Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. yadyapi pAzcAtya vidvAna yaha svIkAra karacuke haiM ki bauddha dharma se jisako ki Aja kevala cauvIsa zatAbdiyAM hI huI jainadharma adhika prAcIna hai tathApi Ajakala ke choTe 2 itihAsa Adi pustakoM meM tathA sAdhAraNa pustakoM meM bauddha dharma sambandhI aneka bAteM dekhIM jAtIM haiM kiMtu jainadharma sambandhI bahuta hI kama dekhane meM AtI haiM. isake atirikta bauddha siddhAMta se paricita kitane hI vidvAna mileMge kintu jaina siddhAMta se paricita jainetara to dUra rahe svayaM jaina logoM meM bhI bhalI prakAra se samajhane vAle kama dekhe jAte haiM isakA kAraNa yahI kahA jAsatA hai ki prathama to bauddha sAhitya kA varttamAna kAla kI prAyaH sarva bhASAoM meM adhika maMcAra hai kintu jaina sAhitya kA saMsAra kI vartamAna kAla kI pracalita bhASAoM meM yathocita pracAra nahIM hai dvitIya saMsAra meM vauddhoM kI saMkhyA aba bhI 40 karor3a hai kintu jainiyoM kI saMkhyA kevala sADhe bAraha lAkha hI radda gaI hai / jinameM bhI nija dharma kA sAdhAraNa jJAna rakhane vAle bhI ine gine hI dekha par3ate haiM. eka samAja kA svayaM apane hI dharma siddhAMtoM se anabhijJa honA usake liye kitanA lajjA kA viSaya hai| Aja isI kAraNa bhAratavarSa meM jainadharma para aneka tarka vizeSatayA kutarka hote haiM koI " jainiyoM kI ahiMsA" * 1.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhAratavarSa ke adhaHpatana kA kAraNa batalAtA hai to koI "Izvara kartRtva na mAnane se " nAstika kahate haiM to koI karma pradhAnI mAnakara puruSArthahIna batalAte haiM. isahI prakAra ke aneka AkSepa huA karate haiM ina AkSepoM ko dUra karane ke liye tathA jaina samAja meM pratyeka strI puruSa ko nija dharma ke siddhAMtoM kA uttama jJAna karAne ke liye tathA saMsAra ke anya vividha dezoM ke vizeSakara bhAratavarSa ke jainetara janasamudAya meM jaina dharma ke siddhAMtoM kA pracAra karane ke liye parama Avazyaka hai ki jaina dharma ke granthoM kA anuvAda vartamAna kAla kI vividha bhASAoM meM vizeSakara bhAratIya bhASAoM meM prakAzita kiyA jAve aura una granthoM kA khUba hI muphta vA alpa mUlya para pracAra kiyA jAve. uparokta uddezya ke anusAra hI karmagrantha ke prathama bhAga kA hindI bhASAntara 'isa pustaka meM pAThakavarga kI sevA meM upasthita kiyA hai| ___ yadi hamAre bhrAtA vizeSa kara navayuvaka loga jinapara ki dharma tathA samAja kI unnati nirbhara hai jaina dharma ke siddhAntoM kA paThana pAThana kareM to prathama rahasya maya viSaya jaina dharma kA anekAMtavAda hai arthAt pratyeka kArya kisI na kisI apekSA se hI hotA hai isako jaina dharma kI syAdvAda zailI kahate haiM isake pazcAt karmavAda kA rahasya samajhanA cAhiye isahI karmavAda viSaya para
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) " Izvara kA jagatkarttA na honA " Adi viSayoM kA nirNaya nirbhara hai / anya dharmoM aura jaina dharma meM mukhya yahI bheda haiM: ki jaina dharma meM syAdvAda ( anekAMta ) zailI mAnI gaI hai aura jar3a aura cetana rUpa yaha sarva jagataH anAdi mAnA gayA hai kiMtu nainetara dharmoM meM ekAntavAda aura jagatkarttA Izvara hI mAnA. gayA hai / saMsAra meM jIvoM ko hama bhinna bhinna dazA meM dekhate haiM koI rAjya lakSmI bhoga rahA hai to koI dAridrya dukha bhoga rahA hai. koI paMDita hokara pratiSThA prApta karatA hai to koI mUrkha kahA jAtA ityAdi bAtoM se svataH siddha ho jAtA hai ki jIvoM kA isa dazA se kisI pUrva dazA ( pUrva bhava) se saMbaMdha hai yaha saMbaMdha kina kAraNoM se huvA haiM. isa viSaya meM saMsAra meM do mata haiM / ( 1 ) jainetara dharmoM meM kisI kA to saMtavya hai kiM jIva sarva sukha duHkha, IzvarecchAnusAra hI bhogate haiM jIvoM kA kisI pUrvadazA ( pUrva janma ) se koI saMvandha nahIM hai aura kisI 2 kA mata hai ki Izvara jIvoM kA janma maraNa karane vAlA to hai. kintu unake zubhAzubha karmAnusAra nyAyAdhIza kI taraha nyAya pUrva unako sukha dukha detA hai isa prakAra koI punarjanma ko mAnate huve aura koI punarjanma ko na mAnate huve nyUna 2 bhinatA se sRSTi kA Adi karttA pAlana karttA nyAyAnusAra zubha 1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ .( 4 ) zubha kartA aura pralaya kartA ityAdi rUpa se jagatkA kartA hattI Izvara ko mAnate haiM. (2) kintu jainadharma sUkSma dRSTipUrvaka pravala pramANoM dvAga siddha karatA hai ki Izvara to parama pavitra nidUSaNa rAgadveSa rahita sarvajJa vItarAga hai usa ( Izvara ) ko jagatkA karttA hattI tathA zubhAzubha karma phaladAtA mAnanA Izvaratva ko dupita karanA hai Izvaratva ke parama uttama guNoM se Izvara ko rahita vatalAnA aura Izvara kI nidUSaNatA meM kalaMka lagAnA hai to jagatkartRtva ke viSaya meM jaina dharma kA kyA mata hai ? - jaina dharma kA mata hai ki jagat anAdi hai isa jar3a aura dhetana rUpI saMsAra ke jitane parivartana hone haiM sarva kAla, svabhAva, karma, puruSArtha aura nini ke ( dvArA ) anusAra hI hote haiM. ' saMsAra meM jo ananta jIva haiM pratyeka jIva kabhI kisI kAraNa se apane pUrva karmakA phala bhoga kara usa karma se rahita hote haiM to kabhI navIna karma upArjita kara lete haiM 'anAdi kAla se isa hI prakAra sarva jIva karma lipta hai saMsAra meM bhramaNa kA jIva kabhI karma rahita dazAma nahIM rahate jJAnakI, darzanakI Ayu kI nyUnAdhika prApti honA ucca nIca kula meM utpanna honA sukha duskhAdi kI prApti ityAdi sarva pUrva saMcita karmoM hI kA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ phala hai ajJAna dazA ke kAraNa hitakArI ko ahita kara aura ahitakArI ko hita kara samajha jIva sukha dukha bhogate haiM. . zubha karmoM ke udaya se sukha milatA hai aura azubha karmoM ke udaya se dukha milatA hai to prazna ho sakA hai ki pUrva karmAnusAra sukha dukha jo honA hai so nissaMdeha hohI gA to udyama karane kI kyA AvazyaktA ? yaha pUrva batalA diyA hai ki ekAnta meM kisI vAna ko nahIM samajhanA cAhiye ataeva udyama bhI kartavya hai karma do prakAra ke hote haiM (1, sopakrama jina karmoM kI ki dhyAna tapasyA Adi jJAna pUrvaka kriyAdi udyama se nirjarA ho sakI hai (2) nirupakrama (nikAyazcita) ki. jo karma kisI bhI prakAra se vinA unakA phala bhoge nahIM chUTa sakte haiM. zubhA zubha karmoM kA vividha prakAra se kaise baMdhana hotA hai aura kaise unake vividha phala rUpa jIvoM ko bhavobhava meM bhramaNa tathA aneka prakAra ke sukhadukha Adi prApta hote haiM tathA kisaprakAra una karmoM kA aMta karakaM karma rahita ho sakte haiM ityAdi karmavAda ke viSayoM ko samajhAne ke liye hI zrImAn devendrasari mahArAja ne prAkRta bhASA meM karma grantha ko cha: bhAgoM meM likhA hai jinameM se karma vipAka nAmaka prathama bhAga hiMdI bhASAntara sahita isa pustaka meM prakAzita kiyA gayA hai jisameM kaukI ATha mUla prakRtiyAM aura 158 uttara prakRtiyoM kA varNana hai.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) buddhimAna pAThakoM kA karttavya hai ki viveka buddhi dvArA karma vAdakA sad jJAna prApta kareM aura jJAna sahita dhyAna tapAdi uttama kriyAoM se sopakrama kamoM kA aMta kareM aura nirupakrama karmoM kA phala bhogate samaya azubha pariNAma na rakhakara zubha pariNAma rakheM jiMsase una zubha pariNAma kA zubha phala Rddhi siddhi aneka sukha bhoge pazcAt sopakrama aura nirUpakrama donoM karmoM kA aMta kara karma mukta hokara mokSa sukha prApta kareM / nivedana / mujhameM itanI vidvatA kahAM hai! ki maiM kisI grantha ko prAkRta bhASA se hiMdI bhASAntara likhasakUM kiMtu paramaguruvarya zrI 108 zrI mANika munijI mahArAja ko anekAneka dhanyavAda hai jina kI mukhya sahAyatA se aura kRpA dRSTi se maiM isa kAryako karane meM samartha huA hUM / . isa grantha meM jo azuddhiyeM raha gaI hoM unako zuddhipatra se sudhArakara paDhiyegA isake atirikta bhI yadi koI azuddhiyeM rahI hoM to unake liye kSamA mAMgate haiM aura unako 'gItArtho se samajha kara paDhiyegA. mitI Asoja zukla 15 budhavAra . saMvat 1673 hindI bhASAntara lekhaka.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ MALA " R . . . - ' CE . * Cinnamrat PAL. NA iya amay.. - . . Rad DAH haraka canda dhADIvAla bI.e., ela.ema.aisa. ajmer| ___ asisTeNTa sarjana, biikaaner| janma tAH 16 Dimamvara 1876-mRtyu tAH 11 junlAI 1815 /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAkTara harakacandajI kA saMkSipta jIvana caritra aura grantha prasiddha karane kA prayojana. jaina jAti kA bhAgya abhI taka durbala haiM aura vizeSakara rAjapUtAnA ke jainiyoM kI sthiti bahuta hI zocanIya hai pahile to dhanika mAravAr3I jainoM ke dhana kI bhI kamI hotI jAtI hai para jo kucha dhana hai vaha bhI kevala ADambaroM, vivAhotsavoM, vezyAnRtyoM, mRtaka bhojanoM tathA anya kaI tyohAroM para kuvyayoM meM hI kharca hotA hai. aura yadi koI mahAnubhAva apane dravya kA sadupayoga karake apanI saMtAna ko zikSA dekara isa yogya kareM ki jAti kI sevA karane meM samartha ho to isa kAla zatru se aisA nahIM dekhA jAtA. jaina jAti ke durbhAgya se Aja hama dekhate haiM ki kitane zikSita yuvaka yuvAvasthA hI meM apanI manovAMchanA saphala kiye vinA ho, jAti kI manokAmanA pUrNa kiye binA hI apane mAtApitA bhAI bandhu kI AzAoM para pAnI phera kara isa abhAgI jAti ko rotI huI chor3akara paraloka sidhAra jAte haiM / prabho, kyA isa jAti ke, kyA terI saMtAna ke dina f phireMge, kyA isa jAti kI avasthA sudhArane vAloM para kAla " * dayA nahIM karegA ? kyA isa jAti meM vIra canda gAMdhI jaise putra utpanna phira nahIM hoMge ?
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) isI ajamera nagara meM jaina yuvakoMne uttamottama zikSA pAI uccapada prApta kiye, jAti meM bar3I 2 zrAzAeM khar3I kI para hAya, durdaiva se yaha nahIM dekhA gayA. yahAM para zrIyuta phatahacandajI svAviyA ne bairisTarI kI parIkSA pAsa karake vakAlata meM nAma paidA kiyA, jajja huye, sirahamalajI sAMDa bI. e. ailaaila. vI. meM uttIrNa hokara indora meM jaja huye para unako yuvAvasthA meM hI saMsAra chor3anA par3A, aisI mRtyu dekhakara hamArI mAtAoM ko vahama hone lage ki yaha zikSA kA hI phala hai ki unakI santAna jaldI marajAtI hai. hamAre caritranAyaka bhI isI duSTa kAla ke grAsa bane. DAkTara harakacandajI dhAr3IvAla kA janma osavAla jAti ke dhAr3IvAla kuTumba meM popa sudi 11 saM0 1933 ko havA. Apake pitA zrIyuta seTha madanacandajI dhAr3IvAla ajamera ke eka pratiSThita puruSa haiM aura Apake bar3e bhAI zrIyuta zivacandajI dhADIvAla kaI varSoM taka vIkAnera rAjya meM pratiSThita padoM para rahe aura aba apane pitA kI sevA meM ajamera meM hI rahate haiM DAkTara sAhaba ke pitA ke bhAI zrIyuta milApacandajI aura nemIcandajI bIkAnera rAjya meM bahuta uccapada pAcuke haiM aura zrIyuta milApacandajI aba taka 100) penzana pArahe haiM. harakacandajI ko vidyAnurAga dekhakara unake pitAne unako ucca koTi
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) kI zikSA denA nivaya kiyA / harakacandajI kA vivAha samvata 1650 meM nAgora ke seTa supArzamalajI loDhA kI suzIlA putrI se kiyA gayA. rAjapUtAnA kI osavAla jAti meM, jahAM ki 13 varSa kI Ayu hote hI mAtA pitA ko apane putroM kA jIvana naSTa karane kI sujhatI haiM, Aja se 23 varSa pahale 17 varSa kI Ayu taka apane putra ko avivAhita rakhanA DAkTara sAhiba ke mAtApitA kI saMtAna vAtsalyatA tathA vidyA prema ko darzAtA hai. Aja hama dekhate haiM ki kitane zrosavAla bhAI apanI saMtAna ko sukhI dekhane ke liye athavA dukha ke gahare kUpa meM DAlane aura jAti tathA deza kA nAza karane ke hetu 13-14 varSa ke vAlakoM kA vivAha 6-10 varSa kI bAlikAoM ke sAtha karadete haiM phira vaha cAlaka kisa prakAra ucca zikSA pAsakate haiM, kisa prakAra apanA svAsthya ThIka rakha sakate haiM ? . e. ajamera gavarnamenTa kAleja se samvata 1655 meM vI. kI DigrI prApta kara lAhora maiDIkala kAleja meM ela. ema. esa. kI upAdhi prApta karane ke liye bharatI huye. vahAM pAMca varSa kI paDhAI thI, parantu ati prema hone para bhI unake mAtApitA ne unase anucita prema nahIM kiyA. unakA bhaviSya jIvana vigAr3a kara unakI ucca abhilASAoM para pAnI pherakara apane putra ko
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghara para hI rakhakara kisI daphtara meM naukara nahIM karAdiyA - ucca zikSA ke phAyade buddhimAna loga hI jAnate haiM. yadi isI prakAra hamAre dhanika bhAI apane hI putroM ko dUra. dezoM meM ucca zikSA pAne ke liye bhejate raheM to hamako, apanI jAti ko girI huI kahane kA bhI aMvasara nahIM mile, para sUkhI roTI khAkara hI gujara karaleMge' yA 'hamArA. dhana pIdiyoM taka nahIM khUTegA hama kyoM paheM ' ina siddhAMtoM ne bhArata kA nAza kiyA, jaina jAti kA nAza kiyA, nirlobhatA kI ADa. meM puruSArtha hInatA kArya karane laMgI. ... ... ... . .. .. : : ... kaThina parizrama karake pAMca hI varSa meM sambat 1960 meM ela. ema. esa. kI parIkSA meM uttIrNa huye, aura DAkTara haraka* candajI rAjapUtAnA kI osavAla jAti meM prathama hI aura Aja taka eka hI DAkTara huye thor3e hI kAla meM Apako revAr3I meM relave . * lAina para asisTeMnTa sarajanI kA pada prApta huvA samvat 1961 meM paTiyAlA sTeTa kI ora se rAjapurA meM asisTeMnTa sajana huye vahAM se:1663 meM zrImAn alavara nareza ne apanI rAjadhAnI ke bar3e aspatAla meM bulAliyA alavara meM pahale asisTenTa sarjana kA pada nahIM thA para zrImAn alavara nareza ne inake liye yaha pada sthApita kara inako niyata kiyA. yahAM para DAkTara harakaMcaMdajIne apanI buddhi dakSatA ke kAraNa aura isase bhI adhika
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane saccaritra lokapriyatA aura rogiyoM ke prati sadavyavahAra ke kAraNa khyAtipAI alavara nareza Apa se bahuta prasannathe java zrImAn ne sunAki bIkAnera nareza DAkTara harakacaMdajI ko bulArahe haiM taba Apane kahA ki harakacaMda ko nahIM jAne dUMgA parantu aMna meM adhika vetana para bIkAnera jAne kI AjJAdevI alavara meM pAMca varSa rahakara san 1911 sambata 1968 meM bIkAnera meM niyata huye yahAM bhI unhoM ne rAjA aura majA donoM hI kI ora se bahuta mAna pAyA para durbhAgyavaza DAkTara harakacaMdanI ko vidyArthI avasthA hI se ( Diabetes ) kA roga hogayA thA aura isI ne samvata 1972 ke asADha vadI 14 ke divasa DAkTara sAhiba ko isa.asAra saMsAra se uThAliyA zoka! zAMka! unake mAtA pitA bandhuoM ke zIka kA pAra nahIM rahA para karma ke Age kisI kI zakti kAma nahIM AsaktI. DA0 harakacaMdajI eka guNI puruSa the. isa hAya paisA hAya paisA ke jamAne meM jaba ki manuSya haramakAra se, nyAya se 'anyAya se, amIroM ko lUTa kara yA' ga. rIboM ko satAkara, vahakA kara yA lalacA kara, dUsare kA haka chIna kara yA jisa prakAra ho sakedhana sameTana meM hI lagA rahatA hai DAkTara sAhaba.kI. nirlobhatA dhana upArjana karane meM nyAya. * priyatA apane mAtahatoM ke adhikAra kA rakSaNa karanA. apane
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaraNa Aye huye rogiyoM kI nispRha hokara sevA zuzrupA karanA aura sevA ke liye cAha rAta ho yA dina sadA tatpara rahanA unakI dayAlu prakRti darzAte haiM rogiyoM kI hAya sunane para zrI akasara DAkTaroM kA prathama savAla phIsa kA hI hotA hai. nirdhana ke rakSaka bahuta kama hote haiM paraH DA. harakacaMdajI ne, kabhI rogI se phIsa kA savAla nahIM kiyA. bhojana kA samaya ho athavA ArAma kA rAta ho yA dina rogI kI pukAra sunate hI taiyAraH unake isa sad vyavahAra ke kAraNa Aja bhI una nagaroM meM ki jinameM inako. apane guNa prakaTa karane kA avasara milA inakA yazogAna horahA hai| .:. . . . . . . para kAla vikarAla ne unheM apane guNa pragaTa karane ko vizeSa samaya nahIM diyA unako apane nyAyopArjita dravya se apane hI hAthoM jAti tathA deza sevA karane kA avasara nahIM diyA vidyArthI avasthA samApta karane ke kevalaH 11 varSa ke hI pazcAt jIvana saMgrAma meM ghusate hI sevA ke yogya hote hI unako kAla vikarola ne uThA liyA. unakA prAiveTa jIvana bahuta hI sAdA thA yaha unakI tasavIra se hI prakaTa hotA hai. yaha unakI AMtarika icchA thI ki dhana.kA sadupayoga ho aura unake dhana se ucita lAbha mile unake pitAne bhI unake vicAroM kI anumo. danA kI aura apane priya putra ke smArtha yaha karma grantha tathA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (.7 ) saMgrahaNI sUtra hindI bhApAntara sahita prakaTa karAye ki jisako paDhakara bhavya jIva lAbha uThAveM isa kArya meM DA0 harakacaMdajI kI dharma patnI kI anumodanA bhI sarAhanIya hai kyoMki hamArI jAti mastriyAM prAyaH brAhmaNoM ko miSTAna khilAne meM hI paraloka gata jIvoM ko sukha milatA mAnatI hai. . jaina jAti meM saikar3oM rupaiye svargavAsI mahAnubhAvoM ke nAma / para vyaya hote haiM para kisa prakAra? saMDoM musaMDoM ko miThAI khi. lAne meM, mosarAdi karane meM, brAhmaNoM ke jimAne meM vA smArtha chatariyAM banavAne meM parantu jaina sAhitya tathA dharma se anabhijJa rahakara dharma tyAgane vAloM ko bacAne ke liye hindI bhASA meM grantha prakaTa karane meM, jAti kI dazA sudharane tathA dezakA uddhAra karane ko zikSA pracAra ke liye kanyAzAlA skUla ityAdi upayogI saMsthAoM kI sahAyatA meM kyA vyaya hotA hai ? taba hI to jaina jAti meM puruSa ratna utpanna nahIM hote. kyA DAkdara harakacaMdajI ke pitA aura dharmapatnI kA anukaraNa karake anya bhAI apane sva vAlI bandhuoM ke smArtha rupayA aise zubha kAryoM meM vyaya karake ki jina se vAstavika lAbha ho puNyopArjana kareMge ? anuvAdaka - -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTa. pari. zuddha. azuda. pAriNAmika vidhi pAriNAmikI buddhi yojana 20 . , mojana haMsI isI ko sabhyata ghogya samyaktva yogya 14 samyamaya bAjoM jAtA kA samyakatva ghAloM jAtI * vidi vinAdi 0 53 . kaidakhAne mIva ko prakRtiyoM pratyeka prakRtiyAM 10-yaza 16 kaidasAna jIva prakRtiyAM prakRtiyAM yaza prakRtiyoM dubhAgya ucchanAsa iMdriya usakA bhI hotA prakRtiyAM durbhAgya ucchavAla unako hotI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ " " 31 63. 6419. 33 65 63 63 67 71 73 74 71 "" 77 " 80 ci 68 30 1 23 1 102 "" 106 14 .1.6 12 4 8 10 14 6 6 12 * 12 10 AS to 18 18 17 16 1 ' vela 4 : pahuMcAtI karate haiM kI karma iMdriya zarIra zarIra nAma karma karate teUsa saMghayaNa pAladhI usako udaya 2 upaya zrAtA piche (be ) kItti pariNAmana dve janoM use nIca gona svadhyAya zlepya IrSyA kaur pahuMcAtA iMdriye zarIra nAma karma zarIra kahate tejasa saMghayaNa nAma karma pAlathI 0 udaya se kA . udaya se rahatA pIche kIrtti pariNamana 6 manuSyoM" usa nidhaiH gotra svAdhyAya zleSma I
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI varddhamAna jinavijaya zrI karmavipAka nAmaka ga karmagrantha prArambhaH // siri vIra jiNaM vaMdiya, kamma vivAgaM samAsa kucchaM / kIraha jiraNa heuhiM, jeNaM to bharaNae kammaM // 1 // aSTa mahA prAtihArya rUpI bAhya lakSmIyukta, kevala jJAnAdi rUpI aMtaraMga lakSmIyukta, cauMtIsa atizayAdi rUpI bAhya lakSmI se suzobhita, karmazatru ko jaya karane vAle, aura tapazcaryA ratna se vibhUSita aise aMtima tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhu ko namaskAra karake ATha karmoM ke phaloM ko batalAne vAle zrI karmavipAka sUtra ko saMkSepa se AraMbha karate haiM / jina sattAvana bandha ( 5 mithyAtva " 2 12 avirati, 25 kaSAya aura 15 yoga ) hetuoM se jIva kriyA karatA hai unako " zAstroM meM karma kahA hai - jaise koyale kI koTharI meM yadi koI *
