka vyakti hae haiN| mani anantakAti - anantakIrti nAma ke aneka vidvAn AcArya rAmasena tattvAnazAsana nAmaka grantha ke kartA hae haiN| inakA samaya hue haiN| inameM se 10 anantakIrtiyoM kA paricaya DA. nemicandra vikrama kI 10vIM zatAbdI hai| ye nAgasena ke ziSya the| inhoMne zAstrI ne apane grantha 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya vIracandra.zabhadeva, mahendradeva aura vijayadeva se zAstroM kA adhyayana paraMparA' meM diyA hai| bRhatsarvajJasiddhi aura laghasarvajJasiddhi ke kartA kiyA thaa| inake Upara AcArya kundakunda, umAsvAti, samantabhadra, anantavIrya ke vaiduSya kA prabhAva zAntisUri, abhayadevasUri tarkapaJcAnana pUjyapAda, akalaGka aura jinasena kA vizeSa prabhAva pdd'aa| tathA prabhAcaMdra Adi AcAryoM para par3A hai| AcArya vAdirAja ne tattvAnuzAsana meM dhyAna kA vizeSa vivecana hai| pArzvanAthacarita meM anantakIrti kA smaraNa nimna prakAra kiyA hai - mAilladhavala - mAla vavala ne apane grantha kI aMtima AtmanevAdvitIyena jiivsiddhinibdhntaa| anantakIrtinA mukti rAtrimArgeva lkssyte| gAthAoM meM AcArya devasena ko apanA garu ghoSita kiyA hai| unakI ekamAtra kRti nayacakra hai| isa grantha meM dravyasaMgraha tathA padmanandi inakA samaya vidvAnoM ne 840 se 1082 vikrama saMvat ke paJcaviMzatikA ke ekatvasaptati se kucha uddharaNa prastuta kie gae haiN| bIca mAnA ha inakA samaya 1136 se 1243 I. ke madhya kA mAnA jAtA hai 68 / malliSeNa - gyArahavIM zatAbdI IsavI meM hue malliSeNa nemicandra siddhAntideva - nemicandra nAma ke aneka AcArya ubhayabhASAkavicakravartI ke rUpa meM vikhyAta haiN| inakI kavi hue haiN| eka nemicandra ve haiM, jinhoMne gommaTasAra, trilokasAra, aura mantravAdI ke rUpa meM vizeSa prasiddhi hai| inakI nimnalikhita labdhisAra, kSapaNAsAra jaise mUrdhanya siddhAnta granthoM kA praNayana racanAe~ prApta haiN| kiyA hai aura jo siddhAntacakravartI kI upAdhi se vibhUSita the| 1. nAgakumAra kAvya 2. mahApurANa . dUsare nemicandra, jinakA ullekha vasunandi siddhAntideva ne 3. bhairavapadmAvatIkalpa apane upAsakAdhyayana meM kiyA hai aura jinheM jinAgamarUpa samudra 4. sarasvatImantrakalpa kI velAtaraGgoM se dhule hue hRdayavAlA tathA sampUrNa jagat meM vikhyAta likhA hai| 5. jvaaliniiklp| 6. kaamcaannddaaliiklp| tIsare nemicandra ve haiM, jinhoMne prathama naMbara para ullikhita nemicandra siddhAnta cakravartI ke gommaTasAra para jIvatattvapradIpikA mahApurANa kI racanA dhAravAr3a jile ke mUlagunda nAmaka nAma kI saMskata-TIkA, jo abhayacandra kI mandaprabodhikA aura sthAna meM kI gaI hai| oriandidrowardwardworrowdorandiwborrarwarirarai- 63 Porarita-orikarowardwarriwaririririrbrosarowaroranirand
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya indranandi - indranandi nAma ke aneka vidvAna AcArya ho gae haiN| dakSiNa bhArata meM digambara jaina AcAryoM ne draviDa bhASA indranandisaMhitA ke racayitA kA nAma vizeSa prasiddha hai| inake tamila, telugU aura kannar3a ke utthAna meM sevAe~ samarpita kii| atirikta jvAlAmAlinIkalpa ke racayitA eka anya iMdranandi tolakAghiyama tamila bhASA ke sabhI vyAkaraNa granthoM kA mUla IsavI sana kI dazavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM ho gae haiN| ye vAsavanandi mAnA jAtA hai| ise vidvAnoM ne jainagrantha mAnA hai| isake kartA ke praziSya aura vappanandi ke ziSya the| saMskRta-vyAkaraNa meM tathA sAhitya meM nirvivAda rUpa se pravINa the| tirukkurala eka tamila nIti-grantha hai| ise tamilaveda bhI jinacandrAcArya - 'siddhAntasAra' nAmaka graMtha ke racanAkAra kahA jAtA hai| isake kartA elAcArya kundakunda the| nAlaDiyAra jinacandrAcArya kI bhAskaranandi ke guru ke rUpa meM paM. nAthUrAma eka saMgrahagrantha hai, yaha bhI kurala ke samAna samAhata hai| premI ne saMbhAvanA kI hai| inakA ullekha zravaNabelagola ke zilappadikAram cela ke yuvarAja, jo ki muni ho gae the, kI 55veM zilAlekha meM kiyA gayA hai| mahattvapUrNa kRti hai| yaha tamila ke pA~ca mahAkAvyoM meM parigaNita jinacandra nAma ke eka aura AcArya ho gae haiM jo dharmasaMgraha hai| paMcamahAkAvyoM meM tIna jainagrantha tathA do bauddhagranthoM kI gaNanA zrAvakAcAra ke kartA paM. medhAvI ke guru the aura zubhacandrAcArya hotI hai| avaziSTa do jaina mahAkAvya valayApati aura ke ziSya the| ye zubhacandrAcArya padmanandi AcArya ke paTTadhara the jIvakacintAmaNi haiN| tamila meM pA~ca laghukAvya bhI atiprasiddha aura pANDavapurANa Adi granthoM ke kartA zubhacandra se pahale ho gae haiN| haiN| ye haiM-yazodharakAvya, cUlAmaNi, udayanakathai, nAgakumAra kAvya aura niilkeshi| ye pA~coM hI jaina racanAe~ haiN| ina granthoM ke atirikta zrIdharasena - suprasiddha digaMbara jainAcArya zrIdharasena jaina-vAGmaya anericcAram, palanoli Adi nItigrantha, merUmaMdirapurANam, zrIpurANam meM kozasAhitya ke racayitA ke rUpa meM carcita haiN| isakA dUsarA Adi purANa grantha, yapparaMgulakkarikai, yapparaMgulavRtti, neminAtham, nAma muktAvalakoza bhI hai| ye nAnA zAstroM ke pAragAmI vidvAn nAnUla Adi vyAkaraNgrantha, uccanaMdimAlai Adi jyotiSagraMtha bhI hone ke sAtha hI bar3e-bar3e rAjapuruSoM ke dvArA pUjita the| . jaina sAhityakAroM kI tamila meM mahattvapUrNa kRtiyA~ haiM / vizvalocanakoza meM 2453 padya haiM, jo anaSTapa chanda meM racita haiN| nAnArthakozoM meM yaha sabase bar3A koza hai| isake kartA kA samaya uparyukta kRtiyoM ke atirikta saMskRta meM bhaTTArakoM ne 1350 aura 1550 I. ke madhya anumAnita kiyA jAtA hai| prabhUta mAtrA meM sAhityanirmANa kiyaa| ye bhaTTAraka prAraMbha meM digambara muni hI huA karate the| dhIre-dhIre inameM zithilAcAra bar3hatA gayA zrIdhara nAma ke anya aneka AcArya ho gae haiN| eka aura ye vastradhArI ho gae tathA rAjasI ThAThabATa se rahane lage, zrIdharAcArya IsavI san kI AThavIM zatI ke aMtima bhAga yA kintu isameM koI saMdeha nahIM kI inake kAraNa jaina-saMskRti aura navama zatI ke pUrvArddha meM hue| inakA ullekha bhAskarAcArya kezava, sAhitya dakSiNa meM surakSita rhaa| isa prakAra bhAratIya sAhitya ke divAkara, devajJa Adi ne kiyA hai| inake