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuSya zarIra para tela lagAkara jAve aura usameM kucha samaya taka Thahare to koyale kI sUkSma raja (kA rasa) usake zarIra para cipaka hI jAtI hai aise hI mithyAtvAdi anAdi 57 baMdha ke hetuoM se AtmA ke asaMkhyAta Atma pradezoM para anaMtAnaMta karma vargaNA rUpI jar3a paramANuoM ke samUha lagajAte haiM kintu vizeSa tA yaha hotI hai ki jisa prakAra dUdha meM pAnI aura lohe meM agni pUrNa rUpa se mila jAyA karate haiM usI hI prakAra kame pradeza zrAtma pradezoM se sarvotma pradezoM meM milajAte haiM aura unakA phala AtmA ko anubhava karavAte haiM jo apane ko bhI pratyakSa sukha duHkha kA anubhava hotA hai / ___yaha karma sambandha anAdi hai| bhavya jIva karma sambandha chUTa jAne para mukti meM jAvegA isa apekSA se jIva kA karma sambandha anAdi sAnta hai aura abhavya jIva kadApi karmamukta na hogA isa apekSA se jIva kA karma sambandha anAdi ananta hai| jisa prakAra suvarNa ke sAtha miTTI, pASANAdi kA sambandha anAdi hone para bhI agni ke tIvra saMyoga se suvarNa zuddha ho jAtA hai isa hI prakAra jIva ke sAtha karmoM kA sambandha anAdi hone para bhI tapazcaryAdi aura zukla dhyAnAdi se jIva zuddha arthAta mukta hojAtA hai| jaise vIja ke agni meM jala jAne se usase vRkSa utpanna nahIM hosaktA vaise hI jIva ke karmoM kA tapazcaryAdi
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) aura zukla dhyAnAdi se vinAza hojAne para karmoM kA samvandha jIva ke sAtha nahIM raha saktA / vahI jIva jisakA karma samba ndha chUTa gayA hai zuddha AtmA, paramAtmA kahA jAtA hai| jaina zAstroM meM usa karma mukta jIva kA nAma siddha hai| pUrva meM aise ananta siddha hogaye haiM jo apane karmoM kA vinAza kara mokSa meM gaye / aise ananta hogaye haiM aura hote raheMge / A 4 rava pratyeka manuSya kA karttavya hai ki bhavaH bhramaNa se chUTane ke liye karmoM kA svarUpa samajhakara karma baMdhana ke 57 kAraNoM se dUra rahane ko yathAzakti prayatna kareM yaha hI karma-graMtha paDhane kA sAra hai / 1 prathama karma graMtha meM ATha mUla karma aura unakI 1588 prati vibhAga prakRtiyoM kA svarUpa kahate haiM / yaha Thii rasaparasA, taM diTThatA / mUla : pagaTTha uttara, sayabheAM // 2 // karma ke baMdha ke 4 meda / hA mo pagai aDavanna. karma ke baMdha ke 4 bheda modaka kA dRSTAMta dekara samajhAte haiM / ..1 prakRti-jaise modaka (laDDU) jisa vastu kA banA huvA ho usa vastu ke guNa svabhAva ke anusAra hI modaka kI makRti
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) arthAt guNa svabhAva hote haiM isahI prakAra karma jaisI prakRti ke kiye jAte haiM vaisI hI prakRti ke AtmA ko anubhava hote haiN| 2 sthiti - jaise modaka kI sthiti usake andara kI vastu ke anusAra hI hotI hai vaisehI karmoM kA baMdha jitanA hotA hai zrAtmA ko bhI utanI hI sthiti taka anubhava hotA hai / 3 rasa - jaise modaka usake aMdara kI vastu ke rasa ke anusAra hI mIThA vA kaTu, namra vA kaThora hotA hai vaisehI karma jisa prakAra kiye gaye hoM usahI prakAra nyUnAdhika sukhadAyI dukhadAyI AtmA ko anubhava hote haiM / 4 pradeza - jaise modaka usake aMdara kI vastu ke pradezoM ke anusAra hI bhArI halakA hotA hai vaisehI karma pudgala jisa prakAra aura jitane saMgaThita huve hoM utane aura usI prakAra karma pradeza Atma pradezoM ke sAtha halake vA gahare milate haiM / ina cAroM bhedoM kA vizeSa svarUpa vistAra se Age batAyeMge / karmo kI prakRti 2 prakAra kI hotI hai / / } 1- mUla prakRti- mUla prakRti ke ATha bheda haiM / * - uttara prakRti- uttara prakRti ke 158 bheda haiM / { ihanA daMsaNavara, ga vetra mohAu nAma gANI | vigdhaM ca paNa nava dudha, dvavIsa tisaya dupavihaM // 3 // A
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ). mUla karmoM kI ATha prakRtiyAM / " 1 - jJAnAvaraNIya karma - jisa karma ke udaya se svayaM AtmA kA vA anya vastuoM kA anubhava arthAt jJAna hone meM jo AvaraNa arthAt roka vA vighna Ate haiM usa karma ko jJAnAvaraNIya karma kahate haiM isake 5 bheda haiM / 2 - darzanAvaraNIya karma - jisa karma ke udaya se svayaM AtmA vA anya vastuoM ko dekhane meM jo roka vA vighna Ate haiM usako darzanAvaraNIya karma kahate haiM isake bheda haiM / 2 " . 3 - vedanIya karma - jisa karma ke udaya se sukha aura dukha AtmA ko milate haiM usako vedanIya karma kahate haiM isake 2 bheda haiN| 4 mohanIya karma - jisa karma ke udaya se AtmA pudgalAdi se bhinna (cetana) hone para bhI jar3a pudgaloM para, sAMsArika sambaMdhiyoM para mamatva karatA hai kisI para rAga karatA hai kisI para dveSa karatA haiM usa karma ko mohanIya karma kahate haiM isake 28 bheda haiN| :: 5 Ayukarma - jisa karma ke udaya se AtmA ko zarIra rUpI baMdhana meM rahanA par3atA hai usako Ayu karma kahate hai isake 4' - bheda haiM / 1 6 nAmakarma - jisa karma ke udaya se AtmA navIna navIna' prakAra ke svarUpa grahaNa karatA hai usako nAmakarma kahate haiM. isa ke 103 . bheda haiM /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...7. gotrakarma-jisa karma ke udaya se prANI ucca vA nIca samajhA jAtA hai usa ko gotra karma kahate haiM isake 2 bheda haiN| 8 aMtasaya karma-jisa karma ke udaya se AtmA kI ananta zaktiye rukI huI haiM usako aMtarAya karma kahate haiM isa ke 5 bheda haiN| ": isa prakAra sarva milakara 8 mUla prakRti ke bhedoM ke 158 -ittara prakRti bheda hote haiN| .:. . . . . . . . . .. 'mai sutra zrohI maNake valANi nANANi tattha mainANa / vaMjaNa vaggaha cauhA, maNa nayaNa viNiM diya caukA // 4 // :.: .........: jJAnake 5 bheda / : ...1 maMtijJAna-iMdriyoM aura manadvArA jo jJAna AtmA ko "hotA hai vaha mati jJAna hai| ........ ::: 2.zrutajJAna-upadeza se ceSTA se vA pustakoM se jo jJAna AtmA ko hotA hai vaha zrutaMjJAna hai| ..: ....... ... ... 3 avadhijJAna-jo AtmA meM dravya kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA vAlA:jJAna iMdriyoM ke binA hI ho vaha avadhi jJAna hai / .....4 manaH paryavajJAna-jisa se manuSyAdi kSetra meM saMjJI tiryaMca paMceMdriya aura manuSya kA jJAna ho vaha manaH paryavajJAna hai / ' .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . 5 kevalajJAna-jo saMpUrNa.nirAvaraNa tInoM kAla.kA ekahI .samaya meM nizcala niraMtara jJAna rahe vo kevala jJAna hai| . : .. matijJAna aura zrutajJAna 'iMdriya pratyakSa haiM aura avadhi jJAna, manaH paryavajJAna aura kevala jJAna Atma pratyakSa haiN| ' mati, zruta, avadhi, aura manAparyava ina cAra jJAnoM meM upayoga rakhanA par3atA hai kintu kevala jJAna meM na upayoga kI AvazyaktA hai aura na indriyoM kii| . usa hI kevala jJAna ko dhAraNa karane vAle sarvajJa ke vacana pramANe bhUta hote haiM jaina zAstroM ke mUla . utpAdaka vahI sarvajJa kevala jJAnI haiM aura unhIM ke pacanAnusAra sUtroM kI racanA * matijJAna ke 28 bhedaH / - 1 vyaMjana avagraha-vyaMjana avagraha cAra prakAra kA hotA hai sparzadriya vyaMjana avagraha, raseMdriya vyaMjana avaMgraha, ghrANeMdriya vyaMjana avagraha: aura zrotraMdriya vyaMjana avagraha / mana aura cakSu kA vyaMjana avagraha nahIM hotaa| . . . . . , sparza, rasa, dhANa aura zrotra ina cAra indriyoM kA padArtha ke sAtha sparza hote hI prathama "hI. jo jJAna hotA hai voM vyaMjana avagraha hai uparokta cAroM indriyoM se jo sparza hote hI prathama
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna hotA hai usako uparokta cAra prakAra ke vyaMjana avagraha samajhanA caahiye|: ::::: : : :: . . - cacukA :vyaMjana avagraha nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki cakSu se padArtha kA jJAna binA sparza ke hotA hai. AMkha meM jo aMjana DAlA jAtA hai usa aMjana ko AMkha nahIM dekhatI hai aura jo. aMjana kA guNa mAluma hotA hai vo spazaidriyaH kA . viSaya hai isa hI prakAra manakA bhI vyaMz2ana avagraha nahIM hotA kAraNa ki mana bhI zarIra meM rahA huvA hI jAnatA hai mana kA padArtha se sparza nahIM huA karatA hai aura vyaMjana avagraha vinA 'sparza ke nahIM hotA hai|..:....:.: . atthugaha IhAvA, yadhAraNA karaNa mANasehiM chahA / ina aTThavIsa bhenaM, cauMdasahA vIsahA. casutraM // 5 // ..... ... ... .. 2 arthAvagraha-vyaMjana avagraha hone pazcAt AtmA meM jisa . se padArtha kA khayAla hotA haiM usako arthAvagraha kahate haiM vaha pAMca iMdriyeM aura chaThe mana se hotA hai isaliye usake 6 bheda "kahe jAte haiM. 1 sparzendriya arthAvagraha, 2 rasanendriya arthAvagraha, ' 3 ghrANendriya arthAvagraha, 4 cakSurindriya arthAvagraha, 5:zrotrendriya arthAvagraha 6 mananoindriya arthAvagraha /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 IhA-arthAvagraha ke pazcAt padArtha ke guNAdi kA jo khayAla AtmAM meM hotA hai usako IhA kahate haiN| arthAvagraha kI taraha unhIM 5 indriyoM aura chaThe mana meM IhA hotI hai isa.. liye IhA ke bhI vaise hI 6 bheda samajhanA cAhiye / . . 4 apAya-padArthoM kA khayAla huve pazcAt padArthoM ke guNoM meM paraspara kyA bheda hai vaha apAya hai vaha bhI 5 indriyoM aura chaThe mana meM hotA hai isaliye usake bhI vaise hI 6 bheda samajhanA caahiye| 5 dhAraNA-AtmA meM sarva jJAna sthita rahe usako dhAraNA kahate haiM vaha bhI 5 indriyoM aura chaThe manameM hotI hai isaliye / ' usake bhI vaise hI 6 bheda jAnanA caahiye| . vyaMjana avagraha kA kAla mizraguNa sthAna ke kAla 'jitanA hai. arthAvagraha, IhA aura apAya ina tInoM kA kAla antamaharta ke kAla jitanA hai aura dhAraNA kA kAla sAgaropama ke kAla jitanA hai| .. ... smRti rahanA aura pUrvabhavoM kA jJAna honA arthAt jAti smaraNa jJAna honA bhI matijJAna kI dhAraNA kA hI bheda hai| . mitra guNa sthAnaka-caudaha guNa sthAnoM meM se tIsare guNa sthAna kA nAma hai gAthA dUsare karma anya meM dekho| . 3 antarmuhUrta-48 miniTa (muhUrta) se kama samaya / '3 sAgaropama-asaMkhyAta varSoM kA kaal.| - - - -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta niHsRta matijJAna ke 28 bhedoM kA yaMtra / - " . / sparzadriya ghANeMdriyaH |rsnehiy : zroneMdriya - cakSurindriyaH / manano iMdriya . - . 1 vyaMjana : | 1 gyaana . 1 vyaJjana | "avagraha .. avagraha / zravagraha 1 vyaMjana / zravagraha : |. 2 zrAvagraha : 2 arthAvagraha : 2 arthAvagrahaH | 2.arthAvagraha | 2 arthAvagraha | 2. arthAvagraha |6| 3 IhA::. 3. IhA :, 3 IhA . 3 IhA 3 ihA.. 3 ihA ..4 apAya.. ... aMpAyaH - 4 apAya 4 apAya | .-4 apAya .. 4:apAya 1 dhAraNA : dhAraNA.. 5 dhAraNA 6 . dhAraNA 5 dhAraNA .5 dhAraNA .
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina 28 bhedoM ke pratyeka ke bAraha 2 bheda bhI hote haiM jaise kahIM vAjina bajarahA ho usa samaya 1 koI thor3A sune 2 koI jyAdA sune 3 koI dhIra sune 4 koI jora se sune 5 koI jaldI sune 6 koI dera se sune 7 koI cinha se sune 8 koI binA cinha bhI sune hai koI zaMkA sahita sune 10 koI zaMkA rahita sune 11 koI ekavAra kahane se sune 12 koI anekavAra kahane se sune| uparokta anusAra pratyeka ke bAraha 2 bheda hone se 28x 12:336 tInaso chattIsa bheda hote haiN| . . isake atirikta 4 prakAra kI buddhi bhI hotI hai| * 1 utpAtikI-jo tAtkAlika buddhi kArya karane meM sahAyaka hotI hai vo utpAtikI buddhi hai| . . 2.vainAyakIvuddhi-jo guru sevA se prApta hotI hai vo vainayikI buddhi hai| 3 kArmikIvuddhi-jo abhyAsa karane se prApta hotI hai vo kArmikI buddhi hai| ." . : . .:.4 pAriNAmikAbuddhi-jo dIrghAyu hone para saMsAra meM anubhava lene se prApta hotI hai vo pAriNAmikI buddhi hai.| . : .. pUrvokta 336 bhedoM ko zruta niHsRta matijJAna ke bheda kehate hai / aura ina cAra prakAra kI vRddhi ke bhedoM ko azruta niH
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) sRta mati jJAna ke bheda kahate haiM / isa prakAra matijJAna ke 2854 battIsa aura 336+4 tIna so cAlIsa bheda hote haiN| :: zruta jJAna ke caudaha bheda hote haiM aura vIsa bheda bhI hote haiM. akkhara sannI samma, sAInaM khalu sapajjha vasighraM ca gamitraM aMgaH pariha, sattavie e sapaDivakkhA // 6 // ...: zruta jJAna ke.14 bheda / ..... . 1 akSara zruta, 2 anakSara zruta, 3 saMjJIzruta, 4 asaMjJIzruta, 5 samyak zrutaM, 6 asamyak zruta, 7 sAdizrutaM, 8 anAdizruta, 9. saparyavasita zruta 10 aparyavasita zruta 11 gamikacaita 12 agamika zruta 13. aMgapraviSTa Qta. 14 aMgavAhya zrutaM / , " . : ... 1 atarazruta-akSara 3 prakAra ke hote haiM saMjJA akSara vyaMjana . akSara aura lbdhikssr| . ........ : saMjJAakSara-jo akSara likhane ke kArya meM liye jAte haiN| ___ vyaMjana akSara-jo bolane ke kArya meM Ate haiN| ... ... .' labdhi aMtara-AtmA meM jo saMjJA aura vyaMjana ataroM kA jJAna hotA hai... ...... .. ::::::::...: "saMjJA aura vyaMjana akSaroM ko dravyazrutaM bhI kahate haiM / 'labdhi akSaroM ko bhAvabhuta bhI kahate haiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) : 2 anadara zruta-kisI ke zvAsa, DakAra, chIMka, khAMsI Adi se jo prANI kA jJAna va pahacAna hotI hai usako anapara zruta kahate haiN| - 6 saMjhI zruta-dIrghakAlikIsaMjJA vAle jo paMceMdriya tiyeca aura manuSyAdi garbhaja prANI haiM unake jJAna ko saMjJI bhuta kahate haiN| jo dRSTi vAda saMjJA vAle caudaha pUrva ke jJAnI sarvazruta ke pAraMgAmI aMmaMmAdI muni zruta kevalI hote haiM unake jJAna ko utkRSTa saMjJAzruta kahate haiM usakA jJAna vizeSa Age btaayeNge| 4 asaMjJI zruta-hetuupadezikIsaMjJA vAle mana rahita mANI ke jJAna ko asaMjJI zruta kahate haiM ekadriya, veMdriya, teMdriya, caturiMdriya aura sanmUrchima paMceMdriya jo manarahita prANI haiM unako kevala apane AhAra, bhaya Adi kI saMjJA hai unakA jJAna bahuta alpa hai ve dharma aMgIkAra karane ko bhI ayogya hote haiM isaliye janako asaMhI meM liyA gayA hai| .. 5 samyak zruta--sarvajJa vItarAga bhApita tatvajJAna ko saH majhane aura mAnane se jo jJAna ho isakA nAma samyak zruta hai| - dIrgha kAli kI saMjJA-saMjJI paMcendrI (mana vAle ) prANI kA jnyaan| 4 hetu upadezi kI saMjJA-prasaMjI (vinA mana ke ) prANI kA alpa jnyaan|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) ..6 asamyak zruta-sarvajJa bhASita tatvajJAna ke vimukha prANI kA jo jJAna ho vo asamyak zruta hai,| 7 sAdi zruta-kisI prANI ko jo navIna jJAna prApta hotA ho vo,sAdizruta hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAvaM kI apekSA se jo navIna jJAna hotA hai vo cAra prakAra kA hai| dravyasAdi, kSetra sAdi, kAla saMdi aura bhAva sAdi / 8 anAdi zruta-jo jJAna pUrva se hI hai vaha anAdizruta hai| isaparyavasita zruta-jisa jJAna kA kabhI aMta hojAve vaha saparyavasita zruta athavA sAMta zruta hai| 10 aparya vasita zruta-jisa jJAna kA kabhI aMta hI na hove vaha apayevasita zruta athavA ananta zruta hai| 11 gamika zruta-eka hI samAna bAra 2 vahI AlAvA ( zabda samUha ) Ate haiM unake jJAna ko gamika zruta kahate haiM aise sUtra ko gamika sUtra kahate haiM aise pATha vArahaveM dRSTivAda aMga meM Ate haiN| 12 agabhika zruta-eka hI samAna zabda samUha vAra / nahIM Ate haiM usake jJAna ko agamika zruta kahate haiM aise pATha kAlika sUtra meM haiN| / 13 aMga praviSTha zruta-AcArAMga Adi bAraha aMga zAstroM ke jJAna ko aMga aviSTha zruta kahate haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) . . 14 aMga vAhya zruta-upAMga, uttarAdhyayana dazakAlika Adi zAstroM ke jJAna ko aMga vAhya zruta kahate haiM / " .. ... pajjhaya akkhara payasaM, dhAya paDivAtta taya aNu ogo / pAhuDa pAhuDa, vatthu chuvvAye sasamAsA / // 7 - zruta jJAna ke 20 bheda / 1 paryAyazruta-sUkSma nigoda ke jIva ko janma ke prathama samaya meM jJAna hotA hai aura usase dUsare samaya meM jitanA jJAna baDhatA hai vaha paryAyazruta hai| .... 2 paryAyasamAsazruta-aise do cAra, paryAyazruta ko paryAya samAsazruta kahate haiN| 3 akSarazruta-akArAdi labdhi akSara ko aneka vyaMjana paryAya sahita jAnane kA nAma akSarazruta hai / . . . . 4 atara samAsazruta-aise do cAra labdhi akSaroM kA jJAna hone kA nAma akSara samAsazruta hai| . .. ... .5 padazruta-'akArAdi do cAra akSara bhinna 2.artha ke vAcaka ho isakA nAma padazruta hai.|. . ..:: : : : ....6 pada samAsazrutaH aise do cAra padazruta kA nAmaH pada samAsazruta hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .7 saMghAta zruta-jo gati AdiH caudaha mArgaNAdvAra meM se manuSya Adi koI bhI gati ke jIva.kA. jJAna ho usa ko saMghAtazruta kahate haiN| .. .. 8 saMghAta samAsazruta-aise do cAra gati ke jIvoM ke jJAna ko samAsazruta jJAna kahate haiN| ............ ___ pratipattizruta-gati Adi caudaha mArgaNA meM se eka mA praNA meM saMsAra ke sarva jIvoM ke bheda samajhanA isako pratipatti * zruta kahate haiN| / 10 pratipattisamAsaMzruta-aise do cAra mArgaNA meM jIva ke bhedoM kA varNana samajhanA isako pratipatti samAsazruta kahate haiN| 11 anuyoga zruta-satpada prarUpaNA meM jIva Adika padArthoM kA vivaraNa karanA isako anuyogazruta kahate haiN| .. 12 anuyoga samAsazruta-aise do cAra padArthoM kA bhinna-2 rIti se varNana karanA isako anuyoga. samAsacuta kahate haiN| . : 13 prAbhRta bhAbhRta zruta-dRSTivAda nAma bArahaveM aMga meM 'bhinna 2 prakaraNoM ke sthAna meM choTe 2 vibhAga haiM aise eka ' vibhAga ke jJAna ko prAbhRtazruta kahate haiN| :...::...:. . .. 14 prAbhRta prAmRta samAsa zruta-aise do cAra vibhAga ke , jJAna ko prAbhUta prAmRta samAsa zruta. kahate haiN|...... ... : . 6 mArgarayAM dvAra-(dekho navatatva ] sampUrNa jIva hanyakA jisake jariye vicAra kiyA jAve-unakI saMkhyA 14 hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) 15 prAbhRta, zruta- dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga meM aneka * vibhAgoM kA eka bhAga hotA hai jaise aneka uddezA milakara adhyayana banatA hai aisehI aneka prAbhRta prAbhRtoM kA eka prAbhRta hotA hai. usake jJAna ko prAbhRta zruta kahate haiM / 16 prAbhRta samAsa zruta - aise do cAra mAbhRtoM ke jJAna ko prAbhuta samAsa zruta kahate haiM / 17 vastu zruta- aneka prAbhRtoM kA eka vastu hotA hai usa eka vastu ke jJAna ko vastu zruta kahate haiM / 18 vastu samAsa zruta - aise do cAra vastuoM ke jJAna kA nAma vastu samAsa zruta haiM / I 16. pUrvazruta - aneka vastuoM kA eka pUrva hotA hai usa 'eka pUrva ke jJAna ko pUrvazruta kahate haiM / 20 pUrva samAma zruta - aise do cAra pUrva ke jJAna ko pUrva samAsa zruta kahate haiM / yahAM para saMgopAta 14 pUrva ke nAma bhI likha dete haiM / 1 utpAda, 2 agrAyaNIya, 3. vIryapravAda, 4 asti pravAda, 5 jJAnapravAda, 6 satyapravAda, 7 AtmapravAda, 8 karmamavAda, pratyAkhyAna pravAda, 10 vidyAmavAda, 11 kalyANa, 12 prANavAda. 13 kriyAvizAla, 14 lokabiMdusAra / 1 RNa gAmi vaDDhamANaya: paDivAIyara -vihA .
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) chahA zrohI / riumai viulamaI maNa, nANaM ke. vala migavihANaM // 8 // avadhi jJAna ke 6 bheda / . .1 anugAmI-jo jJAna sadA sAtha rahatA hai| 2 ananugAmI-jo jJAna sadA sAtha nahIM rahatA hai| 3 varddhamAna-jo niraMtara baDhatA rahatA hai| 4 hIyamAna-jo dina pratidina ghaTatA rahatA hai| * 5 apratipAtI-jo jJAna niraMtara rahatA hai| / 6 pratipAtI-jo jJAna Akara calA jAtA hai| kintu ina savakA varNana vistAra se sUtroM se samajhanA cA. hiye ava dravya kSetra kAla aura bhAvakI apekSA se samajhAte haiN| - (ka) dravya se avadhi jJAnI anaMta rUpI dravyoM ko jAnate aura dekhate haiM / utkRSTa se sarva rUpI dravyoM ko jAnate haiM aura dekhate haiN| :( kha ) kSetra se aMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga jAnate hai 'aura dekhate haiN| aura utkRSTa se lokAkAza ke rUpI padArthoM ko jAnate haiM aura dekhate haiM / aloka meM AkAza ke atirikta kucha nahIM hai| nahIM to vahAM parabhI rUpI padArthoM ko asaMkhyAta lokakSetra pramANa taka jAne aura dekhe /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 16.) (ga) kAla se prAvalI kA asaMkhyAtavAM bhAgaH parimANa atIta anAgata kAla jAnate haiM aura dekhate haiM / utkRSTa se abha saMkhyAta kAla cakra samaya parimANa atIta anAgata rUpI dravya ke viSaya ko jAnate haiM aura dekhate haiN| (gha) bhAvase anantaM bhAvako jAnate haiM, aura dekhate haiN| utkRSTa se bhI ananta bhAva ko jAnate haiM aura dekhate haiN| jaise matijJAna aura zrutajJAna ke viruddha matijJAna aura zruta ajJAna hote haiN| aise hI avadhijJAna ke viruddha vibhaMga jJAna hotA hai arthAt bItarAga bhASita tatvajJAna para jahAMtaka zraddhA nahIM vahAMtaka a-- vadhijJAna se kucha satyaM jAne aura kucha asatya bhI jAne / ___ ataeva mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAnoM ke to do 2 bheda hogaye kintu manaH paryava jJAna aura kevala jJAna meM mithyAtva kA aMza na rahane se ina donoM ke isaprakAra ke bheda nahIM hote| .: manake paryAyoM ko jAnane ko manaH paryava jJAna kahate haiM va stu meM rUpAntara hone ko paryAya (paryava) kahate haiN| :: munirAjoM ko cAritra lene pazcAt apramAda avasthA meM zuddha ' bhAva se saMyama pAlane para manaHparyava-jJAna hotA hai / : ..: 1 zvAsozvAsa se bhI choTA kAla pramANa... - Ambe
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaH payatrajJAna kadA bhUda haH . ..kiMtu jambU svAmI ke nirvANa pazcAt bharata kSetra meM nahIM hotA hai mahAvideha kSetra meM hotA hai.. ...... jJAna ke do bheda haiM: jumatI manaH paryavajJAna-eka manuSya. manameM koI bAta bicArarahA ho usako thor3e paryAyoM kI jAna lene kA nAma rujumatI mana paryavajJAna haiM..:.::.... 2 vipulaMmatI manaM paryavajJAna kisI ke mana kI bAta ko. aneka paryAyoM meM jAnalene kA nAma vipulamatI manaH paryavajJAna hai... - aba dUvya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se samajhAte haiM. ... (ka) dravya se rujumati anaMtAnaMda pradeza vargaNA vAle mana dravya ko jAnatA hai aura vipula. matI bahu pradezI ati sUkSmamanaM .dravya ko jAnate haiM.......... (..) kSetra se rujumatI tirabI dizA meM ar3I dvIpa paryaMta : jAnate haiM aura uMcAI meM jyotiSi devatAoM ke rahane ke deva loka ke upara ke taleMtaka jAnate haiM aura nIcAI meM vijaya taka jAnate aura dekhate haiM arthAt nau so yojana UMce aura nau sI yojana nIce jAnate haiM aura dekhate haiM aura vipulamatI aDhIdvIpa bAhara ahAI aMgula adhika zuddha jAnate haiM aura dekhate haiM, : . 1 mahAvideha kA eka bhAga hai.:: - - -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2.1 ) (ga) kAla se rujumatI palyopama ke zrasaMkhyAtaveM bhAgakI aniaat ko jAnate haiM aura vipulamatI usase kucha adhika jAnate haiM. (gha) bhAva se rujumatI dravya kI cetAvanI ke asaMkhyAta paryAyoM ko jAnate haiM aura vipulamatI kucha adhika jAnate haiM. kevala' jJAna. pIka + kevala jJAna meM kisI prakAra ke bheda nahIM hote haiM kyoMki padArthoM meM jitane rupAntara hote haiM hogaye haiM, aura hoveMge una sarva ko eka hI samaya meM eka hI sAtha kevalajJAnI jAnate haiM aura dekhate haiM. ( ka ) 1. kSaya - ATha karmoM kA jitanA aMza meM nAza hotA hai vo unakA kSaya honA kahA jAtA hai 'kSaya huve karmoM ko tAyika kahate haiM / (kha) karmoM ke zAMta hone ko upazama kahate haiM. * (ga) kSayopazama - kucha aza meM taya ho aura kucha aMza meM upazama ho ' usako kSayopazama kahate haiM / jJAnAvaraNIya karma kA saMpUrNa kSaya hotA hai taba kevala " jJAna hotA hai vahAM taka cAra jJAna meM kSayeo pazama jAnanA cAhiye / kSayopazama bhAva meM pramAda ho jAya to kucha aza me jJAna meM hAni ho jAtI hai aura bhAva zuddhi se apramAda avasthA meM jJAna kI vRddhi hotI hai.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) eka sAdhu ko upAzraya meM kAjA lete samaya bhAva zuddhi se avadhijJAna huvA thA kiMtu jaba vo avadhijJAna meM indra aura iMdrAnI kA jhagaDA dekha rahAthA to usako hasI AgaI jisasa avadhijJAna turaMta calA gyaa| isa prakAra aura bhI jJAna meM samajha lenA cAhiye. . jJAna vRddhi ke icchuka ko nimna likhita bAta avazya smaNaM rakhanA cAhiye. ... kAleviNae bahumANe, uvahANe tahaya ninhavaNe, vaMjaNa asthatadubhae, ahaviho nANa maayaaro|| 1 yogya samaya para paDhanA 2 paDhAnevAle kA vinaya karanA 3 pustaka graMthAdi kA bahumAna karanA 4 iMdriyoM kI unmattatA dUra karaneko yathA zakti tapasyA karanA, 5 paDhAnevAle kA jIghana paryaMta upakAra mAnanA, 6 uccAraNa meM sUtroM kA zuddha paDhanA 7 mUla ke sAtha hI sAtha artha bhalI prakAra samajhanA 8 mUla aura artha donoM ko samyak prakAra se smRti meM rakhanA. isa prakAra jJAna ke aThAvIsa, caudaha vA bIsa, cha:, do aura eka aise sarva milakara ikyAvana athavA sattAvana bheda huve. . .. esi.jaM AvaraNaM paDucca cakkhussa taM tayAvaraNaM, daMsaNa cau paNa niddA, vittisamaM dasaNA varaNaM // 4 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) jJAnAvaraNIya ( jJAna ke AvaraNa) kA svarUpa, pUrva gAthAoM meM batalAye anusAra mati Adi 5 prakAra ke jJAna ko jo AvaraNa karate haiM arthAt jaise AMkha ko pATA bAMdhane se A~kha kA teja Dhaka jAtA hai isa hI prakAra mati jJAnAvaraNIya karma mati ko nahIM baDhane dete haiM / zruta jJAnAvaraNIya karma vidyAdhyayanAdi meM vighna karate haiM / avadhijJAnAvaraNIya karma avadhijJAna prApta karane meM rokate haiM / manaH paryavajJAnAvaraNIya karma manaH paryavajJAna ko rokate haiM aura kevala jJAnAvaraNIya karma kevala jJAna ko rokate haiM / jaise dina meM sUrya ke prakAza ko bAdala Dhakakara usakI prabhA ko roka dete haiM tathApi sUrya hai itanA batalAne ko prakAza kucha aMza meM to avazya rahatA hai isa hI prakAra zrAvaraNa honepara bhI jJAna kA kucha aMza pratyeka jIva meM avazya rahatA hai arthAt jJAna rahita koI bhI jIva nahIM hai / " cetanA caitanyatA ko kahate haiM aura jisameM cetanA hai? usako sacit kahate haiM aura cetanA rahita ko acit' athavA jar3a kahate haiM / zuddha jIva siMddha bhagavAna kA hai usako kevala jJAnI hI dekha sakte haiM aura karmadhArI jIva kI ceSTAoM se cAra jJAna vAle use jAnate haiM ki vaha jIva hai vA jIva hai / ...
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) .. "zruta kevalajJAna " 'paryava akSara ko samajhanA cAhiye kyoMki abhidheya ( kahane yogya ) vastu dharma svaparyAya hai aura anabhidheya ( nahIM kahane yogya.) vastudharma paraparyAya hai|... .. kevala jJAnI ko abhidheya aura anabhidheya donoM hI svaparyAya hai isa prakAra zrutakevalajJAna aura kevalajJAna isa prakAra jo donoM hI jJAna ke paryAyaM samAna hoM usako, paryava akSara . : * utkRSTa se usa (kevalajJAna) kA anaMtavAM bhAga zrutaM kevalI ko mAluma hotA hai| .... .. ". jaghanya se nigoda ke jIva kI saMjJA Adi cetanA rUpa jJAna kA bhAna rahatA hai| ...... ::::::::: '':* jo padArtha kevalajJAnI zrutaM jJAna se kaha sake vaha abhidheya hai aura jo nahIM kahI jA sake vaha anabhidheya hai. abhidheyaM ko caudaha pUrvadhArI zruta . kevala jJAnI sampUrNa jAna sakatA hai yAni abhidheya. donoM kevalI meM samAna hai. use hI paryava,asara kahate haiM kintu kevalajJAnI' ko anabhidheya kA bhI jJAna: hai parantu usako nahIM kahe jA sakane ke kAraNa zruta kevalajJAnI nahIM jAnate isI kAraNa zruta kevalI ke liye anabhidhaya jJAna para paryAya hai aura abhidheya svaparyAya hai, kenalajJAnI ke liye to donoM hI svaparyAya hai|.. * utkRSTa zrutajJAna zruta kaivalI kA kahate haiM aura vaha kevala jJAnakA anantavAM bhAMga haiM, jaghanyazrRMta jJAna nigoda jIvako hotA hai kyoMki use bhI saMjJA cetanAdi zrutajJAna ke lakSaNa hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) zrutajJAnI zrutajJAna se vRddhi karate. 2. kevalI ke anusAra abhidheya padArthoM kA svarUpa jAnate haiN| ' . ... . .. kevalajJAnI sabase adhika sampUrNa jAnate haiM aura nigoda kA jIva sabase kama jAnatA hai| : ___ kevalajJAna para pUrNa AvaraNa hotA hai aura dUsare cAra jJAnoM para apUrNa AvaraNa hotA hai isaliye kevalajJAna kA AvaraNa sarvaghAtI aura dUsare anya 4 jJAnoM kA AvaraNa dezaghAtI kahe jAte haiN| . darzanAvaraNIya karma ke 6 bheda .... cAra prakAra ke AvaraNa aura pAMca prakAra kI nidrA isa prakAra darzanA varaNIya karma ke ha bheda hote haiN.| . cAra prakAra ke AvaraNaM / .: 1 cakSudarzanAvaraNIya, 2 acakSudarzanAvaraNIya, 3 abaghidarzanAvaraNIya, 4 kevaladarzanAvaraNIya / : * pAMca prakAra kI nidrA 1, nidrA, :2. nidrAnidrA, 3. pracalA, .4 pracalApracalA, aura 5 thInadI (styaandi)| : padArtha kA svarUpa jAnane ko jJAna kahate haiM aura sAmAnya rIti se jAnane ko aura dekhane ko: arthAt vizeSa rUpa se na jA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) nane ko aura dekhane ko kintu kucha aMza meM (makaTa) dekhane ko darzana kahate haiM / cAra prakAra ke AvaraNa aura pAMca prakAra kI nidrA ye kAraNa iMdriyoM ko dekhane aura jAnane meM, vighna karate haiM aura rokate haiM isaliye inako darzanAvaraNIya karma ke bheda kahate haiM !:...... .................... .... .: jisa prakAra yadi koI rAjA prajA kA sukha duHkha jAnanA cAheM kintu dvArapAla vighna, kiyA kare to rAjA aura prajA kA milApa na hone se rAjA prajA kA hAla nahIM jAnasakA hai isa hI prakAra jIva kisI vastu kA svarUpa jAnatA vA dekhanA cAheM to darzanAvaraNIya, karmoM ke vighnAdi se jIva bhI nahIM jAna sakkA hai aura na dekha saktA hai| ..cakkhU diTTi acakkhU, sesidiya zrohi kevalehiM ca daMsaNa mihasAmannaM, tassAvaraNaM. havai cauhA // 10 ..... 4 prakAra ke darzanoM kA svarUpa] .... . 1 cakSudarzana-padArtha ko vinA sparza AMkhoM se dekhane ko kahate hai| 2 aMcakSu darzana-padArtha ko AMkhoM ke sivAya cAra iMdriyoM tathA manake dvArA sAmAnya prakAra ke jJAna ko kahate hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . (27) 3 avadhi darzana-use kahate haiM jo avadhijJAna se padArtha ko prathama samaya meM jAne vA dekhe... :: . . - . 4 kevala darzana-kevala jJAna aura kevala darzana meM bheda honA asambhava hai usameM na sAmAnya hote haiM. na viSeza hote haiM. usakA vizeSa svarUpa gItArthoM se samajhanA caahiye| ..... sUtroM kI TIkA meM matijJAna ke vyaMjana avagraha, arthAvagraha aura IhA ina tInoM ko darzana meM liyA hai aura apAya aura dhAraNA ko jJAnameM liyA hai| . .. . . ::: ..manaparyava jJAna ko darzana. meM nahIM liyA hai kyoMki usameM vizeSa avavodha hotA hai / ... :: . ' zrutajJAna ko bhI darzana meM nahIM liyA hai kyoMki zrutajJAna kA vizeSa sambandha manake sAtha hotA hai| zrutaMjJAna aura, matijJAna donoM hI sAtha huvA karate haiM ina donoM kA vizeSa saMbaMdha hai| :: uparokta cAra darzanoM ko jo . AvaraNa arthAt rukanA hai unako darzanAvaraNIya karma kahate haiN| . . . : .. suha paMDibohA niddA, nidA nihAya dukkha paMDibohA payalA Thiova viTThassa, payala payalAya cakamazro // 11 // ............... . . .. 1 sampUrNa zAstroM ke jJAtA..
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) 5 prakAra kI nidrA kA svarUpa | " 1 nidrA - kisI sote huve ko koI ' jagAve vA na jagAveM kintu vo sukha pUrvaka jagajAve ' arthAt icchAnusAra hI zAMti ke liye nidrA le aura icchAnusAra ho jAge usakI nIda ko nidrA kahate haiM / 1 . 2 nidrAnidrA - koI atyaMta kaThinatA se jagAyA jA sake arthAt icchApUvarka jAga na sake kintu usako jAgane meM bhI duHkha hove usakI nidrA ko nidrAnidrA kahate haiM / ' " * - 3 pracalA - jo baiThe huve kucha kAma kara rahe ho vahAM bhI nidrA Ane lage jisase kAma meM vighna honA bhI sambhava ho usa nidrA ko pracalA kahate hai - jaise koI manuSya dIpaka ke samIpa baiThakara vahIM likha rahA thA usako nidrA AI aura usakI pagar3I jalagaI / .. "" .4, pracalA calA - kisI ko ghor3e kI taraha calate huve bhI nidrA AtI ho jaise ghor3A calate 2 muMha meM dAnA khAtA, huvA calatA hai kintu dAne meM jaba kaMkara AjAtA hai vA Thokara lagajAtI hai taba jAga jAtA hai vaise hI calate ? koI nidrA letA hai aura usako dhakkA yA Thokara lagatA hai yA lohU nikalatA hai taba jAgatA hai usakI nidrA ko pracalA pracalA kahate haiM / * rogI, azakta aura bAlaka Adi kI nidrA se uparokta
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26) nidrAoM kA saMbandha nahIM hai kintu yuvAna aura nirogI Adi kI nidrA se tAtparya hai| diNaMciMti attha karaNI, thINaddhI zraddha caki shrddhvlaa| pAMcavIM thInaddhI nidrA kA svarUpa / uparokta 4.prakAra kI nidrAoM ke atirikta thInaddhI (styAnAI ) nAmaka pAMcavIM nidrA hai isa nidrA meM arddha cakravartI a rthAta vAsudeva se AdhA vala rahatA hai isa vala se nidrA hI meM hAthI ke dAtoM ko ukhAr3a pheMka detA haiM isa nidrA meM bala kA durupayoga hI hotA haiN| ... yadi kisI dikSita sAdhu ko aisI nidrA AtI ho to - sake gurU usako nikAla dete haiM / vartamAna meM aisI nidrA kisI bhI prANI ko nahIM hotI hai| aisI nidrA vAlA prANI marane para avazya naraka jAtA hai| " uparokta nidrAoM se AtmA ko padArtha ko jAnane aura dekhane meM AvaraNa arthAt vighna hote haiM isaliye inako darzanA varaNIya karma kahate haiM / mahulita khaggadhArA, lihaNaM vaduhAune praNinaM // 12 // .