dvArA cAra granthoM kI kSetra meM digambara jaina AcAryoM kA mahAna yogadAna hai| racanA kI gayI sandarbha 1. gaNitasAra yA triMzatikA, 2. jyotirjJAnavidhi, 3. jAtakatilaka aura 4. biijgnnit| 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA, bhAga - 2, zrIdharAcArya gaNita aura jyotiSa ke acche vidvAn the| pR. 31 DaoN. ramezacandra jaina, jaina parva - pR.66 - 69 anya AcArya - uparyukta AcAryoM ke atirikta durgadevAcArya, The Jain sources of the history of India, P. 114 munipadmakIrti, gaNadharakIrti, bhaTTavosari, ugrAdityAcArya, bhAvasena 4. kasAyapAhur3a - paJcama bhAga, pR. 388 vidya, nayasena, zrutamuni, mAghanandi, vajranandi, mahAsena dvitIya, 5. The Jain sources of the History of ancient India sumatideva, padmasiMha, nayanandi Adi aneka digambara AcArya hue, P.116 jinhoMne vividha viSayoM para sAhitya-sarjanA kii| 6. kasAyapAhuDasutta (paM. hIrAlAla saddhAntazAstrI dvArA likhita
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - prastAvanA) 30. paramAtmaprakAza, dohA 2/11 7. kasAyapAhuDa sutta (paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI dvArA likhita 31. bhagavAn mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA - bhAga-2, prastAvanA, pR. 26, 27) pR. 245 mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana, pR. 41 32. paramAtmaprakAza (rAmacandra zAstramAlA), dohA - 2/211 iti mUlAcAravivRtau dvaadsho'dhyaayH| kundakundAcArya 33. AsIdindragurordivAkarayatiH ziSyo'sya cAhanmuniH / prnniit-muulaacaaraakhyvivRtiH| kRtirayaM vasunandinaH tasmAllakSmaNasenasanmuniradaH ziSyo ravistu smRtm|| shriishrmnnsy|| muulaacaarH| bhAga 2, pR. 324 padmacarita 123/168 10. mUlacArAkhyazAstraM vRSabhajinavaropajJamahatpravAhAdAyAtaM 34. nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 88 kundakundAhRyacaramalasaccAraNesu prnniitm|| tadvyAkhyAM 35. padmacarita 123/128 5 paTArita 2 vAsunandImabudhavilikhanAvAcanAnA yA mA sabhaktyA...... 36. vahI 1/41-42 saMzodhyAdhyaitumahamikRtayati kRti.......||205 37. vahI 123/167 anekAnta varSa 13, kiraNa 1, pR. 18, julAI 1954 38. DaoN. ramezacandra jaina : padmacarita meM pratipAdita bhAratIya 11. AcArya zAntisAgara janmazatAbdI smRtigrantha, pR. 77-78 saMskRti 12. mUlAcAra AiriyA evaM niuNaM nniruveNti|| 39. kAvyAnucintane yasya jaTAH prabalavRttayaH / arthAn 13. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana, pR. 45 smAnuvadantIva jaTAcAryaH sa no'vatAt / / AdipurANa 1/50 14. bhagavatI ArAdhanA (paM. kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 40. AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR.8 prastAvanA) pR. 48 41. AdipurANa 1/51 15. vahI, pR. 48 42. AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR. 8 16. zravaNabelagola zilAlekha, saM. 54 43. darzana aura cintana, pR. 365 17. Agamayuga kA jainadarzana, pR. 296-297 44. siddhivinizcaya TIkA - pra. bhAga, prastAvanA, pR. 15 18. sanmatitarka, 3/46-49 45. bauddhadarzana kI zAstrIya samIkSA, pR. 10-11 19. vahI, 1/10-12 46. harivaMza kI paM. pannAlAla sAhityAcArya dvArA likhita 20. zrIdattAya namastasyai tapaH shriidiiptmuurtye| kaNThIravAyitaM yena prvaadiibhprbhedne|| AdipurANa 1/45 prastAvanA, pR. 7 21. AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR. 7 47. vahI, pR.8 22. AdipurANa, 1/46 48. vahI, pR. 8 23. DaoN. nemicandra zAstrI : Adi purANa meM pratipAdita bhArata, pR. 7 49. vahI, pR.8 24. zravaNabelagola zilAlekha, saM. 105, vi. saM. 1320 50. vahI, pR.3 25. nandisaMgha kI paTTAvalI 51. AdipurANa meM pratipAdita bhArata, pR. 10 26. pArzvanAthacarita, sarga - 1, padya 18 52. vahI, pR. 10 27. zrI pUjyapAda munirprtimaussddhiH| jIyAta 53. pAzrvAbhyudaya (DaoN. rameza candra jaina dvArA likhita prastAvanA, videhjindrshnpuutgaatrH| ytpaaddhautjlsNspshprbhaavaat| pR. 26-27) kAlAyasaM kila tadA knkiickaar|| 54. bauddhadarzana kI zAstrIya samIkSA zilAlekha 108, zaka saM. 1355 55. prameyaratnamAlA (prastAvanA), pR. 44-45 28. paM. kailAzacandra zAstrI : jainanyAya, pR. 23-24 56. jainanyAya, pR. 38 29. jainanyAya, pR. 25 57. prameyaratnamAlA, pR. 3-4 iNdukusaagrytrhNguyyNgyNduNgloo kumaarsaa g rgrNloo
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina Agama evaM sAhitya - 58. prameyaratnamAlA (prastAvanA), pR. 40 jaina tathA DaoN. surezacandra agravAla kA lekha, pR. 41) 59. bauddhadarzana kI zAstrIya samIkSA, pR. 15 69. vahI, pR. 44 60. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA (bhAga - 70. milApacanda kaTAriyA, ratanalAla kaTAriyA : jaina nibandha 3), pR. 91-92 ratnAvalI, pR. 338 61. pArvAbhyudaya (prastAvanA pR. 31) 71. DaoN. jyotiprasAda jaina : bhaktAmararahasya kI prastAvanA pR. DaoN. jyotiprasAda jaina : bhAratIya itihAsa - eka dRSTi, dvi. 338 saM., pR. 302 72. jaina-sAhitya aura itihAsa, pR. 411 (dvitIya saMskaraNa) 62. bhAvasaMgraha (AcArya devasena kA paM. lAlArAmazAstrI dvArA 73. bRhatkathAkoza - siMdhI sIrIja, prazasti padya 3-5 likhita paricaya, pR. 1-2 74. yazastilakacampU, AzvAsa - 2, pR. 418 63. gommaTasAra, jIvakANDa (paM. kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 75. nItivAkyAmRta kI prazasti, pR. 406 prastAvanA, pR. 10) nItivAkyAmRta meM rAjanIti, pR. 13 vahI (DaoN. jyotiprasAda jaina dvArA likhita pradhAna 76. lemulavADa dAnapatra, zloka 15-18 sampAdakIya, pR. 7) 77. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA, bhAga-3, candraprabhacaritam (paM. amRtalAla zAstrI dvArA likhita pR. 147 prastAvanA, pR. 30) 78. nayacakra, mAilladhavalakRta - (General Editorial, P6-7) 66. siddhAntasAra saMgraha (paM. jinadAsa zAstrI phaDakule dvArA 79. paM. darabArI lAla koThiyA kI dravyasaMgraha - prastAvanA likhita prastAvanA, pR.8, 10) 80. siddhAntasArAdisaMgraha (paM. nAthUrAma premI dvArA likhita 67. padmanandi paJcaviMzatikA (prastAvanA, pR. 27) granthakartAoM kA paricaya, pR. 7) 68. arhata-pravacana, traimAsika, sitambara 1988 (DaoN. anupama 81. mahAvIrajayantI smArikA, 1984 64. damadhdhroundwarsawdoubrowordarsbraronormod 66 Hardroidroidroines