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) ' zrosanaM suramaNue, sAyamasAyaM tu tirima niriesu| vedanIya karma ke 2 bhedoM kA svarUpa / . saMsAra meM 2 prakAra ke jIva dekhane meM Ate haiM koI sukhI aura koI dukhI arthAt jo nirogatA, lakSmI Adi se yukta ho usako sukhI kahate hai aura jo dAridraya aura vividhacintAoM aura rogAdi se pIr3ita ho usako dukhI kahate hai jina karmoM ke udaya se jIva ko sukha aura dukha milatA hai unako vedanIya karma kahate haiM ve vedanIya karma 2 prakAra ke hote haiN| / 1 zAtAvedanIya-jina karmoM ke udaya se pUrvakRta puNyAnusAra prANI ko zAtA arthAt saMsArI sukha milatA hai unako zAtAvedanIya karya kahate hai| 2 azAtA vedanIya-jina karmoM ke udaya se pUrvakRta pApoM ke anusAra azAtA arthAt dukha milatA hai unako azAtA vedanIya karma kahate haiN| zAstroM meM saMsArI sukha ko bhI talavAra kI dhAra para zahada lagAkara cATane ke Ananda tulya batalAyA hai ataeva jJAnI purupa saMsArI sukha kI bhI bAMdhA nahIM karate haiM kintu mukti kI hI abhilASA rakhate haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (31) duHkha to savako hI apriya hai usako koI nahIM cAhatA hai.jJAnI puruSa pUrvakRta pApAnusAra dukha Apar3ane para sahana zIlatA se duHkha bhI bhoga lete haiM aura jJAna dvArA karmamukta hote haiN| ... prAyaH naraka aura nigoda meM sabase adhika duHkha hai tiryaca meM nyUna sukha aura adhika duHkha hai. devaloka aura manuSya meM mAyaH adhika sukha hai / (kintu smaraNa rahe.ki naraMka aura nigoda ke jIvoM ko bhI tIrthaMkaroM ke kalyANakAdi samaya para thor3e samaya ke liye sukha huA karatA hai vaise devatAoM ko bhI kabhI pArasparika dveSa ke kAraNa. duHkha huA karatA hai isa hI. kAraNa osanna arthAt mAyaH zabda kA yahAM upayoga kiyA gayA hai) mabhaMva mohaNInaM, duvihaM daMsaNaM caraNa. mohA // 13 // .. ..... ... ... ! __ mohanIya karma kA svarUpa aura usake do bhed| .:: '' jaise madirA pIye huve manuSya ko apane hitAhita kA jJAna nahIM rahatA hai vaise hI mohanIya karma ke kAraNa jIva ko Atma hita ahita kA jJAna nahIM hotA hai mohanIya karma ke do bheda haiN| 1 darzana mohanIya, 2 cAritraM mohanIya / - desaNa mohaM tiviha, sammamIsaM taheva micchataM, suddhaM addha visuddhaM, avisuddhaM taM havai kmso||14||
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) darzana mohanIya aura usake 3 bhedoM kA svarUpa. darzana kA artha jo pahale (darzanAvaraNIya karma ke varNana meM) baMtA cuke haiM vaha artha yahAM nahIM samajhanA cAhiye / . 1 7 yahAM para darzana zabda kA artha dharma para zraddhA samajhanA cAhiye darzana mohanIya ke 3 bheda haiN| kevalI bhagavAna ne padArthoM kA svarUpa jo yathAyogya jAnA aura dekhA hai aura unase sunakara gaNadharoM ne zAstroM meM jo tatva batalAyA hai usako saccA samajhanA use samyakdarzana kahate haiM aura samyakdarzana ko prApta karane meM jo vighna bAdhAeM hotI haiM unake kAraNa ko darzana mohanIya karma kahate haiM. isake tIna bheda haiM: - 1 samyaka darzana mohanIya, 2. mizra mohanIya, 3 midhyAtva mohanIya / prathama jyAdA zuddha hotA hai dvitIya arddhazuddha hotA hai aura tRtIya azuddha hotA hai / . jaise ki gujarAta meM kodaravA nAmaka eka nazedAra anna hotA hai usako prathama vAra dhone se usake chilake haTa jAte haiM kintu vaha vaisA hI nazedAra banA rahatA hai dvitIya vAra dhone se usameM AdhA nazA rahajAtA hai aura tRtIya vAra dhone se usameM nazA vilakula nahIM rahatA hai aura khAne yogya hojAtA Test prakAra samyakta pAne pUrva jIva tIna karaNa karatA hai| 1 yathA mahattikaraNa 2 apUrvakaraNa 3 anivRttikaraNa ina tInoM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) meM anukrama se zuddhi hotI jAtI hai tIsare meM upazama samyaktva hotA hai usa samaya para mithyAtva ke cAra sthAnika, tIna sthAnika aura do sthAnika rasa ko nikAla dene para eka sthAnika arthAt - mithyAtva pradeza mAtra jo zAMta hone se jyAdA vina nahIM karate haiM vo rahane para upazama samyaktva hotA hai / . 1 dravya karma ko kevalI yA avadhi jJAnI jAnate haiM kyoMki ve sUkSma rUpa meM AtmA ke sAtha mila jAte haiM aura bhAvakarma jo ceSTA vA pariNAma rUpa haiM unako apana bhI jAna sakte haiM / ji atri purANa pAvA, sava saMvara baMdha mukkha nijjharaNA; jeNaM sadda haI tayaM, sammaM khaigAI bahubhe // 15 // // navatatva prakaraNa meM 6 tatvoM kA svarUpa batalAyA gayA hai aura vistAra se Age AvegA kintu saMkSepa se yahAM bhI batalA dete haiM / navatatvoM kA saMkSepa se svarUpa | ,. 1 jIvatatva - 5 iMdriya, 3 bala, 1 zvAsozvAsa aura 1 cAyu ina daza vA kamase kama cAra dravya prANa kA dhArI, athavA jJAnAdi bhAva prANa kA dhArI jIva kahalAtA hai. aise jIva ko
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) jIca samajhanA jIvatatva hai.isa ke 14 bheda haiM vizeSa varNana jIva vicAra se samajhanA cAhiye / . . 2 ajIvatatva-jisameM cetanA lakSaNa nahIM ho aura jIvake prANoM se rahita ho usako ajIva samajhane kA nAma ajIvatatva hai| isake 14 bheda haiN| : : 3 puNya tatva-jIvoM ko dukha na denA, sahAya karanAdAna denA, Adi dayAlu kAryoM ke pariNAma ko bhAva puNya kahate haiM. aura zAtA vedanIya sukha bhogane meM Ave vo dravya puNya haiM ina dravya aura bhAva puNyoM kA yathocita samajha ne kA nAma puNyatatva hai isake 42 bheda haiM / 4 pApatatva-mithyAtva avirati Adi ke udaya se dUsaroM ko dukha dene ke malIna pariNAmoM ko bhAva pApa kahate haiN| aura yahAM jo pratyakSa dukha bhogate haiM aura mithyAtva se dUsaroM ke sAtha kapaTa karane kI jo buddhi hai vo dravya pApa hai use yathAyogya samajhane kA nAma pApatatva hai isake 82 bheda haiN| 5 zrAzrava tatva-anAdi kAla se iMdriyoM meM lubdha hone se rAga dveSa rUpa jo pariNAma hote haiM aura mithyAtva avirati Adi udaya meM Ate haiM.vo bhAva Azraya hai aura usake sAtha naye karma samUha kA Akara milanA vo dravya Azrava hai ina AzravoM ko yathA yogya samajhane kA nAma Azraya tattva hai isake 42 bheda, haiN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 saMbara tatva-kamI ke rokane ke upAya rUpI kSAyika zrAdi bhAvoM se prAtmA ko zuddha karane kA nAma bhAva saMvara hai aura bhAvasaMvara se naye AzravoM ko rokane kA nAma dravya saMvara hai isa prakAra ina dravya aura bhAva saMvara ko yathA yogya samajhane kA nAma saMvara tatva hai isake 57 bheda hai| . 7 baMdha tatva-zuddha AtmA ko pratikUla krodhAdi kapAyoM se karma baMdha hetu rUpI jo cikanAI hotI hai usako bhAva baMdha kahane haiM aura usa cikanAI se karma dala ekarUpa hokara jo vaMdha hotA hai usako dravya baMdha kahate haiM ina dravya aura bhAva daMghako / vathA yogya samajhane kA nAma baMdha tatva hai isake cAra bheda haiM / : mokSa tatva-karmanAza karane ko zuddha Atma svarUpa kA jo anubhava hotA hai usako bhAva mokSa kahate haiM aura jIya pradezoM se sarva karma pradezoM ke chUTa jAne kA nAma dravya mokSa hai ina donoM kA yathA yogya dravya aura bhAva mokSa. samajhane kA nAma mokSa tatva hai isake ha bheda hai| hanirjarA tatva-karma kI zakti ko kama karane vAle tapa saMyama Adi zuddha upayoga rUpa zakti ko bhAva nirjarA kahate haiM aura usase karma pradezoM kA Atma pradezoM se pRthak hojAne ko dravya nirjarA kahate haiM ina donoM prakAra kI nirjarA ko yathA yogya jAnane kA nAma nirjarA tatva hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) samyaktva kA svarUpa : na. 8.arti ko jaisA zrI tIrthaMkara kevalI bhagavAn ne batalAyA hai ki 1 mUladravya se nitya, 2 paryAya se anilpa, 3 nizcaya se abhinna 4 vyavahAra se bhinna, 5 sAmAnya se eka, 6 vizeSa se aneka, 7 jJAna se jJeya, 8 kriyA se heya aura 8 upAdeya isa prakAra naye nikSupe se milAkara sApena anaMta dharma vAlA 1 kathaMcit utpanna 2 kathaMcit naSTa aura 3 kathaMcit bhUtra isa prakAra eka hI samaya meM tInoM hI svarUpa meM padArtha hotA hai aise kuMvalI bhASita tatvajJAna ke vacanoM para ruci athavA zraddhA ho usakA nAma sasyavatva haiM uparokta yatirikta aneka bheda haiM unameM se kucha yahAM bhI batalAte haiM 1 tatvArtha kI zraddhA ho to eka vidha samyaktva jAnanA cAhiye / + 1 (a) nizcaya samyaktva - AtmA ke zuddha jJAnAdika pariNAma kI, zuddha pariNAma AtmA ke svarUpa ko athavA vItarAMga aMbasthAM ke samyaktva ko nizcaya samyaktva kahate haiM / (ca) byavahAra samyaktva - sarAga avasthA meM jo samyaktva ho 1 naya sAta hai usameM do mukhya haiM. : nizcaya aura vyavahAra - nayakarNikA' 2. nideSA mukhya cAra hai, nAta sthApanA kRSpa aura bhAva
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) athavA kuguru kudeva kA jo asvIkAra aura suMguru sudaiva kA svIkAra ho usako vyavahAraM samyaktva kahate haiM / samyaktva ke vizeSa pracalita tIna bheda yaha haiM / 1 kSAyika samyaktva - anaMtAnubaMdhI krodhAdi 4 kaSAya aura darzana mohanIya kI 3 prakRti ina sAta prakRtiyoM ke kSaya hone para jo tatvaruci hotI hai usako kSAyika samyaktva kahate haiM / * 2 upazama samyaktva - unhIM sAta prakRtiyoM ke zAMta hone arthAt davA dene kA nAma upazama samyaktva haiM | 3 kSAyopazamika samyaktva jo unhIM sAta prakRtiyoM ke udaya meM Ane para jo usakA nAza kiyA ho aura udaya meM na Ane para jo zeSa kAyama bhI rahA ho to usake kSAyiko 4 pazamika samyaktva kahate haiM - tatpazcAt samyaktva mohanIya ke ruka jAne se jo tatva ruci pragaTa hotI hai usako vedaka samyaktva kahate haiM upazama meM itanA vizeSa hai ki mithyAtva pradeza kA bhI yahAM udaya nahIM aura kSaya upazama meM rasodaya mithyAtva kA udaya nahIM pradeza kA udaya haiM. . vedaka samyaktva aura kSAyopazamika: samyaktva donoM eka hI hai isaliye isako alaga bheda nahIM samajhA jAtA hai / : : * ... isa prakAra samyaktva ke 3. bheda huve jinokta kriyA ko
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (38). kare usako kAraka samyaktva kahate haiM, usameM ruci rakkhe usako rocaka samyaktva kahate haiM usako saMsAra meM prakAza kare usako dIpaka samyaktva kahate haiM isa prakAra samyaktva ke aneka bheda hai so gItArtha gurU mahArAja se jAnanA caahiye| . . . . . .. aba darzana mohanIya ke tInoM bhedoM ko samajhAte haiM..... samyak darzana mohanIya jisake udaya se vItarAga bhagavAn bhASita tatva jJAna para zraddhA arthAt samyaktva ho kiMtu buddhi kI nyUnatA se sUkSma tatvoM kI satyatA meM zaMkA ho. jisase mithyAtva ke puja saMcita hote hoM isako samyak darzana mohanIya kahate hai.. ..... .., " mIsAna rAga doso, jiNa dhamme aMta muha jahA anne| nAliara dIva maNuNo, micchaM jiNa dhamma vivriiaN.|| 16 // . . . . . . . . .: : ..::.:. 2 mizra mohanIya / / . .. mizra mohanIya ke udaya se jIvako sarvajJa bhApita dharma para na to abhyantara prema aura na dveSa hotA hai arthAt kevalI bhASita vacanoM meM.jarA bhI asatya nahIM haiM unake vacanoM ke atirikta jagata meM aura koI bhI hitakArI nahIM haiM aisA cittameM na to pratibaMdha (bhAva) hotA hai aura na kevalI bhApita dharma se dveSa hotA hai. ...
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) isakA kAla do se lekara no zvAsozvAsa pramANa hai pazcAha cAhe mithyAtva rahe vA samyaktva rhe| __. mizramohanIya ko samajhAne ke liye yahAM para nAriyala kA dRSTAMta batalAte haiM jaise ki yadi kisI dvIpa meM nAriyala atirikta kisI bhI prakAra ke anna phalAdika na to utpanna hote haiM aura na mila sakte hai to usa dvIpa ke nivAsI nAriyala ke atirikta annaphalAdi se na to prema rakhate haiM aura.na dveSa rakhate haiM isahI prakAra mizramohanIya vAlA vItarAgabhASita dharmako na to satya mAnatA hai aura na asatya mAnatA hai athavA kabhI kucha satya bhI mAnatA hai vA kucha asatya bhI mAnatA hai| siddhAMta vAloM aura karma grantha vAloM meM kisI 2 sthAna meM viSamavAda AtA hai kyoMki pUrvo ke viccheda ke pazcAt agyAraha aMga zeSa rahe to pUrvAcAryoM ne karma grantha ko upayogI samajha isakA uddhAra kiyA isaliye jo siddhAMtika mata meM aura karma grantha meM kahIM kahIM bheda par3atA hai usako bahuzruta gItArthoM se samajhanA caahiye| ___ siddhAntika mata se samyaktva se gira mizra meM nahIM AtA hai kintu mithyAtva se mizra meM AtA hai kyoMki samyaktva kI utamatA kA anubhava hone para yadi usako tyAgakara de to usako mithyAtvI hI kahanA cAhiye / : .
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) 3.mithyAtva mohanIya / mithyAtva mohanIya ke udaya se kevalI bhASita tatvajJAna para zraddhA (vizvAsa ) ke sthAna meM svayaM azraddhA rakhatA hai aura dUsaroM ko bhI azraddhA karAtA hai jaise kisI ne dhatUrA khA rakkhA ho to suvarNa nahIM ho vaha usako bhI suvarNa samajhatA hai usI taraha mithyAtva mohanIya ke udaya se kuguru ko suguru, kudeva ko sudeva aura kudharma ko sudharma mAnatA hai| mithyAtva ke daza bheda / 1-sAdhu ko asAdhu samajhanA aura mAnanA 2-asAdhu ko sAdhu mAnanA . '3-kSamA Adi dharma ko adharma mAnanA / 4-hiMsA Adi adharma ko dharma mAnanA / "5-aMjIva ko jIva mAnanA | 6-jIvako ajIvaM mAnanA '7-unmArga ko sumArga mAnanA 8-sumArga ko unmArga mAnanA 'I-karmarahita ko karma sahita mAnanA 10-karmasahita ko karmarahita mAnanA solasa kasAya navano kasAya duvihaM caritta,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (41) mohaNiyaM; aNa appacakkhANA, paJcakkhANAya saMjalaNA // 17 // . cAritra mohanIya aura usakI 25 prakRtriyoM kA svarUpa / zrAtmA kI zuddha pravRtti arthAt Atma ramaNatA meM AtmA kI ceSTA rahe aura pudgaloM se aura bAhya kriyAdi se ramaNatA chUTa jAve isako bhAva cAritra kahate haiM kintu krodhAdi kaSAyoM ke kAraNa Atma ramaNatA nahIM hosaktI hai ataeva ina krodhAdi kathAyoM ko cAritra mohanIya karma kA udaya samajhanA cAhiye. cAritra mohanIya kI 25 prakRtiyeM isa prakAra hotI haiM:- . krodha, mAna mAyA aura lobha ye jo 4 kaSAya haiM ina ke pratyeka ke cAra 2 bheda hote haiM. . - anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana isa prakAra 16 prakRti huI aura kaSAya ke sambandhI hI hanava no kaSAya hote haiM isa prakAra sarva milakara cAritra mohanIya kI 25 prakRtiyeM hotI haiM. . . . . . . .. zrImada zIlAMgAcArya ne ina 25 meM se 4 anaMtAnubaMdhI kI prakRtiyeM darzana mohanIyaM meM lI haiM kyoMki inaH cAra; seM. darzana mohanIya bhI hotA hai| , . . . . . . . . ..... arthAt mohanIya kI jo 28 prakRti hotI haiM ve eka ape
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) kSA se to dazana mohanIya kI 3 aura cAritra mohanIya kI 25 isa prakAra 28 hotI haiM dUsarI apekSA se cAra anaMtAnuvaMdhI kI aura tIna darzana mohanIya meM Upara vatalAI huI isa prakAra sAta darzana mohanIya kI aura 4 anaMtAnubaMdhI kI kama karadene era 21 cAritra mohanIya kI isa prakAra kula 28 prakRti hotI haiM. kaSAyoM ke 16 bheda.. . 1 anaMtAnabaMdhI krodha. 2 anaMtAnabaMdhI mAna. 3 anaMtA. nubaMdhI mAyA, 4 aMnaMtAnubaMdhI lobha, 5 apratyAkhyAnI koSa, 6 apratyAkhyAnI mAna, 7 apratyAralyAnI mAyA, 8 apratyAkhyAnI lobha, 8 pratyAkhyAnI krodha, 10 pratyAkhyAnI mAna, 11 pratyAkhyAnI mAyA, 12 pratyAkhyAnI lobha, 13 saMjvalana krodha, 14 saMjvalana mAna,15 saMjvalana mAyA, 16 saMjvalana lobha. prathama 4 anaMtAnuvaMdhI prakutiyAM samyaktva kI vAdhaka haiM. , dvitIya 4 apratyAkhyAnI prakRtiyAM, dezavirati zrAvakake guNoM kI vAdhaka haiM. tatIya 4 pratyAkhyAnI, prakRtiyoM se sarva virati sarAga saMyama kI prApti meM vAdhA AtI hai. caturtha 4 saMjvala kI prakRtiyoM se yathAkhyAta cAritra kI prApti rukatI hai.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (43) isahI vipaya meM nimnalikhita vivaraNa meM vizepa batalAte haiM. jA jIva varisa caumAsa, pakkhaggA niraya, - tiriya nara amarA / sammANu sambaviraI, aMha khAya caritta ghAyakarA // 18 // (ka) jo krodhAdi kapAyoM ke kAraNa paraspara virodha hogayA ho usake liye saMvatsarI (vArSika) prati kramaNa karake nakSamA kare aura na kSamA mAMge aura manameM dveSa hI rakkhe yadi aise dveSa ko jIvana paryaMta rakkhe aura mRtyu samaya bhI usake liye na kSayA mAMge aura na kSamA kare to samyaktvaM prApta na hove aura prAyaH naraka gati meM jAtA haiM aise krodhAdi anaMtAnubaMdhI hote haiM yadi inake liye pratyeka caumAsI pratikramaNa meM kSamA ne kI ho na mAMgI ho kiMtu saMvatsarI prati kramaNa karake kSamA mAMgaleM aura kSamA karade to samyaktva kI prApti bhI hosaktI hai . .(kha) jo caumAsI pratikramaNa karake na . kSamA mAMgI ho na jamA kI ho aura dvepa hI rakkhA ho to deza virati: dharma nahIM mila saktA haiM.aura usakI mRtyu hone para prAyaH tiryaMca gati meM jAtA hai use apratyAkhyAnI krodhAdi kahate haiM:
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ (44) .... (ga) jo. pakkhI pratikramaNa karake kSamA na mAMgI. ho . aura na tamA kI ho aura dveSa hI rakkhA ho to * sarva virati dharma nahIM mila sakA hai aura mRtyu hone para prAyaH manuSya gati meM AtA hai. aise krodhAdi pratyAkhyAmI hote haiM / . . . . (gha ) jo prAtaH aura sAMyakAla ko donoM samaya pratikramaNa karake kSamA na mAMgI ho aura na mA kI ho aura dveSa hI rakkhA . ho to yathAkhyAta cAritra prApta nahIM hotA hai aura mRtyu ho to prAyaH devaloka meM hI jAtA hai aise krodhAdi ko saMjvalana kapA yAdi samajhanA cAhiye kiMtu jo niraMtara prati dina donoM samaya prAtaH.aura sAyaM pratikramaNa meM kSamA kiyA kare to yathAkhyAta cAritra kI prApti hotI hai / ...... .... ataeva pratyeka kA kartavya hai ki apane pApoM kI zuddhi ke liye nitya donoM samaya pratikramaNa kara. apane aparAdhoM kI sarva jIvoM se kSamA mAMga kara dveSa dUra karanA cAhiye aura aura sarva jIvoM ke aparAdhoM kI kSamA karake unake hRdaya ko zAMta karanA cAhiye. ': yadi kSamA dene vAle upasthita na ho; bA dene yogya na hoM vA jAna bUjha kara koI.kSamA na karate hoM to deva guru. kI sAkSI se komala hRdaya se pazcAttApa pUrvaka apane pApoM kI niMdA gA~ karake kSamA mAMganA cAhiye.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ (45) ': kapAya adhikAdhika ho vaha anaMtAnubaMdhI hotA hai aura jyoM 2 kama hoM unako anya tIna samajhanA cAhiye. adhikAdhika se narakagati aura jyoM 2 kama hI unase zepa 3 gatiya milatI hai. kapAyoM ke sarvathA abhAva se kevalajJAna kI prApti hojAtI hai. dRSTAMta-jaise kisIne apanI hAni huI dekhakara kisI para . atyaMta krodhakara usakI hatyA karaDAlI to phAMsI kA kAraNa havA yadi usako daMDa diyA mAra pITa dI to kaida jAne kA kAraNa huvA yadi usako gAlI dI to daMDa kA kAraNa hughA. kSamA kI to koI hAni nahIM huI isaliye krodha, mAna, mAyA ora lobha kA tyAga karanA cAhiye aura kSamA saralatA Adi guNa prApta karanA cAhiye anyathA jyoM 2 kapAya adhika kareMge tyo 2 adhamagati prApta hoMgI aura tyoM 2 samyaktva, dezapirati sardavirati aura yathAkhyAta cAritra prApta hone meM hAni hogI. ___ kama buddhi vAjoM ke liye yaha dRSTAnta batalAye haiM kiMtu prasanacandra, rAjarSi kI taraha do ghar3I meM anaMtAnubaMdhI krodhAdi hojAte haiM aura bAhubaliMjI kI taraha eka varSa taka bhI saMjvalana mAna rahasakatA hai. jalareNu puDhavi pavvaya, rAI sariso caubdhi
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (46 ) ho koho tiNasalayA kaTThAdvina, selatthaMbho vamomANo // 16 // krodha ke 4 bheda / 1 saMjvalana krodha-pAnI meM rekhA ba~cI jAve to tatkAla / miTa jAtA hai aise hI jo krodha tatkAla zAMta hojAve usako saMjvalana krodha kahate haiM aisA krodha prAyaH sAdhu munirAja bhI apane ziSyoM ke hita zikSArtha kiyA karate hai| 2 pratyAkhyAnI krodha-retI meM rekhA ba~cI jAne to vo vAyu se zIdhrahI miTa jAtI hai aise hI jo krodha samajhAne para vA kSamA mAMgane para athavA ucita daMDa dene ke pazcAt zIghra hI miTa jAye usako pratyAkhyAnI krodha kahate haiM aisA krodha prAyaH zrAvaka ko hotA hai jo jJAna dvArA vicAra kara zIghra hI krodha kA tyAga kara detA hai| 3 apratyAkhyAnI krodha- tAlAva kI miTTI meM kahIM rekhA ( darAra ) hogaI ho to vo varSA hone para milajAtI hai aise hI krodha vaza badalA lekara vA alpa samaya ke pazcAt yadi krodha tyAga diyA jAve to usako apratyAkhyAnI krodha kahate haiM jaisA ki jisako krodha ke tyAga kA vrata nahIM hai kintu usako
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47 ) anucita samajhane para tyAga kara detA hai arthAt avirati kA. krodha samajhanA cAhiye / . 4 anaMtAnubaMdhI krodha - yadi kisI kAraNa se parvata meM darAra hogaI ho to vo kabhI nahIM miTatI hai aise hI jo krodha kabhI nahIM zAMta hotA hai usako anAvadhI krodha kahate haiM aisA air faarata ko hotA hai kyoMki vo midhyAtva ke kAraNa . hI se usa krodha ko zAMta nahIM kara saktA haiM / mAna kA svarUpa -- saMjvalana mAna baita ke Upara kI chAla jaise zIghra nama jAtI hai vaise hI jisa mAna meM upadeza se vA avasara par3ane para vinaya utpanna hojAve usako saMjvalana mAna kahate haiN| 'pratyAkhyAnI mAna- sukhA kASTa tela lagAne para jaise nama jAtA hai vaise hI jisa mAna meM adhika samajhAne para vinaya utpanna ho. jAve usako pratyAkhyAnI mAna kahate haiM / * '' zramatyAkhyAnI mAna-haDDI, atyaMta prayogAdi karane para, jaise nama jAtI hai vaise hI jisa mAna meM aneka kaSTa pAkara sapajhane para vinaya utpanna ho jAve usako amatyAkhyAnI mAna kahate haiM / i anaMtAnubaMdhI mAna - patthara kA sthaMbha aneka prayogAdi karane
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4 ) para bhI jaise kadApi nahIM namatA hai vaise hI jisa mAna meM kadApi vinaya utpanna nahIM ho usako anaMtAnubaMdhI mAna kahate haiM / - mAyA klehi.gomutti, miMDhasiMga ghaNavaMsa mUlasamA: loho halidda khaMjaNa, kadama kimirAga sAritatho. // 20 // : . . mAyA ke 4 bheda . .' saMjvalana mAyA-jaise baMsapaTI (vAMsa kI chAla ) ba~cane se sIdhI ho jAtI hai vaise hI samajha par3ane se jo kapadaM svabhAva zIna chUTa: jAve usako saMjvalana mAyA kahate haiN| pratyAkhyAnI mAyA-jaise vaila ke (calate 2 mUtra karane ke kAraNa) mUtra kI tirachI rekhA sUkha jAne para miTa jAtI hai aise hI bodha milane para bhI jo kapaTa svabhAva chUTa jAve usako pratyAkhyAMnI mAyA kahate haiM. apratyAkhyAnI mAyA-jaise maiMr3he ke sIMgha kI TeDhAI prayoga karane para sIdhI hojAtI hai vaise hI daMDa milane para bhI jo kapaTa chUTa jAye usako apratyAkhyAnI mAyA kahate haiM. / anaMtAnubaMdhI mAyAM-jaise vAMsa kA mUla ('gAMTha ) kitane bhI prayoga kiye se sIdhA nahIM hotA hai vaise hI jo kapaTakadApi na chUTe usako anaMtAnuvaMdhI mAyAM kahate haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (46) lobha ke 4 bheda / saMjvalana lobha-jaise haladI kA raMga vastrAdi se sahaja hI meM chUTajAtA hai vaise hI jo mamatva sahaja hI meM chUTa jAve usako saMjvalana lobha kahate haiN.| . . . . . . . - pratyAkhyAnI lobha-jaise miTTI ke baratana ( karavA) kA maila kaThinatA se chUTatA hai vaise hI jo mamatva kaThinatA se chUTatA hai usako pratyAkhyAnI lobha kahate haiN| * apratyAkhyAnI lobha-jaise gAr3I kA vAMga (5kA kAlA cIkaTa.) kI cIkanAI vastrAdi para laga jAye to aneka prayogoM se:atyaMta kaThinatA se chUTatI hai vaise hI jo mamatva atyaMta kaThinatA se chUTatA hai usako apratyAkhyAnI lobha kahate haiN| anaMtAnuvaMdhI lobha-jaise pakke lAla raMga kA dAgaH kadApi bhI dUra nahIM hotA hai vaise hI jo mamatva kadApi nahIM chUTatA ho usako anaMtAnubaMdhI lobha kahate hai: .. . . . . . . . . . . "pAya ke do bheda bhI hote haiM "-1 prazasta. 2 aprazasta prazasta kapAya vaha hai jo paramArtha ke liye kiyA jAve jaise vaha krodha jo ziSya yA baccoM ko sanmArga para lAne ko kiyA jAve isI prakAra jo mAyA yA lobha paramArtha ke liye kiyA jAve vaha prazasta hai. isase viparIta jo kapAya svArtha ke liye
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) kiyA jAve vaha aprazasta hai. prazasta kI maryAdA pratyAkhyAnI vA saMjvalana se nahIM baDhanI, cAhiye. - jassu dayA hoi jie hAsaraha arai sogabhaya kutthA, sanimitta mannahA vA te iha hAsAi mohaNigraM // 21 // hano kaSAya kA svarUpa. , 1 hAsya mohanIya-jisake udaya se ( bhAMDa kI) ceSTA se bA vinA kAraNa hI haMsI Ave usako hAsya mohanIya kahate haiM. . . 2 rati mohanIya-jisake udaya se binA kAraNa vA kAraNa se anukUla viSaya meM AnaMda prApta ho aura mamatva utpanna ho usako:rati. mohanIya kahate haiM. . . , 3 arati mohanIya-jisake udaya se .apane, viruddha koI kArya hone para athavA koI bhI kArya apane viruddha na hone para jo manameM dveSa bhAva utpanna hotA hai aura udvega hotA hai usako aratimohanIya kahate haiM. 4 zoka mohanIya-jisake udaya se binA kAraNa hI vA iSTa viyoga se citta meM kheda aura rudana utpanna ho usako zoke mohanIya kahate haiM.... 5 bhaya'mohanIya-jisake udaya se duSToM se vA bhUta pretAdi
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ (51) se bhaya utpanna hotA hai usako bhaya mohanIya kahate haiM isake 7 bheda haiM: (1) ihaloka bhaya arthAt balavAnoM aura duSToM ko dekha kara isaloka meM DaranA: . " (2) paraloka bhaya arthAt bhUta pretAdi se vA. naraka gati se DaranA / .. . (3) AdAna bhaya-arthAt cora, luTeroM se ddrnaa| . (4:) akasmAt bhaya-vijalI agni Adi akasmAta ... (5':) AjIvikA bhaya-jIvana nirvAha meM vighnadi kA bhaya, , (6) maraNa bhaya-mRtyu hone kA Dara / . . . . . . . : . (7.) apayazaH bhaya-badanAmI hone kA Dara / .. 6 jaMgupsA mohanIya--jisake udaya se mala mUtrAdi se 'ghRNA utpanna hone le muMha TevA karate haiM usako jugupsA moha.nIya kahate haiN.| . :::: . ... . . . * . . . . . . . . 7-6 tIna veda . . :: : : : purisitthi tadubhayaM pai ahilAsojavvasA havaisou-thI. nara napuveno do, phuphuma taNa nagara dAhasamo // 22 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) tIna prakAra ke veda strI veda, puruSa veda, aura napuMsaka veda, 7 strI veda-- jisase puruSa ke sAtha bhoga karane kI icchA ho usako strI veda kahate haiM / 8 puruSa veda - jisase strI ke sAtha bhoga karane kI icchA utpanna ho usako puruSa veda kahate haiM / 6 napuMsaka veda - jisase donoM ke sAtha bhoga karane kI icchA ho usako napuMsaka veda kahate haiM / . strI veda ke lakSaNa -- jisa prakAra chANoM kI agni phUMka dene se vAra 2 jalatI hai aura adhika samaya taka ThaharatI haiM isI prakAra strI ko puruSa ke sAtha vartAva hone se vAra 2 bhoga kI abhilASA hotI hai aura adhika samaya taka rahatI haiM / puruSa veda ke lakSaNa--jisa prakAra tRNa kI agni zIghra hI jalatI haiM aura zIghra hI bujha jAtI hai usI hI prakAra puruSa ko bhoga kI abhilASA zIghra hI hotI hai aura zIna hI zAMta ho jAtI hai / napuMsaka veda ke lakSaNa - jisa prakAra nagara jalane lage tI aneka dinoM taka jalatA rahatA hai usI hI prakAra napuMsaka ke bhoga kI abhilASA sadAhI rahatI hai kabhI zAMta hI nahIM hotI hai ! *
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 53 ) . sura nara tiri nirayAu, haDisarisaM nAma kamma cittisamaM / bAyAla tinavaha vihaM, uttara ti sayaM ca sattaTThI // 23 // Ayu karma aura usake 4 bheda | " * jitane samaya taka jIva sthUla zarIra rUpI baMdhana meM rahatA hai usa samaya ko Ayu kahate haiM jaise aparAdhoM ke kAraNa kaidI ko kaida kI avadhi pUrI hone taka kaidakhAne meM hI rahanA par3atA hai vaisehI jisa karma se jIva sthUla zarIra rUpI baMdhana meM Ayu paryaMta rahanA par3atA haiM usako Ayu karma kahate haiM Ayu karma ke cAra bheda haiM / 1. deva Ayu karma - jisa karma ke udaya se devatA kI Ayu paryaMta devatA ke zarIra rUpI baMdhana meM jIva rahatA hai usako deva Ayu karma kahate haiM / 2 manuSyAyu karma - jisa karma ke udaya se manuSya kI Ayu taka jAve manuSya ke zarIra rUpI baMdhana meM rahatA hai usako manudhyAyu karma kahate haiM / 3 tiryacAyu karma - jisa karma ke udayase tiryaca kI Ayu paryaMta jIva tiryacaH ke zarIra rUpI baMdhana meM rahatA hai usako ti ca Ayu karma kahate haiM / :
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ (54) * 4 narakAyu karma-jisa ke udaya se nArakI kI Ayu paryaMta nArakI ke zarIra rUpI baMdhana meM rahanA par3atA hai usako narakAyu karma kahate haiN| Ayu 2 prakAra kI hotI hai 1 sopakrama 2 nirupakrama / deva aura naraka kA Ayu nirupakrama hai arthAt vinA pUrA bhoge jIva chUTa nahIM saktA hai vahAM jIvako Ayu pUrI bhoganI par3atI hai Ayu pUrNa hone para mRtyu hotI hai pahale nahIM hosa * ' manuSya aura tiryaMca kA Ayu sopakrama bhI hai aura nirupakrama bhI hai arthAt kitane manuSya, tithaMca to apanI Ayu pUrI bhoga kara hI marate haiM aura kitane hI manuSya tiryaMca kI mR'tyu Ayu pUrNa hone pUrva bhI hojAtI hai jisako akAla mRtyu kahA karate haiN| . . vizeSa varNana saMgrahaNI sUtra se samajhanA cAhiye. .. . : nAma karma aura usakI 103 prakRtiyAM / jaise citrakAra aneka prakAra ke citra banAtA hai. vaise. hI jisa karma ke udaya se jIva apane aneka naye naye zarIra Adi vanAtA hai usako nAma karma kahate haiM usake 42-63-aura 103 bheda hote haiM jinakA vivecana Age karate haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (55) gai jAi taNu uvaMgA, baMdhana saMghAyaNANi saMghayaNA saMThANu varaNa gaMdharasa, phAsa aNumuvi vihagagaI24 14 piMDa prakRtiyAM ke nAma '. " .... 1 gati, 2 jAti, 3 zarIra, 4 upAMga, 5 baMdhana, 6 saMyAtana, 7 saMghayaNa, meM saMsthAna, 9 varNa, 10 gaMdha, 11 rasa. 12 sparza, 13 anupUrvI, 14 vihAya gati. ..... inakA svarUpa Age samajhAyeMge.... piMDa payaDitti caudasa, paraghA ussAsa prAya vujjo aguru lahutittha nimiNo badhAya miya apattetrA prathama ( uparokta ) 14 prakRtiyoM ke vibhAga hote haiM isaliye ve piMDa prakRtiyAM kahI jAtI haiN| prakRtiyoM ke nAma ... 1 parAghAta, 2 ucchavAsa, 3 Atapa, 4 udyota, 5 aguru laghu, 6 tIrthakara, 7 nirmANa, 8 upaghAta / .... ina 8 prakRtiyoM ke vibhAgaH nahIM hote haiM isaliye. inako pratyeka prakRtiyAM kahate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 (56) '- tasavAyara pajjataM, patteya thiraM subhaM ca subhagaM caH susarAijja jasaM tasa, dasagaM thAvara dasaM tu imaM // 26 // .. trasa dazaka athavA puNya prakRtiyoM ke nAma / - 1 trasa, 2 vAdara, 3 paryApta, 4 pratyeka, 5 sthira, 6zoka, 7 saubhAgya, 8 susvara, 8 Adeya, ysh| ye 10 prakRtiyAM puNya prakRtiyAM kahIM jAtI hai| isahI prakAra inake viruddha 10 sthAvara prakRtiyAM hotI haiM jinako pApa-prakRtiyAM kahate haiN| . ... thAvara suhuma apajja, sAhAraNa athira asubha dubhagANi dussara aNAijjhA. jasa, mitranAme se bharA viisN.|| 27 // . sthAvara dazaka arthAt 10 pApa prakRtiyoM ke nAma / 1 sthAvara, 2 sUkSma, 3 aparyApta, 4 sAdhAraNa, 5 asthira, 6 azubha, 7 durbhAgya, 8 dusvara, ha anAdeya 1. apayaza / isa prakAra 14.piMDa prakRtiyAM 8 pratyeka prakRtiyAM aura (10 nasa 10 sthAvara donoM milAkara ) 20 trasa sthAvara prakRtiyAM saba milakara nAma karma kI 42 prakRtiyAM hotI hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (57) piMDa prakRtiyoM ke pRthak 2 65 bheda, pratyeka prakRtiyoM ke bheda aura trasa sthAvara prakRtiyoM ke 20 bheda isa prakAra saba milakara nAma karma ke 63 bheda hote hai| - aura yadi piMDa prakRtiyoM ke bheda 75 gine jAve to nAma karma ke 103 bheda bhI hote haiN| tasa cau thira chaka athira chakka suha, matiga thAvara caukaM / subhaga tigAi vibhAsA tayAi saMkhAhi payaMDIhi // 28 // vagaNacau aguru lahu cauM, tassAiduti caura chaka miccaai| iya annAMvi vibhAsA, tayAi saMkhAhi payaDIhiM // 26 // .. ..prasaMgopAta vibhAsA arthAt kuMcha saMjJAe~ samajhA dete haiM kyoMki ye saMjJAeM Age bahuta kAma meM aavegii| ..... sa catuSka-prathama 4 puNya prakRtiyAM arthAt trasa, vAdara, paryApta aura pratyeka ina cAroM ko milAkara basa catuSka kahate haiN| *. "sthira ghaTaka antima 6puNya prakRtiyAM arthAt sthira, zubha, saubhAgya, susvara, Adeya aura yaza ina chaH ko milAkara sthira paTaka kahate haiN| .:.:...: . asthira paTaka-antima chai pApa prakRtiyoM arthAt asthira
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . .. (58) azubha, dubhAgya, dusvara, anAdeya aura apayaza ina cha: ko milAkara asthira SaTaka kahate haiM. ..' sthAvara catuSka-prathama cAra pApa prakRtiyAM arthAt sthAvara, . sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa ina cAra ko milA kara sthAvara, ' catuSka kahate haiN|. . .: ...... ... : .:..:. . : .. sUkSmatrika-sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa ina 3 prathama sthAvara pApa prakRtiyoM ko milAkara sUkSmatrika kahate hai| .. * saubhAgya trika-saubhAgya, susvara aura AdeyaH ina tInoM vasa puNya prakRtiyoM ko saubhAgyatrika kahate haiN| varNa catuSka-varNa gaMdha, rasa aura sparza ina cAroM ko mi: lAkara varNa catuSka kahate haiM ! ................... aguru laghu catuSka-aguru laghu upaghAta parAghAta aura . ucchavAsa ina 4 pratyeka prakRtiyoM ko milAkara - aguru laghu . catuSka kahate haiN|":. :: : prasadvika trasa aura vAdara donoM ko milAkara trasadvika kahate haiN| : : :: ..... ... .. ... trasa trika-vasa vAdara aura paryApta ina tInoM ko milAkara .. trasatrika kahate haiM 1.... ... .. ............ ... .. trasa paTaka-trasa, vAdara, paryApta, pratyeka sthira aura zubha ina cha.ko milAkara trasa paTaka kahate haiM .....: . . . .
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56) AvazyakatAnusAra,Age.bhI anya kaI saMjJAeM isI hI prakAra banI huI milegI jina se buddhi se vicAra samajha lenA cAhiye jaise thInaddhI trika arthAt pAMca prakAra kI niMdrA meM se thInaddhI, pracalA pracalA aura nidrA nidrA ina tInoM prakAra kI niMdrA milAkara thInaddhI trika kahA jAtA hai| ... ..gai zrAINa ukkamaso, caupaNa paNati paNa paMca cha chakkaM / paNaM duga paNa caudga ina uttara bheda paNasaTThI // 30 // .... 14 piMr3a prakRtiyoM ke 65 uttara bheda ..1 gati-jisa karma ke udaya se jIva 4. gatiyoM meM gamana karatA hai : usako gati nAma : karma kahate haiM: cAroM gatiyoM kI apekSA se usake 4 hI bheda hote haiM. .. ... .. .2 jAti-jisa karma ke : udaya se indriya vAle jIvoM se lekara 5. indriya vAle jIvoM kI yoniyoM meM jIva ko janma maraNa karanA par3atA hai. usako jAti nAma karma kahate haiN| pAMcoM indriyoM kI apekSA se jAti nAma karma bhI 5 prakAra ke hote haiM. 3.zarIra--jisa karma ke udaya se audArika: Adi. 5 prakAra ke zarIra meM jIva ko janma lenA par3atA hai usako zarIra .
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 600 ) nAma karma kahate haiM 5 prakAra ke zarIroM kI apekSA se zarIra ke. nAma karma ke bhI 5 bheda hote haiM. 4 upAMga- jisa karma ke udaya se jIva ko hasta Adi upAMga mApta hote haiM, usako upAMga nAma karma kahate haiM tIna upAMga kI apekSA se isa ke 3 bheda hote haiM. 5 baMdhana - jisa karma ke udaya se jIva ke zradArika Adi zarIra ke pudgaloM kA paraspara baMdhana hotA hai usako baMdhana nAma karma kahate haiM pAMca prakAra ke baMdhana kI apekSA se baMdhana nAma karma ke 5 bheda hote haiM. " 6 saMghAtana - jisa karma ke udaya se audArika Adi zarIra ke pudagala saMgaThita hote haiM usako saMghAtana nAma karma kahate haiM pAMca prakAra ke saMghAtana kI apekSA se 5 prakAra ke saMghAtana nAma karma hote haiM. 67 $5 7 saMghayaNa - jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM haDDiyoM ke jor3a paraspara milate haiM usako saMghayaNa nAma karma kahateM haiM 6 prakAra ke saMghayaNa kI apekSA se isake 6 bheda hote haiM. 8 saMsthAna - jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra ko zubhA zubha AkAra hotA hai usako saMsthAna nAma karma kahate hai 6 prakAra ke saMsthAna kI apekSA se isake bhI bheMTa hai| ""
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (61) hai varNa-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA raMga 5 prakAra kA hotA hai usakA varNa nAma karma bhI kahate haiM 5 prakAra ke varNa kI apekSA se varNa nAma karma ke bhI, 5 bheda hote haiN| . . . . . . . .. 10.gaMdha-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra se saMgaMdhI durgandhi utpanna hotA hai usako gaMdha nAma karma kahate haiM 2 prakAra kI gaMdha kI apekSA se gaMdha nAma karma ke bhI 2 bheda hote haiM / 11 rasa-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM rasa utpanna hotA hai usako rasa nAma karma kahate haiM 5 prakAra ke rasa kI apekSA se rasa nAma karma ke 5 bheda hote haiN| . . 12 sparza-jisa karma ke udaya se jIveM ke zarIra ko zIta uSNa Adi sparza hotA hai usako sparza nAma karma kahate haiM ATha prakAra ke sparza kI apekSA se sparza karma ke bhI 8 bheda - hote haiN| ' 14 anupUrvI--jisa karma ke udaya se bela kI taraha jIva yogya gati meM pahuMcAtI hai usako anupUrvI nAma karma kahate haiM. 5 gati kI 4 anupUrvI kI apekSA se anupUrvI karma ke bhI 4. bheda hote haiN| ...14 vihAyo gati jisa karma ke udaya se jIva kI zubhA zubha cAla ho usako vihAyo gati nAma karma kahate haiM. 2 prakAra E
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . (.62 ) ..... ke cAloM kI apekSA se vihAyo gati nAma karma bhI 2 prakAra ke hote haiN| aDavIsa junA tinavai, saMte vA. panara baMdhaNe tisarya, baMdhaNa saMghAya gaho taNusu sAmaNNa . vaNa caU // 31 // vadha uMdIraNA aura udaya kI apekSA. se nAma karma kI .....6.7 prakRti. : . 28. aura 65 milAkara saMva. 13 bheda huvai kintu yadi 5 prakAra ke baMdhana ke sthAna meM baMdhana 15 prakAra ke samajhe jAve * to. 28 aura 75 milAkara 103 bheda bhI hote haiM... kintu zarIra, vaMdhana aura saMghAtana ina tInoM prakAra ke... karmoM ke pAMca 2 bheda hone se jo.15 bheda Upara unake samajhe gaye haiM, aba yadi zarIra, baMdhana aura saMghAtana inako tIna prakAra ke karma na samajha kara eka hI prakAra ke samajha liye jAve to kevala 5 hI bheda hoMge isa prakAra 10 bheda kama hogaye : aura isI hI prakAra varNa gaMdha rasa aura sparza ke vizeSa bheda na lekara inako eka hI samajhA jAve to 20. bhedoM ke sthAna . meM 4 bheda rahagaye isa prakAra 16 bheda ina meM se kama hogaye 10 ::
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (63) aura 16 jo 26 bheda kama huve to 13 meM se 26 kama hokara karate haiM. kevala 67 prakRti rahatI hai. . zarIra, baMdhana aura saMghAtana tInoM hI eka sAtha paraspara mile hote haiM isalipa baMdha meM tInoM kA eka hI meM samAveza kiyA haiM. ___isa hI prakAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza ina meM ekeka kA hI baMdha hotA hai isaliye sAmAnya rIti se cAra bheda samajhe gaye haiN| ina sattahI baMdho, daea naya samma mIsayA bNdhe| baMdhu dae. sattAe vIsa duvIsa TuvaraNa saMyaM // 32 // baMdha udIraNA aura udaya kI apekSA se ATha hI karmoM kI prakRtiyAM. . . vaidha, udIraNA aura udaya kI apekSA se nAma karma kI to upara batalAye anusAra 67 prakRti hotI hai. . . . baMdha kI apekSA.se nAma karma kI 67 prakRti aura anya sAta karmoM kI 55 prakRti kintu darzana mohanIya meM baMdha to kevala mithyAtva mohanIya kA hotA hai samyak "mohanIya aura mizra mohanIya kA nahIM hotA hai isase darzana 'mohanIya kI prakatiyAM vadha kI apekSA se 2 kama hogaI isaliye baMdha kI ape. tA se nAma karma kI 67 aura sAta karmoM kI 55 donoM milA kara 122 jisameM se 2 darzana mohanIya kI prakRtiyoM meM kama .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone se bAkI 120 rahI isa prakAra baMdha kI Age karmoM kI mila 120 prakRti hotI hai........... ... udIraNA aura udaya kI apekSA se 122 prakRti hI hotI haiM kyoMki udIraNA aura udaya to darzana mohanIya meM tInoM hI prakRtiyoM kA hotA hai isa prakAra udIraNA aura udaya kI apekSA se nAma karma kI 67 aura anya sAta karma karmoM kI 55 prakRti isa prakAra 122 prakRtiyAM hotI hai... . sattA meM to sarva prakRtiyoM bhinna hI rahatI haiM isaliye nAma kI 103 prakRti hotI haiM aura anya sAta karmoM kI 55 hotI haiM donoM ko milAne se ATha karmoM kI 158 prakRtiyAM hotI haiM. . naraya tirinara suragaI, igabitra titra cala -pnnidijaaiyo|oraal viuvAhI, tetra kammaNa paNa sarIrA // .33 / / .. gati nAma karma ke 4 bhedaH : nArakI jisa karma ke udaya se jIva nArakI jIvayoni meM utpanna hotA hai usako narakagati nAma karma kahate haiM..' tiryaca-jisa karma ke udaya se jIva tiryaMca jIva yoni meM utpanna hotA hai. usako tiryaMcagati nAma karma kahate haiN...| ....3 manuSya-jiMsa ko ke udaya se jIva maMnaSya jIvaMyoni
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM utpanna hotA hai usako manuSyagati nAma karma kahate haiM.' ..... 4 deva-jisa karma ke udaya se jIva deva jIvayoni meM utpanna hotA hai usako devagati, nAma karma kahate haiM. : " . . . . jAti nAma karma ke 5 bhed| . 1 ekeMdriya-jisa karma ke udaya se jIva ekeMdriya yoni meM utpanna hotA hai aura usako kevala 1 iMdriya hI prApta hotI hai usako ekeMdriya jAti nAma karma kahate haiN|... . . 2.3driya-jiMsa - karma ke udaya se jIva veMdriya yoni meM utpanna hotA hai aura usako kevala 2 hI iMdriya prApta hotI hai usako veMdriya jAti nAma karma kahate haiN| ... 3trIMdriya-jisa karma ke udaya se jIva trIMdriya yoni meM utpanna hotA hai aura usako kevala.3.hI iMdriya prApta hotI hai usako trIMdriya jAti nAma karma kahate haiN| . .. . : ... .....4 caurIMdriya-jisa karma ke udaya se jIva cauMrIdriya yoni meM utpanna hotA hai aura usako kevalAhI indriya prApta hotI hai usako cauMrIMdriya jAti nAma karma kahate haiM / ... ....... 5. paMceMdriya-jisa karma ke udaya se jIva paMceMdriya jIva yoni meM utpanna hotA hai aura usakoM.5 indriyeM prApta hotI hai usako paMceMdriya jAti nAma karma kahate haiN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 ....zarIra nAma karma ke 5 bheda / ..1 audArika-jisa karma ke udaya se jIva ko audArika zarIra prApta hotA hai. usako audArika zarIra kahate haiM: haDDI, mAMsa, raktAdi kA banA huvA zarIra audArika zarIra nAma karma kahalAtA hai aisA zarIra tiyaca aura manuSya ko prApta. huA karatA hai tiryaMca ko isa zarIra meM mukti nahIM prApta hosaktI hai kiMtu manuSya ko isa zarIra meM mukti bhI prApta hosaktI hai aura tIrthakarAdi pada bhI prApta hotA hai......... ... ... .." 2 vaikriya-jisa karma ke udaya se jIva ko aisA zarIra mile jisase bhinna 2 AkAra rUpa kriyA hosaktI ho usako vaikriya zarIra nAma karma kahate haiM isa zarIra meM haDDI mAMsAdi nahIM hote haiN| devatA aura nArakI jIvoM ko vaikriya zarIra svAbhAvika hotA hai kiMtu tithaMca aura manuSya ko labdhi dvArA prApta hotA hai| .. . ... . . . . 3.AhAraka-jisa karma ke udaya. seM. jIva ko aisA zarIra prApta ho jisase caudaha pUrvadhArI muni kI avasthA meM tIrthakara kI Rddhi dekhane ko navIna zarIra utpanna kara sake usako AhAraka zarIra nAma karma kahate haiM AhAraka zarIra ke vala ammAdI muni avasthA meM prApta ho sakatA hai isakA pari. mANa 1 hAtha (kalAI se kohanI taka) kA hotA hai| . .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ (67) . . . 4 tejasa-jisa karma ke udaya se jIva ko aisA. zarIra prApta ho jisase AhArAdi pAcana kriyA ho aura jisase tejolezyA.kI utpatti bhI hotI ho usako tejasaHzarInAma karma kahate haiM tejasa zarIra sUkSma rUpa meM hotA hai aura ...karma dhArI sarva jIvoM ke sAtha hotA hai| : ... ... ... ... . : . 5 kArmaNa-jisa karma ke udaya se jIva ko aisA :zarIra mile jisase karma pradezoM kA samUha jIva pradeza ke sAtha kSIra nIra ke samAna mile usako kArmaNa. zarIra nAma karma karate haiM kArmaNa zarIra sUkSmarUpa meM hotA hai aura pratyeka karma dhArI jIva ke sAtha hotA hai karma ..paramANu se utpanna hone ke kAraNa bhI isako kArmaNa kahate haiM...... .......::.; isa prakAra kama se kama 3. aura vigrahagati meM do zarIra to pratyeka karmadhArI jIva ke sAtha hote haiN| vizeSa varNanaH saMgrahaNI sUtra se jAna lenA cAhiye. :::, . . :: .. : , bAhUrupiTi: sira, ura, uaraMga uvaMga aMgu lI. pmuhaa| sesA aMgovaMgA, paDhama taNuHti gassu vaMgANi // 34 // .::.:: - upAMga nAma karma ke 3 bhedaH audArika, vaikriya aura AhAraka ina 3 zarIroM meM pATha
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68) aMga aura upAMga hote haiM ataeva 3 zarIroM kI apekSA se 3 prakRti aMga upAMga kI hotI hai. .. 1 audArika zarIra aMgopAMga.2 vaikriya zarIra aMgopAMga. - 3.nAhAraka zarIra aMgopAMga. tejasa aura kArmANa zarIroM meM aMga upAMga Adi nahIM hote haiM. 2 bhujA 2 jaMghA 1 pITha 1 chAtI 1 mastaka aura 1 peTa ye ATha aMga kahe jAte haiM, _aMgulI Adi ko upAMga kahate haiM aura hasta Adi kI. rekhAoM ko aMgopAMga kahate haiM. - jisa karma ke udaya se jIva ko zarIra ke sAtha aMga upAMga Adi prApta hote haiM usako upAMga nAma karma kahate haiM. . Upara batalAye anusAra upAMga nAma karma 3 prakAra ke hote haiM. ,,1 audArika upAMga nAma, karma 2 vaikriya upAMga nAma karma 3 AhAraka upAMga nAma karma / / oralAi puggalANaM, nivaddha vajjha tayANa , saMbaMdha, jaM.kuNai jau samaM laM, baMdhaNa muralAi taNu nAmA // 35 // ... ____baMdhana nAma karma ke 5 bhedaH pUrva saMcita aura navIna saMcita karmoM kA audArika zarIroM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (66 ) ke sAtha lAkha aura rAla kI bhAMti yukta kare usa karma kA nAma baMdhana nAma karma hai. : pAMca prakAra ke zarIroM kI apekSA se navIna aura pUrvakama ke sambandha hone se 5 prakAra ke baMdhana nAma karma hote haiM - 1 zraudArika baMdhana nAma karma-2 vaikriya baMdhana nAma karma-3 AhAraka baMdhana nAma karma - 4 taijasa baMdhana nAma karma - 5 kArmaNa baMdhana nAma karma / ''; " zradArika vaikriya aura AhAraka ina 3 zarIroM kA baMdha AraMbha meM sarva (pUrNa) baMdha hotA hai kintu pazcAt zarIra pUrNa dhAraNa kara vahAMtaka deza ( thor3e aMza ) baMdha hotA haiM / 'tejasa aura kArmaNa kA niraMtara dezabaMdha hotA hai kyoMki a naye nahIM banate haiM isaliye unakA prAraMbha samaya bhI nahIM hai / mRtyu samaya bhI tejasa aura kArmaNa zarIra jIva ke sAtha jAte haiM aura sAtha rahakara karmAnusAra zradArika Adi zarIra utpanna karate haiM / a par jaM saMghAyai uralAi puggale taNagAMva daMtAlI, taM saMghAyaM baMdhaNa miva taNa nAmeNa paMca vihaM // 36 // : #3
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . . .. " (70). . * saMghAtana nAma karma kA svarUpa / * jisa karma se audArika Adi zarIroM ke baMdhana hone ke liye baMdhana ke pUrva karma pudgala ikaThe hote haiM jaise ki daMtAlI se tRNa samUha ikaThA hotA hai usa kArya ko pAMca prakAra ke zarIroM kI apekSA se pAMca prakAra ke saMghAtana nAma karma jAnanA caahiye| .1 audArika saMghAtana nAma karma. 2 vaikriya saMghAtana nAma karma.. 3 AhAraka saMghAtana nAma 'karmaH 4 taijasa saMghAtana nAma karma, 5.kArmaNa saMghAtana nAma karma . .. . orAla viuvvA hArayANaM saga te kamma juttANaM, nava baghaNANi iara du. sahiANi tini tesiMca // 37 // ... prakArAntara se 15 prakAra kA baMdhana audArika, vaikriya aura AhAraka ina 3: zarIroM kA usa * hI. zarIra kA usahI zarIra se yukta hone se 3 prakAra ke baMdhana hote haiM aura ina zarIroM ko taijasa aura kArmaNa ke sAtha . ke sAtha pratyeka ko yukta karane se tIna 2 arthAt chaH baMdhana hote haiM isa prakAra 9 prakAra ke baMdhana hote haiM. : . . . . .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (71) . aura tejasa aura kArmaNa ke sAtha donoM ko sAtha yukta karane se tIna 2: arthAt chaH prakAra ke baMdhana aura hote haiM isa prakAra 15 prakAra ke baMdhana hote haiM. nIce. 15, prakAra ke baMdhana ko pRthak 2 nAma batalAte haiM:-. .. 1 audArika audArika , 2 vaikriya vaikriya . '3 AhAraka AhAraka' 4 audArika tejasa 5 vaikriya tejasa 6 AhAraka tejasa 7 audArika kArmaNa 8 vaikriya kArmaNa 6 AhAraka kArmaNaM * * * 10 audArika tejasa kArmaNa .. 11 vaikriyA tejasaM kArmaNa : 12 AhAraka. teUsakArmaNa 13 tejasa tejasa : .......14 kArmaNa kArmaNa .. 15 tejasa.kAmaNa. . . . ... :: . . ... ...:. .. kitane hI granthoM meM nimnalikhita anusAra bhI 15 prakAra ke baMdhana patalAye haiM:-... ::::: :: 1 audArika audArika, 2 vaikriya vaikriya 3 zrAhAraka AhAraka : 4 tejasa tejasa .:.:kArmaNa kArmaNa .. .6 audArika tejasaH . 7: vaikriya tejasa:::::.8 AhAraka tejasa:: ::." kArmaNa tejasa 10 audArika kArmaNa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) 11 vaikriya kArmaNa : 12 AhAraka kArmaNa ' - 13 auMdArika tejasa kArmaNa: 14 vaikriya tejasa kaoNmaNa -15 AhAraka tejasa kArmaNa.. saMghayaNa maTThi nico. taM baddhA vajbharisaha nArAya / tahaya risaha nArAya, nArAyaM zraddha - nArAyaM // 38 // saMghayaNa nAma karma ke 6 bheda | 1 4 41 jisa karma ke udaya se haDDiyoM kA milApa hotA haiM usa ko saMghayaNa nAma karma kahate haiM isake 6 bheda haiM / 1 - vajra RSabha nArAca saMghayaNa jisa karma ke udaya se 2 har3iye markaTa baMdha kI bhAMti saMyukta huI hoM aura 1 haDDI Upara paTI kI bhAMti lagI ho aura ina tInoM meM 1 haDDI kIlI kI bhAMti lagI huI ho aisA donoM tarapha hotA hai usako vajra RSabha nArAca. saMghayaNa nAma karma kahate haiM.. 2. RSabha nArAcaM saMghayaNa - isahI taraha donoM haDDI markeTa, baMdha kI bhAMti yukta huI ho aura 1 haDDI Upara paTI kI taraha lagI ho kintu haDDI kI koI kIlI na lagI ho jisa karma
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (73) ke udaya se aisA saMgharyaNa (haDDI kI milApa ) hoM usako RSabhanArAca saMghayaNa nAma karma kahate haiM.. . .. 3 nArAca saMghayaNa haDDiyoM ko markaTa baMdha donoM tarapha hoM kintu na paTI ho na kIlI ho. aisA saMghayaNaM jisa karma se ho usako nArAca saMghayaNa nAma karma kahate haiM, ...: 4 arddhanArAca saMghayaNa-eka tarapha har3iyoM kA markaTa baMdha hoM aura dUsarI tarapha kevala kIlI ho aisA saMghayaNa jisa karma se ho usako arddhanAsaMca saMghayaNa nAma karma kahate haiM. . kIlipa varlDa iha risaho, paTTotra kIli aAvajja / ubho makar3a baMdho nArAyaM ima muliMge // 36 // ... ... ... .... ....5 kIlikA saMghayaNa-do haDDiyoM ke bIcameM paTA na ho. kevala 1. kIlI ho jisa karma se aisA: saMghayaNa ho usako kI: liM kA saMghayaNa kahate haiN| . . 6 sevA saMghayaNa-kevala 2 haDDiye pAsa pAsa lagI ho aise: saMghayaNa kA:nAma sevA saMghayaNa hai aura jisa ; kameM se aisA:saMghayaNa prApta ho usako sevA nAma ko kahate haiM.:: vaikriya zarIra meM, AhAraka zarIra meM, devatA ke zarIra meM .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 74 ) nArakI ke zarIra meM, 1. iMdriya ke zarIra meM saMghayaNa (haDDI kA milApa ) nahIM hotA hai / sama caurasaM niggo hasAr3a khajjhAi vAmaNaM huMDa saThANI varaNa kieha nIla lohiya halidda siyA // 40 // " saMsthAna, nAma karma ke 6 bheda | jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti banatI hai usako saMsthAna nAma karma kahate haiM saMsthAna nAma karma 6 prakAra ke hote haiM / / 1 . . 1 'sama caturaMkhasaMsthAna - jisa karma ke udaya se ( pAladhI lagAkara baiThane se ) dAhine kaMdhe se bAMye goDe taka kA aMtara, dAhine goDese bAMye kaMdhe taka kA aMtara, dAhine gor3e se bAMye goDe taka kA aMtara aura pAladhI se mastaka taka kA aMtara ye cAroM hI aMtara sama arthAt barAbara ho athavA sAmudrika zAstrAnusAra zarIra suMdara ho usako sama caturasra saMsthAna nAma karma kahate haiM / 2 nyagrodha saMsthAna - jisa karma ke udaya se nyagrodhaM (vaMTa) ke sadRza Upara kA bhAga mAtra suMdara ho usako nyagrodha saMsthAna nAma karma kahate haiM. ..
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 ) ...3 sAdi saMsthAna-jisa karma ke udaya se nAbhiH nIca kA bhAga mAtra suMdara aura Upara kA suMdara na ho usako sAdi saMsthAna nAma kama kahate haiM: . .. . . . . . . . . . 4 kUbja saMsthAna jisa karma ke udaya se hAtha, paira, mukha, 'gardana suMdara hoM aura chAtI peMTa aura pITha suMdara na ho usako usako kUbja saMsthAna nAma karma kahate haiM. . 5 vAmana saMsthAna-jisa karma ke udaya se hAtha paira se apUrNa ho aura sarva aMga ho usako vAmana saMsthAna: nAma karma kahate haiM. 6 huMDa saMsthAna-jisa karma ke udaya zarIra ke sarva aMga na suMdara ho na upayogI ho kiMtu kharAba ho usako huMDa saMsthAna nAma karma kahate haiM nAma karma ke 5 bheda. .. .. ....vaNe nAma karma ke 5 bheda.. * jisa.karma ke udaya se zarIra ko varNa bhinna 2 varNa kA Na nAma karma kahate haiM varNa nAma karma ke 5 bheda haiM. 1 kRSNavarNa-jisa karma ke udaya se zarIra zAhI yA gulI jaisA kAlA ho usako kRSNavarNa nAma kahate haiM........ 2:nIlavarNa-jisa karma se tote ke paMkha jaisA zarIra harA ho usako nIlavarNa nAma karma kahate haiM.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . (76) . ... 3 raktavarNa-jisa karma se hIMgalu jaisA. lAlavarNa zarIraM kA. :: ho usako raktavarNa nAma karma kahate haiM. ... ... ... ..... * 4 haridraka pItavarNa-jisa karma se zarIra haladI jaisA pIlA varNa kA ho usako haridraka pItavarNa nAma karma kahate haiM. .: .... 5 zvetavarNa-jisa karma ke udaya se zarIra zakha jaisA supheda hove usako zvetavarNa nAma karma kahate haiM. .......... .: surahI. durahI rasA: paNa titta kaDDu kasAya aMbilA mahurA / phAsA guru lahu miu kharasI. upahaM siNiddha rukkhaTTA // 41 // ........ ., " :gaMdha nAma karma ke do bheda - jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra se gaMdha nikalatI hai usako gaMdha nAma karma kahate haiM isake 2 bheda haiM.. surabhigaMdha-jisaH karma ke udaya. se zarIra meM se. sugandhi nikalatI ho usako surabhigaMdha nAma karma kahate haiM jaise tIrthakara bhagavAna ke zarIra meM se, padminI strI ke zarIra meM se.. ____2.durabhigaMdha-jisa karma ke udaya se zarIra meM se durgadhi 'nikalatI hai usako durabhigaMdha nAma karma kahate haiM jaise lazuna meM ' se durgadhi nikalatI hai....
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (77) .. rasa nAma karma ke. 5 bheda. . . .. .. , jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM rasa Adi hoM usako rasa nAma karma kahate haiM. isake 5 bhedaH . . . . * 1 tiktarasa jisa karma ke udaya se zarIra kA rasa suMTha aura kAlI mirca jaisA carakA ho usako kaTurasa nAma karma kahate haiN| 2. kaTurasa-jisa karma ke udaya se zarIra 2 rasa cirAyate jaisA kar3avA ho usako kaTurasa nAma karma kahate haiN| .. . 3 kaSAyalarasa-jisa karmake udaya se zarIra rasa har3eM baher3A jaisA kasAyalA ho usako kaSAyala rasa nAma karma kahate hai|... .. 4 Amalarasa-jisa karma ke udaya se zarIra nIMbU aura imalI jaisA khaTTA ho usako Amlarasa nAma karma kahate haiN| .. .5 madhurasa-jisa karma ke udaya jIvakA zarIra rasa se lar3I, madhu aura zakara jaisAmIga ho, usako madhurala nAma karma kahate. hai.| ___ vyavahAra meM lavaNa rasa bhI eka prakAra kA rasa kahA jAtA hai kintu vo rasa anya prakAra ke rasoM ke mizraNa se vana jAtA hai isa liye karma prakRti meM nahIM liyA gayA hai vizeSa varNana. gItArthoM se jAnanA caahiye| ...... sparza nAma karma ke = bheda / ... jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA vividha prakAra
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ (78) kA sparza hotA hai usako sparza-nAma karma kahate haiN| . .. 1 gurusparza jisa karma ke udaya se zarIra lohe jaisA bhArI ho aura nIce hI davatA ho usako gurusparza nAma karma kahate haiN| ___2 laghusparza jisa karma ke udaya se zarIra Aka ke tUla kI taraha halakA hokara ur3atAhousako laghusparza karma kahate haiN| . 3 mRdu sparza-jisa karma ke udaya se zarIra makkhana jaisA mulAyama ho usakoM mRdu sparza nAma kameM kahate haiM. . ., 4 barasaTha sparza-nisa karma ke udaya se zarIra gAya kI jIbha jaisA kharadarA ho usako varasaTha sparza nAma karma kahate haiM. __ 5 zIta sparza-jisa karma ke udaya se zarIra varpha jaisA ThaMDA ho usako zItaM sparza nAma karma kahate haiM. .. 6 uSNa sparza-jisa karma ke udaya se zarIra agni jaisA uSNa ho usako uSNa sparza nAma karma kahate haiM. . snigdhaM sparza-jisa karma ke udaya se zarIra ghI tela jaisA cikanA ho usako snigdhasparza nAma karma kahate haiM. - 8 rukSasparza-jisa karma ke udaya se zarIra.rAkha jaisA lUkhA ho usako rukSa sparza.nAma. karma kahate haiM. nIla kasiNaM dugaMdhaM tittaM kaDuaM guruM kharaM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 76 ) rukkhaM // sIyaM ca asuha navagaM, ikkArasagaM subhaM sesaM // 42 // : varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI 20 prakRtiyoM meM 6 azubha kaunasI aura 11 zubha kaunasI hotI haiM so batalAte haiM. 5 varNoM meM nIlA aura kAlA azubha hote haiM zeSa rakta pIlA supheda varNa zubha hote haiM.' 2 gaMdha meM durgaMdhi azubha aura sugaMdhi zubha hotI. * 5 rasoM meM kaTu aura tikta (carakA ) azubha hote haiM zeSa kapAyala, Amla aura mRdu zubha hote haiM. 8 sparzo meM guru, barasaTha, aura zIta ye cAroM azubha hote haiM aura zeSa laghu, mRdu, uSNa aura snigdha zubha hote haiM. "" uparokta loka vyavahAra se batalAyA gayA haiM kintu tIrthakara bhagavAna ke jo zyAma raMga ho vaha bhI zubha samajhA jAtA isa hI prakAra puNyavAna puruSoM ke liye prAyaH sarva prakRtiyoM meM ho sakatA hai. ... cauha gaivva NupuvvI gai pubbidugaM tigaM nicAujutraM // puvvI udao vakke, suha asuha vasuTTa vihaga gai // 43 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) pUrvI karma ke 4 bheda. jaise nAtha ke dvArA baila icchita sthAna para lejAyA jAtA hai vaise hI jisa karma dvArA jIva cAroM gati meM pahuMcatA hai usa ko anupUrvI karma kahate hai / yaha karma eka gati se dUsarI gati meM jAte huve mArga meM jIva ko udaya meM AtA hai. cAroM gatiyoM kI apekSA se anupUrvI karma ke 4 bheda hote haiM, 1 devAnupUrvI - jisa karma dvArA kisI gati se jIva devagati meM pahuMcate haiM usako devAnupUrvI karma kahate haiM. 2 manuSyAnupUrvI - jisa karma dvArA kisI gati se jIva 'manuSyagati meM pahuMcate haiM usako manuSyAnupUrvI karma kahate haiM. 3 tiryacAnupUrvI - jisa karma dvArA kisI gati se jIva tiryaca gati meM pahuMcatA hai usako tiryacAnupUrvI karma kahate haiM. 4 narakAnupUrvI - jisa karma dvArA kisI gati se jIva naraka gati meM pahuMcatA hai usako narakAnuMpUrvI karma kahate haiM. kucha saMjJAaiM batalAte haiM / jahAM dvika zabda ve vahAM gati 1 aura anupUrvI donoM jAnanA caahiye| jahAM trika zabda Ave hAM gati, anupUrvI aura Ayu tInoM jAnanA cAhiye jaise. - tiryacadvika- arthAt tiryaMca gati aura tiryaca anupUrvI. tiryacatrika - arthAt tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI aura tiryaca Ayu
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (81) eka gati tyAga karake dUsarI gati meM jIva jAve tava mArga meM anupUrvI karma, utpanna ho tava gati karma, jitane kAla taka usa (navIna) yoni meM rahe tava taka Ayu karma, kA udaya rahatA hai| anupUrvI nAma karma kA udaya jahAM do samayAdi kI vigraha gati hotI hai vahAM hotA hai cAroM gati meM vakragati hotI hai isaliye cAroMgati meM jAte samaya anupUrvI karma kA udaya rahatA hai devagati meM jAte devAnupUrvI, kA manuSya gati meM jAte manuSyAnu pUrvI kA ityaadi| jahAM eka hI samaya meM sama zreNI meM jIva jAtA hai vahAM anupUrvI kI AvazyaktA nahIM arthAt java jIva mokSa meM jAtA haiM taba anupUrvI nahIM hotI hai arthAt jahAMjIva sIdhI gati (cAla) se dUsarI gati meM jAtA hai tava anupUrvI nahIM hotI hai| yaha gati mokSa kI hai piche saMsAra bhramaNa nahIM rhtaa| vihAyo gati nAma karma phe 2 bheda / jisa karma ke udaya se jIvakI zubhA zubha cAla hotI hai usa ko vihAyo gati nAma karma kahate haiN| . : 1 zubha vihAyaMgati-jisa karma ke udaya se jIva (zarIra dhArI.) zubha cAla se calatA hai usako zubha vihAyagati nAmakarma kahate haiM jaise baila kI cAla sIdhI hotI hai manuSya kI sIdhI cAla hotI hai hAthI kI sIdhI cAla hotI haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) 2 azubhavihAyogati-jisa karma ke udaya se jIva azubha cAla se calatA hai usako azubha vihAyo gati nAma karma . 'kahate hai jaise UMTa TeDhA calA karatA hai manuSya bhI kabhI TeDhA calA karatA hai jaba ki paira TakarA jAte haiN| vihAya zabda se artha AkAza kA hotA hai gati se cAla kA artha hotA hai AkAza meM hI gamana kiyA jAtA hai isako vihAya gati kahate haiM yaha gati kA upayoga trasa jIva hI karate haiM. piMDa prakRtiyoM kA viSaya samApta hocukA ava pratyeka prakRtiyoM __ kA svarUpa batalAte haiM. paraghA udayA pANI paresiM baliNaMpi hoi duddhariso, usasiNa laddhijutto, havei sAsa nAma 'casA // 44 // parAghAta nAma karma kA svarUpa / 'jisa karma ke udaya se jIva kA prabhAva usase adhika pratibhAzAlI aura adhika zaktimAna Adi para bhI adhika par3atA hai zatru bhI usa se bhaya bhIta hote haiM usase kisI bhI prakAra kA bAda karane ko kisI kA sAhasa nahIM hotA haiM usa ko parAghAta nAma karma kahate haiM. : jima karma ke udaya se jIva zvAsozvAsa sukha pUrvaka letA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 83 ) hai usa ko ucchvAsa nAma karma kahate haiM ... :: . ucchvAsa nAma karma kA svruup| . . . ucchvAsa prakRti labdhi Azrita hotI hai aura isa ko zAstroM meM zAyopazamika batalAyA hai kintu vo vacana prAyika hone se udayika bhI batalAyA hai udayika aura kSAyopazamika kA bheda caturtha karma grantha meM vistAra se btlaayeNge| ... __ . 'ucchvAsa labdhi ke samAna AhAraka labdhi aura vaikriya labdhi ina ko bhI udayika jAnanA caahiye| ravi biMbeGa jiaMgaM, tAvajunaM zrAyavAunaujalaNe, jamusiNa phAMsassa tarhi, lohiya vaeNassa udautti // 45 // . . . ... . . Atapa nAma karma kA sparUpa / / / ... .jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra se uSNa prakAza nikalatA hai usako Atapa nAma karma kahate haiM jaise ki sUrya maMDala meM ratna ke vAdara ekeMdriyaH paryApta pRthvI kAya ke jIva haiM. unakA zarIra zItala hai tathApi unake zarIra se uSNa prakAza nikalatA hai jisa se anya jIvoM ko tApa utpanna hotA hai yaha. Atapa nAma karma kA udaya hai| ., ... ...". : . . .: kintu agni kArya ke jIvoM kA zarIra uSNa hone para bhI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 84 :) aura zarIra kA prakAza bhI uSNa hone para bhI unako zrAtapa nAma karma kA udaya nahIM hai kAraNa ki unake zarIra kA tApa jitanI 2 dUra bar3heM itanI kama hotI jAtI haiM isaliye unako uparza nAma karma aura rakta varNa nAma karma kA udaya hai / prasusi payAsa rUvaM, jicaMga mujjo e ihujjhotrA, jai devuttara vividha, joisa khajjo - a mAivva // 46 // udyota nAma karma kA svarUpa | jisa karma prakRti se jIva ke zarIra meM se zIta prakAza nikalatA hai usako udyota nAma karma kahate haiM / devatAoM ko udyotanAma prakRti bhava Azrita hotI hai aura jaba kahIM anyatra jAte haiM aura nayA zarIra banAte haiM taba bhI una ko udyota nAma prakRti ke udaya se unake zarIra se zItaprakAza nikalatA hai / labdhivaMta munirAja bhI jaba nayA zarIra grahaNa karate haiM to udyotaM nAma karma ke udaya se unake zarIra se zItaprakAza nikalatA hai / . sUrya ke sivAya caMdra, graha, nakSatra aura tArA Adi ke vimAnoM meM jo ratna ke jIva hai unake zarIra meM bhI udyota nAma Y
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) karma se zItaprakAza nikalatA hai isa hI taraha kharjavA (AgiyA) Adi jantuoM ke zarIra se aura aneka vanaspati ke jIvoM ke . zarIra se udyota. nAma karma se zItaprakAza nikalatA haiM / aMgaM na guru na lahuaM, jAyaha jIvassa aguru lahu udayA, titthe tihuM assavi pujkose udaya kevaliNo // 47 // guru laghu karma kA svarUpa. jisa karma ke udaya se zarIra na to itanA bhArI ho ki halacala na sake na itanA halakA ho ki vAyu meM ur3ajAve kiMtu madhyastha ho jisase icchAnusAra gamana kara sake usa karma ko aguru laghu karma kahate haiM. tIrthakara nAma karma kA svarUpa, jisa karma ke udaya se jIva ko tIrthaMkara pada prApta hotA usako tIrthaMkara nAma karma kahate haiM. .. tIrthaMkara pratyeka avasarpiNI aura utsarpiNI meM covIsa cauvIsa hote haiM ye tIsare aura cauthe Are meM hote haiM inakA janma kSatriyAdi uttama kula meM hotA hai inake mAtA ke udara meM Ane para indrAdi deva Akara inakI stuti vaMdanAdi karate haiM inake janma samaya indrAdi deva meru parvata para janmAbhiSeka karate haiM
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) pazcAt chadmastha avasthA meM rahate huve bhogAvalI karma vAkI ho, to vivAhAdi bhI karate haiM pazcAt dAna dvArA daridriyoM ke dukha dUra karaM svayaM dikSA grahaNa karate haiM pazcAt jaba unako kevalajJAna hotA hai taba devatA samavasaraNa kI racanA karate haiM jahAM deva devI manuSya strI tiryaMca Akara unakA bahumAna karate haiM aura upadeza suna samyaktva prApta karate haiM kitaneka manuSyaM strI unake pAsa dIkSA lekara sAdhu sAdhvI hote haiM jinako tIrthaMkara yathAyogya gaNadhara AcArya upAdhyAya sAdhu sAdhvI Adi pada dete haiM aura deza virati dharma grahaNa karane vAloM ko zrAvaka zravikAdi pada dete haiM isa prakAra parama pUjya paramAtmA jagadIzvara tIrthaMkara bhagavAna kA dharmopadeza sunakara aneka jIva mokSa jAte 4 aneka jIvoM ko kevalajJAna aura aneka jIvoM ko samyaktva prApta hotA hai / sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikA isa prakAra caturvidha saMgharUpI jaMgama tIrtha kI sthApanA karane se inako tIrthaMkara kahA jAtA hai yahI parama Izvara ( paramezvara ) hai jo ki sacce jJAna kA upadeza karate haiM isa bhava samudra se svayaM tarate haiM arthAt mukta hokara siddha pada prApta karate haiM aura anaMta jIvoM ko tArate haiM vizeSa guru gama se jAnakara inhIM tIrthaMkara vItarAga bhagavAna kA dhyAna vaMdana stavana pUjana Adi karanA cAhiye jisase hameM zrI vahI vItarAgatA prApta hokara hamArI bhI mukti ho / inhIM ke
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 87 ) vacana nirdoSa paraspara virodhI aura prANI mAtra ke. hitakArI haiM jinako ki jainasUtra arthAt jineMdra bhagavAna kathita zAstra kahate haiM isa IzvarIyajJAna ko gurugama se avazya paDhanA cAhiye.. ___aMgovaMga niyamaNaM, nimmANaM kuNai suttahArasamaM, uvadhAyA uva hammai, sataNu avayavalaMbi gAIhi // 48 // : ... nirmANa nAma karma. jisa karma ke udaya se zarIra ke bhAga yathocit yukta hokara zarIra kA nirmANa hojAtA hai usako nirmANa nAma karma kahate haiM jaise ki-khAtI dvArA lakar3I ke bhAga yathAvat yukta hokara kurasI bana jAtI hai... ... .... upaghAta nAma karma. . . . . . . 3. jisa karma ke udaya se 'jIva apane hI aMgoM ke kAraNa duHkha pAtA hai usako upaghAta nAma karma kahate haiM jaise ki kisI ko eka adhika jIbha vA aMgulI ho cora daMta ho vArasaulI ho. ..biti cau paNidi tassA, bAyaro bAyarA jitrA thUlA, nizra nitha pajjhati juzrA, pajjatA laddhi karaNehiM // 46 // . . . . . .:: :: : 'ava nasa dazaka aura sthAvara dazaka kA sAtha sAthahI varNana karate haiM,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ trasa dazaka... 1. sakAya 3 vAdara 5 paryApta 7 pratyeka hasthira, 11 zubha 13 saubhAgya r 15. susvara 17 Adeya 16 kIttiyaza ('cz) 3 sthAvara dazaka. 2 sthAvarakAya 4 sUkSma 6 8 sAdhAraNa 10 asthira 12 azubha 14 durbhAgya 16 duHsvara 18 anAdeya 20 apayaza 1 sa nAma karma - jisa karma ke udaya se trasakAya prApta ho usako trasa nAma karma kahate haiM. trasakAya usako kahate haiM jisakAya ke jIva trAsa pAkara haTa jAne aura usakA trAsa dUsaroM ke dekhane meM bhI Ave, beMdriya, teMdriya, caurIMdriya paMceMdriya jIva saba sakAya haiM. 4 & 2 sthAvara nAma karma-jisa karma ke udaya se sthAvarakAya prApta ho usako sthAvara nAma karma kahate haiM, sthAvarakAya usako kahate haiM jisako meM duHkha pAkara bhI vahIM sthira rahanA par3e jalakAya, vAyukAya, agnikAya vanaspatikAya aura pRthvIkAya
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8) ke ekeMdriya jIva sthAvarakAya hai. . . 3 vAdara nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva ko aisA zarIra mile jo dUsaroM ke dekhane meM Asake usako vAdara nAma karma kahate haiM. 4 sUkSma nAma karma jisa karma ke udaya se jIva ko aisA zarIra mile jo dUsaroM ke dekhane meM nahIM Asake usako sUkSma nAma karma kahate haiM. 5prakAra ke ekeMdriya jIva jo sUkSma hote haiM ve ekeMdriya jIva 14 rAjaloka meM sarvatra vyApta hai jo carma cakSu se nahIM dikhate haiM vizeSa adhikAra jIva vicAra se jAnanA cAhiye. ma karma-jisa karma ke udaya se Arambha kI huI paryApti pUrNa kiye binA hI jIva kI mRtyu nahIM ho usako paryApti nAma karma kahate haiM. . pudgaloM ke upacaya se pudgala pariNamana kI jo zakti hotI hai usako paryApti kahate haiM. paryApti sAmAnya rIti se do prakAra kI hotI hai: a. labdhi-jo jIva kI paryApti pUrNa kiye pazcAt mRtyu ho usako labdhi paryApti kahate hai ba. karaNa-jo jIva kI paryApti pUrNa kiye pazcAt mRtyu ho vA na ho kintu paryApti pUrNa huve pazcAt karaNa paryApti kahate haiM. vizeSa rIti se paryApti 6 prakAra kI hotI hai. jisa meM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) ekeMdriya ko 4 paryApta hotI haiM, vikaleMdriya aura asaMjJA paMca: driya ko 5 paryApti hotI hai aura saMjJI paMceMdriya ko 6 paryApti hotI hai." paryApti ke 6 bheda isa prakAra hote haiM / " (ka) AhAra paryApti - jisa karma zakti se dUsarI gati meM jAne ke samaya jIva navIna pudgala grahaNa karatA hai usako AhAra paryApti kahate haiM | ( kha ) zarIra paryApti-jisa karma zakti se AhAra grahaNa pazcAt jIva sAta dhAtu ke rUpameM zarIra banAtA hai usako zarIra paryApta kahate haiM / (ga) iMdriya paryApti - jisa karmazakti se zarIra grahaNa karane pazcAt jIva iMdriyoM ke rUpa meM zarIra ko pariNAmana karatA hai usako iMdriya paryApta kahate haiM / (gha) zvAsozvAsa paryApti-jisa karmazakti se jIva zvAso zvAsa ke pudgala grahaNa kara zvAsozvAsa rUpa meM pariNamana karatA hai usako zvAsozvAsa paryApta kahate haiM / (ca) bhASA paryApti - jisa karmazakti se jIva bhASA dravya ke pudgaloM ko grahaNa kara bhASA rUpa meM pariNamana karatA hai usako bhASA paryApta kahate haiM / - (cha) mano paryApti - jisa karmazakti se jIva manadravya ke pudgala grahaNa kara mana rUpa meM pariNamana karatA hai usako mano
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ (61) paryApti kahate haiN| ...... ": .... . ... ina chaH paryApti kA Arambha ekahI samaya meM ekahI sAtha hotA hai prathama samaya meM AhAra paryApti hotI hai pazcAta aMtamuhUrta meM zarIra paryApti hotI hai . . . . . . . ___ pazcAt audArika zarIra vAlA thor3e 2: aMtara. se zeSa 4 paryApti pUrNa karatA hai vaikriya aura AhAraka zarIra vAle samayara ke aMtara meM pUrNa karate haiM ina meM do paryApti sUkSma hai jisase unake pUrNa karane meM kAla adhika hotA hai. jaise sUta kAtane vAloM ke jane ko sAtha prArambha karAyA jAye to moTA kAtane vAle prathama kUkar3I pUrI kareMge aura sUkSma ( bArIka ) kAtane vAle anta meM pUrNa kareMge. .. .. .. . . . . . . 6 apayApta nAma karma-jisa karma ke udaya se kitanIka paryAti pUrNa kiye vinA prathama hI jIva kI mRtyu hojAve usako aparyApta nAma karma kahate haiM / pattetrANa patte udaeNaM aDhimAi thirN| nAbhuH vari sirAi suhaM subhagAo savvajaNa iTTA // 50 // ...7 pratyeka nAma: karma-jisa karma ke udaya se jIva ko bhinna ( pRthak ) audArika zarIra prApta hotA hai. usako pratyeka * nAma karma kahate haiN|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ (62) - sUkSma, tejasa aura kArmaNa zarIra pratyeka jIvoM ko bhinna 2 arthAt pRthak 2 hote haiM kintu audArika zarIra nigoda ke jIvoM kA to anaMta jIvoM kA eka 2 hI audArika zarIra hotA hai nigoda ke sivAya anya jIvoM kA audArika zarIra bhI pRthak arthAt bhinna hI hotA hai / sAdhAraNa nAma karma-jisa karma ke udaya se nigoda kA abhinna (apRthak) zarIra ho arthAt aneka jIvoM kA eka hI zarIra ho usa zarIra meM kisI jIva ko zarIra prApta ho usako sAdhAraNa nAma karma kahate haiN| vanaspati kAya ke do bheda hote haiM 1 pratyeka vanaspatikAya aura 2 sAdhAraNa vanaspatikAya-pratyeka vanaspati kAya una vanaspatiyoM ko kahate haiM jinameM eka zarIra meM ekahI jIva hotA haiM. . . . sAdhAraNa vanaspati kAya kaMda mUla AlU kAMde lahazuna Adi jamIkaMda ko kahate haiM jinameM anaMta jIvoM kA eka zarIra hotA hai ina jamIkaMda ke jIvoM ko nigoda ke jIva kahate haiM yaha zarIra sAdhAraNa nAma karma ke udaya se prApta hotA hai| ina jamIkaMda ko khAne meM eka vanaspati ko khAne meM anaMta jIvoM kI hiMsA hotI hai aura anya vanaspatiyAM kelA Ama Adi meM eka vanaspati khAne meM ekahI jIva kI hiMsA hotI hai
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) ataeva manuSya ko buddhi pUrvaka inake bhakSaNa meM vicAra rakhanA cAhiye 6 sthira nAma karma - jisa karma ke udaya se zarIra meM haDDiya dAMta Adi sthira rahate haiM usako sthira nAma karma kahate haiM.. 10 asthira nAma karma - jisa karma ke udaya se zarIra meM kAna jIbha Adi asthira rahate haiM usako asthira nAma karma kahate haiM. prakRti ke avirodhI va ke udaya se ye donoM sAtha rahate haiM. 11 zubha nAma karma - jisa karma ke udaya se zarIra ke nAbhi se Upara ke bhAgoM kA jaise hastAdi kA dUsare se sparza hone para usako prIti utpanna hotI hai kintu abhIti nahIM hotI hai usako zubha nAma karma kahate haiM. 12 azubha nAma karma - jisa karma ke udaya se nAbhi ke nIce ke bhAga ko jaise pAdAdi kA dUsaroM se sparza hone para dUsare usako apamAna samajhate haiM usako azubha nAma karma kahate haiM. ve donoM prakRti dhruvodayI udaya avirodhi kI haiM. 13 saubhAgya nAma karma - jisa karma ke udaya se jIva ko dUsaroM kA upakAra na karane para bhI dUsare usako bahumAna dete haiM usase bhIti kI icchA karate haiM sarva ko vo priya hotA hai use karma ko saubhAgya nAma karma kahate haiM. 14 durbhAgya nAma karma - jisa karma ke udaya se jIva ko > "
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) dUsaroM kA upakAra karane para bhI dUsare usase dveSa rakhate haiM apakAra mAnate haiM usako durbhAgya nAma karma kahate haiM. . .. . . susarA mahura suhajhuNI, prAijmA savvalotra gijjhavazro / jaso jasa kittIao, thAvara dasagaM vivajmatthaM // 51 // . .15 susvara nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kA kaMTha priya aura madhura hotA hai usako susvara nAma karma kahate haiM. jaise koyala kA mainA kA mayUra ityAdi kA kaMTha.. ... . ... 16 dusvara nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kA kaMTha prapriya hotA hai. usako dukhara nAma karma kahate haiM jaise kAga kA uMTa kA lomar3I kA....::. :: .. .. .. .. : ..... Adeya nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kA vacana zubha hitakArI samajhA jAtA hai usako Adeya nAma karma kahate haiM, 18 anAdeya nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kA vacana zubha hitakArI hote. huve bhI azubha hitakArI samajhA jAtA hai usako anAdeya nAma karma kahate haiM... " .... 16 kIrtiyaza nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kI kIrtiyaza sarvatra phailatA hai. usako kIrciyaza nAma karma kahate haiM, ..
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ (65) ... 20 apayaza nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kI nindA logoM meM hotI hai usako apayaza nAma karma kahate haiM / kIrti usako kahate haiM jo eka dizA meM prazaMsA hotI hai aura yaza use kahate haiM jo sarva dizA meM prazaMsA hotI hai| '' trasa dazaka aura sthAvara dazaka meM itanA bheda hai ki usa dazaka punya se hote haiM aura sthAvara dazaka pApa se hote haiM dono paraspara viruddha haiM jaise zubha aura azubha-Upara donoM sadazaka aura sthAvara dazaka kA sAtha hI varNana kara diyA hai / . nAma karma samApta huvaa| gomaM duhuccanI, kulAla iva sughaDa muMbhalAInaM, vigdhaM dANe lAbhe bhoguva bhogesu viirieaH|| 50 // gotra karma ke do bheda / jisa karma ke udaya se jIva zubhA zubha jAti kula meM utpanna hotA hai usako gotra karma kahate haiM usake do bheda haiN| , .. " . .1. ucca gotra karma-jisa karma ke udaya se jIva ucca lokamAnya jAti kula meM jaise kSatriya kAzyapAdijAti aura ugrAdika kulameM utpanna hotA hai usako uccairgotra:karma kahate haiN| 2.nIcargotra karma-jisa kase ke udaya se jIva bhikSuka,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ (66) kalAla Adi nIca jAti meM utpanna hotA hai usako nIcargotra karma kahate haiM jaise pavitra jalAdi ke upayoga ke liye jo maTTI ke ghar3e kuMbhakAra vanAtA hai unako lejAkara loga kalazAdi kI sthApanA karate haiM aura unapara akSata puSpAdi caDhAte hai kintu jo ghar3e madirA Adi ke liye banAye jAte haiM unameM madirA nahIM hote huve bhI unakI koI pUjA nahIM karate haiM isa hI prakAra uccajAti kulameM utpanna huve jIvoM ko to vaise hI -sanmAna prApta ho jAtA hai kintu nIca jAti kula meM utpanna hune jIvoM meM buddhi lakSmI Adi hote huve bhI jAti kula kI apekSA se unakA kama sanmAna hotA hai| aMtarAya karma ke 5 bhedaH jisa karma ke udaya se jIva ke apanI zaktiyoM ko upayoga meM lAne meM aMtarAya hotI hai usako antarAya karma kahate . haiM isake 5 bheda haiM. 1 dAnAMtarAya-jisa karma ke udaya se jIva ke pAsa ucita . dravya hote huve bhI zubha pAtra hote huve bhI aura dene kI icchA hote huve bhI dAna nahIM kara sakatA hai usako dAnAMtarAya karma kahate haiM. 2 lAbhAMtarAya karma-jisa karma ke udaya se vyApAra kuzalatA hote huve bhI dAtA kA saMyoga hote have bhI icchita vasta
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ (67) bhI dAtA ke pAsa hote huve bhI kucha lAbha prApta na ho usako lAbhAMtarAya karma kahate haiM. ' 3 bhogAMtarAya karma-jisa karma ke udaya se bhogakI vastueM bhAgane kA tyAga na hote huve bhI na bhogI jAsakeM usako bhogAMtarAya karma kahate hai. bhoga kI vastueM unheM kahate haiM jo kevala ekavAra bhogI jA saktI hai jaise AhAra jala puSpAdi . 4 upa bhogAMtarAya karma-jisa karma ke udaya se upabhoga kI vastuoM ke bhogane kA tyAga na hote huve bhI bhoga na sake usako upabhogAMtarAya karma kahate haiM. . upabhogakI vastueM unheM kahate haiM jo adhikavAra bhogI jA sakeM jaise palaMga kapar3e Adi. 5 vIryAMtarAya karma-inake tIna bheda haiN| . a-bAlavIyAMtarAya karma. jisa karma ke udaya se sAMsArika kriyA meM samartha hote huve bhI iclita bhoga na kara sake.usako vAlavIryAtarAya karma kahate haiM. ...va-paMDita vIryAtarAya karya. jisa karma ke udaya se samyagdRSTi sAdhu hote huve bhI mokSArtha kriyAeM na kara sake usa karma ko paMDita vIryAtarAma karma kahate haiM,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68) ka-bAla paMDita vIyAMtarAya karma jisa karma ke udraya se dezavirati arthAt zrAvaka dharma pAlana karane kI icchA hote huve bhI pAlana na kara sake usako vAla paMDita vAyAMtarAya karma kahate haiM. siri haritra samaM egraM, jaha paDikUleNa teNa rAyAI, nakuNai dANAI aM, evaM viggheNa jI-' vovi // 53 // jaise koSAdhyakSa (khajAnacI) ke dene para hI rAjA dravya ko dAna kara saktA hai. lAbhArtha dravya upayoga meM lA saktA haiM dravya kA bhoga upabhoga kara sakatA hai zakti kA bhoga kara sakA hai kintu khajAnacI kI anupasthitI meM icchA hone para bhI rAjA kucha nahIM kara sakA isa hI prakAra jIva aMtarAya karma ke kAraNa dAna lAma bhoga upabhoga aura vIrya ko upayoga meM nahIM lA sakA hai. koM kI 8 mUlaprakRti kI 158 uttara prakRtiyoM kI sUcI. 8 karma kI mUla prkRti| 1 jJAnAvaraNIya karma 2 darzanAvaraNIya karma 3 vedanIya karma 4 mohanIya karma 5 Ayukarma 6'nAma karma 7 gotra karma 8 aMtarAya karma .
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 96 ) 5 jJAnavaraNIya karma kI u0pra0 1 matijJAnA varaNIya 2 zrutaMjJAnA varaNIya 3 avadhi jJAnAvaraNIya 4 manAparyatra jJAnAvaraNIya 5 kevala jJAnAvaraNIya ' hai darzanAvaraNIya karma kI u0 pr0| 1 cakSu darzanAvaraNIya 2 acanu darzanAvaraNIya 3 avadhi darzanA baraNIya * 4 katrala darzanAvaraNIya 5 nidrA 6 nidrA nidrA 7 macalA samacalA pracalA. hathInaddhI 2 vedanIya karma kI u0pra0 / 1 zAtAvedanIya 2 azAtAvedanIya 28 mohanIya karma kI u0 pr0| 1 samyaktva mohanIya . . 2 mizra mohanIya '3 mithyAtvaH mohanIya .. 4 anaMtAnuvaMdhI krodha 5. apratyAkhyAna krodha . 6 pratyAkhyAna krodha .7 saMjvalana krodha .. anaMtAnuvaMdhImAna .. amatyAkhyAna mAna : 10 pratyAkhyAna mAna 11 saMjvalana mAna . . . 12 anaMtAnubaMdhI mAyA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ (100) 1 devAyu 13 apratyAkhyAna mAyA 14 pratyAkhyAna mAyA 15 saMjvalana mAyA 16 anaMtAnubaMdhI lAbha 17 apratyAkhyAna- lobha 18 pratyAkhyAna lo . 19 saMjvalana lAbha 20 hAsyano kapAya 21 ratino kapAya 22 aratino kapAya 23 zokano kapAya 24 bhayano kapAya 25 jugupsAno kaSAya 26 purupavedano kapAya 27 strIvedano kapAya 28 napuMsakavedano kapAya 4 zrAyu karma kI 4 u0 pra0 / 2 manuSyAyu 3 tiryaMcAyu 4 narakAyu 103 nAma karma kI u0 pr0| 1 narakagati nAma karma 2 tiryaMca gati nAma karma 3 manuSya gati nAma karma 4 devagati nAma karma 5 ekeMdriya jAti nAma karma 6 veMdriya jAti nAma karma 19 teMdriya jAti nAma karma caturidriya jAti nAma karma paMceMdriya jAti nAma karma 10 audArika zarIra nAma karma 11 vaikriya zarIra nAma karma 12 aAhAraka zarIra nAma karma 13 tejasa zarIra jAma karma 14 kArmaNa zarIra nAma karma 15 audArika aMgopAMga 16 vaikriya aMgopAMga
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 AhAraka aMgopAMga . . 18 audArika audArika vadhana : 16 audArika. tejasa baMdhana 20 audArika kArmaNaM baMdhana 21 audArika tejasa kArmaNa baMdhana 22 baiMkriya vaikriya baMdhana 23 vaikriya tejasa baMdhana 24 vaikriya kArmaNa vaMdhana: .. 25 vaikriya tejasa kArmaNa vaM026 AhAraka AhAraka baMdhana 27 AhAraka tejasa baMdhana 28 AhAraka kArmaNa vaMdhana / 26 A0 te0 kA baMdhana 30 tejasa tejasa baMdhana 31 tejasa kArmaNa vaMdhana 32 kArmaNa kArmaNa vaMdhana * . * 33 audArika saMghAtana 34 vaikriya saMghAtana 35 AhAraka saMghAtana : 36 tejasa saMghAtana . . ' 37 kArmaNa saMghAtana / 38 vajraRSabha nArAca saMghayaNa 36 RSabha nArAcaM saMghayaNa 40 nArAca saMghayaNa 41 arddha nArAca saMghayaNa' 42 kIlikA saMghayaNa. : 43 chevaTTa saMhanana . . : .44 sama caturastra saMsthAna 45 nyagrodha saMsthAna'.. .46 sAdi saMsthAna ::. 47 vAmana saMsthAna. ..48 kUbja saMsthAna.. ... , 46 huMDa saMsthAna ..... 50 kRSNavarNa nAma karma : 51 nIlavarNa nAmaH karma . .52 lohitavarNa nAma karma : 53 hAridra varNa.nAma karma ... 54 zvetavarNa nAma karma .. 55 surabhi gaMdha 56 durabhigaMdha :
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 tiktarasa nA0 ka0 59 kaSAyala rasa nAma karma 61 madhurarasa nAma karma 63. mRdu sparza nAma karma 65 laghu sparza nA0 ka0 67 urNasparza nA0 ka0 69 rukSa sparza nA0 ka 0 . 71 tiryacAnupUrvI 73 devAnupUrvI 75 azubha vihAya gati 77 ucchravAsa nA0 ka0 76 udyota nA0 ka 81 tIrthakara nA0 ka0 83 upaghAta nA0 ka0 85 vAdara nA0 ka087 pratyeka nA0 ka0 ( 102) 8 zubha nA0 ka0 61 susvara nAma karma ...63 yazaH kIrti nAma karma . 65 sUkSma nAma karma 58 kaTukarasa nAma ka0 60 Amlarasa nAma karma 62 karkaza sparza nAma karma .64 gurusparza nA0 ka0 66 zItasparza nA0 ka0 " : 68 snigdhasparza nA0 ka0 70 narakAnupUrvI 72 manuSyAnupUrvI 74 zubha vihAya gati 76 parAghAta nAma karma : 78 Atapa nA0 ka0. " P 80. agurulaghu mA0 ka0 " 82 nirmANaM nA0 ka0 1 84 nasa nA0. ka.0 86 paryApta nA0 ka0 88 sthira nA0 ka0 60 saubhAgya nA0 ka0 62 Adaya nAma karma : 94. sthAvara nAma karma 66 aparyApta nAma karma :
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (103) 97 sAdhAraNa nAmaH karmaH asthira nAma karma 66 azubha nAma karma 100 dubhAya'nAma karma 101 dusvara nAmakarma 102 anAdeya nAma karma 103 ayazaH akIrti nAma karma .. . - 2 gotra karma kI u0 pr0|| 1 uccai!tra karma 2 nIcairgotra karma, 5 aMtarAya karma kI u0 pra0 1dAnAMtarAya 2 lAbhAMtarAya 3 bhogAMtarAya 4 upabhogAMsarAyaM. '5 vIryAMtarAya / isa prakAra 8 karma kI 158 karma prakRti hotI haiM:
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdha udaya - udIraNA aura sattA kI apekSA se 8 karmoM kI karma prakRti kI sUcI. karma nAma baMdha prakRti udaya udIraNA sattA jJA. 4 4 fo we ve. o 8 D mo. 26 28 28 ti zrA.. 20 4 20 nA. go. zraM. 67 67 103 63 4 4 N O' 1 - samagra. 120 122 122 118 148 ( 104 )
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (105) ATha karma prakRtiyoM ke baMdhana ke sthUla kAraNa, paDiNI attaNa ninhava, uvadhAya posa aMtarAe) / acAsAyaNa yAe,AvaraNa DhuMgaMjizro jayaI / / 54 // karma baMdhana ke mukhya kAraNa 4 hote hai mithyAtva, avirati, kapAya aura yoga / __ ina kA varNana caturtha karmagrantha meM vistAra se kareMge kintu yahAM para bhI mukhya 2 kAraNoM ko saMkSepa se batalAte haiN| jJAnA varaNIya aura darzanA varaNIya karma baMdhana ke mukhya kAraNa / jJAnI sAdhu, zrAvaka, dharmopadezaka laukika vidyAgurU aura jJAna upakaraNa pustaka paTTI AdikA avinaya karane se, vidyA gurU kA nAma badalane se, jJAnI aura jJAna upakaraNa se dveSa karane se aruci karane se vidyArthI ( par3hane vAle) ko bhojana pAna meM, AvazyakIya sthAnAdi ke prayatna meM bAdhA pahuMcAne se, vidyArthI ko anya kArya meM lagA paDhane meM vighna karane se, vidyArthiyoM ko khedotpAdaka vacana kahane se akAla meM svAdhyAya karane se, yoga upadhAna arthAt sUtrAdi paDhate samaya yathocit tapasyA na karane se, varjita divasa ko svadhyAya karane se, jJAna upakaraNa sahita laghuzaMkA vA dIrgha zaMkA vA kAma ceSTA karane se jJAna upakaraNa ko paira kA sparza karane se vA thUka, zleSya
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . 106) Adi kA sparza karane se, jJAna dravya bhakSaNa karane se kA vinAza karane se athavA bhakSaNa karane vAle aura vinAza karane vAloM kI upekSA karane se jJAnA varaNIya karmoM kA baMdhana hotA hai| :: ____ uparokta kAraNoM hI se darzanAvaraNIya karmoM kA baMdhana hotA hai kintu vizeSatA yaha hotI hai ki jJAniyoM aura vidyArthiyoM kI idriyoM ke sadupayoga meM vighna karane se vA vinAza kA pra. yatna karane se, aura tatvajJAna ke granthoM para dveSabhAva karane se bhI darzanA varaNIya karmoM kA baMdhana hotA hai / ... ...... gurubhattikhaMti karuNA, vayajoga kasAya vijaya daajubho| dRDha dhammAI aMjjhai, sAyamasAya vivajbhayA / / ... ... ... ... .. .. ... ..... vedanIya karma baMdhana, ke mukhya kAraNa / ...... ..guru arthAt dharmAcArya, vidyAguru, mAtA pitA vA bar3e bhAI apane se adhika Ayu, vidyA, aura buddhi vAloM kI sevA karane se camA bhAva rakhane se dayAmaya svabhAva rakhane se, mahAvrata ( sAdhu vrata) aNuvrata (zrAvaka vrataH) pAlana karane se, daza vidhi sAdhu samAcArI:(.AcArAdi.). pAlana karane se, kaSAyoM kA jaya karane se, yathAzakti dAna karane se dharma meM sthiratA rakhane se aura komala pariNAma se zAtA vedanIya karmoM kA baMdhana hotA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ (107) . uparokta (zAtA vedanIya ke ) guNoM se viruddha vartAva karane se, kaThora prakRti rakhane se, nirdaya svabhAva rakhane se, aura anya prANiyoM ko dukha dene Adi se azAtA vedanIya karmoM kA baMdhana hotA hai.. ____ vyavahAra meM inako puNya pApa kahate haiM pApoM kA phala duHkha milatA hai aura puNya kA phala sukha milatA hai. umagga desaNAmagga, nAsaNA deva davva haraNehiM dasaNa mohaM jiNa muNi, ceia saMghAi paDiNItroM // 56 // . . mohanIya karma baMdhana ke mukhya kaarnn| . anajAna se vA jAnakara vA kadAgraha se ekAMta patta lekara bhole jIvoM ko dharma se bhraSTa karane se, kudharma rUpI kumArga batalA jIvoM ko bhrama meM DAlane se, samyagdarzI cAritradhArI. jJAnI puruSoM kI nindA, karane se, devadravya bhakSaNa karane se devadravya meM hAni pahuMcAne se vA durupayoga karane se vA deva, guru, dharma kI niMdA karane Adi se mithyAtva mohanIya karma kA baMdhana hotA hai. sAdhu, sAdhvI, zrAvaka zrAvikAdi se zatrutA karane se ina se dveSa karane se dharma kI niMdA, apakIrci karane karAne se darzana mohanIya karmoM kA baMdhana hotA hai.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . ( 108 ) kA sparza kacaraNa moha, kasAya hAsAI visaya vivasa meNA / baMdha nirayAu mahAraMbha pariggaha ratra rudo // 57 // " *!! kaSAyoM se, hAsyAdi se, aura 5 iMdriyoM ke viSayoM meM lIna hone se 2 prakAra ke cAritra mohanIya karmoM kA baMdhana hotA hai. anaMtAnubaMdhI kapAyoM se solaha, apratyAkhyAnI kapAyoM se bAraha, pratyAkhyAnI kapAyoM se ATha, aura saMjvalana kapA yoM se cAra, prakAra ke mohanIya karmoM kA baMdhana hotA hai.... hAsyAdi kuceSTA se hAsya mohanIya karmoM kA baMdhana hotA hai. vicitra krIDAaiM dekhane se krIDA rasa ke vacana bolane se dUsaroM ko vaza meM karane ko kumaMtra par3hane se kukRtyoM se rati mohanIya karma kA baMdhana hotA hai. paraspara kleza karAka " 3, jhagaDA karAne se arati mohanIya 4 karma kA baMdhana hotA hai. anya jIvoM ko bhaya dikhalAne se nirdaya pariNAmoM ke kAraNa bhayaM pariNAmI karmoM kA baMdhana hotA hai. asatya kahakara jIvoM ko zoka ciMtA meM DAlane se zoka mohanIya karmoM kA baMdhana hotA hai. : dhArmika puruSoM kI dugaMchA karane se vA niMdA karane se jugupsA mohanIya karmoM kA baMdhana hotA hai. :
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza anukUla dekhakara Asakta hone se IrSyA karane se kapaTa karane se asatya kahane se para strI gamana karane se strI veda karmoM kA baMdhana hotA hai.. sarala pariNAma se, svadArA saMtoSa se, IpI tyAga se, maMda kapAyoM se, puruSa veda karmoMkA baMdhana hotA hai. tIvra kaSAyoM se dUsaroM kA brahmacarya khaMDana karAne se, tIvra vipaya abhilApAoM se, pazuoM ke hanana se, cAritra dhArI puruSoM ko asatya dopAdi dene se, asAdhuoM ko sAdhu kahane se napuMsaka veda karmoM kA baMdhana hotA hai. Ayu karmabaMdhana ke mukhya kAraNa / cakravartI rAjA kI Rddhi meM lIna hokara adharma karane se aneka jIvoM ko kaSTa pahuMcAne se, hatyA karane se, avirati hone se duSpariNAmI hone se madyamAMsAdi bhakSaNa Adi saptaMvyasana se, aura kRtaghna, vizvAsa ghAtaka, mitradrohI Adi hone se aura adharma prazaMsaka hone se naraka Ayu karmoM kA baMdhana hotA hai. 1. tiriyA gUDhahi maNussA / payaI ta majjhima guNo // 58 // gUDha hRdaya kI zaThatA se Upara se madhura bhItara kI bhayaMkaratA yo, saDho sasallo tahA kasAtro, dANa rUI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) se, asatya doSa Aropita karane se ArttadhyAna karane se pApoM kA prAyazcita na karane se manameM zalya rakhane se tIvramoha se tiryaMca Ayu karmoM kA baMdhana hotA hai. alpa kaSAya dAnaruci, kSamA, saralatA, nirlobhatA, niSkapaTa Adi uttama guNoM se aura sadguru se sadbodha pAne se manuSya Ayu karmoM kA baMdhana hotA hai.: dharma premI hone se dharma sahAyaka hone se bAla tapasvI hone se dezavirati arthAt zrAvaka dharma pAlana karane se aura sarAga saMyamI cAritra pAlane se deva Ayu kA baMdhana hotA hai. a- akAma nirjarA se agni meM jalate samaya vA kue tAlAva meM girakara marate samaya zubha bhAvanA rahane se vyaMtarAdi deva Ayu baMdhana hotA hai. " * va-vAla tapa meM krodhAdi pariNAma rakhane se, mithyAtvAvasthA meM tapa karane se iMdriyoM ko vaza meM rakhate huve bhI manameM saMsAra vAsanA rahane se bhuvanapati deva Ayu baMdhana hotA hai. ka-dharma kriyAe~ karate huve bhI dharmAcArya se dvepa rakhane se kilavizika ( mahatara ) deva Ayu kA baMdhana hotA hai. atyuttama cAritra ( sarva virati dharma ) pAlana karane se vaimAnika aura jyotiSI devAyu kA baMdhana hotA hai. yugalika. avirati hote huve bhI una meM tIvra kAmodaya na
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ (111) hone ke kAraNa aura paradArA gamana Adi vyasanoM se arakta hone zrAdi aneka kAraNoM se yugalikoM ko devAyu hI baMdhana hotA hai. zuddha brahmacaryAdi pAlana se mithyAtvI ko bhI devAyu vaMdhana hotA hai. _ nAma karma ke baMdhana ke mukhya kAraNa. niSkapaTa, satya priyatA (sacA mApa aura tola rakkhA) Rddhi, rasa, zAtA ina 3 gauravoM se rahita, pApabhIrU, paropakArI loka priya aura tamAdi guNa yukta hone se zubha nAma karmoM kA vaMdhana hotA hai. __ apramatta cAritra pAlana karane se AhArakadvika nAma karmoM kA baMdhana hotA hai. __arihaMtAdi 20 padoM ko zAstrAnusAra yathAvidhi ArAdhana karane se tIrthaMkara nAma karma kA baMdhana hotA hai. : uparokta guNoM se viruddha avaguNoM se 34 azubha nAma kamA~ kA baMdhana hotA hai kula 67 prakRti kA vaMdha batAyA. - guNapehI maya rhiyo,ajjhynnjjhaa| vaNArui nicaM // pakuNai jiNAi bhatto, uccaninaM I zrarahAbho // 56 // .. . : .. . __ . . gotra karma baMdhana ke mukhya kAraNa / /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ( 112 ) guNaprekSI honA jJAna, darzana aura cAritrAdi guNa jitane apane meM hove utane hI pragaTa karanA athavA auroM ko batalAnA kisI ke avaguNa dekhakara niMdA na karanA, apane jAti, kula bala, rUpa, zruta, aizvarya, lAbha aura tapa ina ATha saMpadAoM se yukta hote huve bhI inakA mada nahIM karanA, sUtra paDhanA paDhAnA, artha kI rucikaraMnA karAnA vAla jIvoM ko dharma meM pravRtta karanA tIrthakara pravacana saMgha Adi kA bahumAna ( hArdika satkAra ) karanA Adi uttama guNoM se uccagotra karma kA baMdhana hotA hai. uparokta guNoM se viparIta avaguNoM se nIca gotra karma kA baMdhana hotA hai. - jiputrA vigdhakaro, hiMsAi parAyaNe jayaha vigdhaM, iya kammavivAgo, lihitro deviMdasUrIhiM // 60 // zrIjineMdra bhagavAna kI pUjA kA niSedha karanA, pUjA meM jala kusumAdi ke upayoga ko hiMsAmaya batalAnA, pUMjA meM kisI ko vighna pahuMcAnA, pUjA se kisI ko rokanA, pUjA kI niMdA karanA Adi se aMtarAya karma kA baMdhana hotA hai. zrIjineMdra bhagavAna para aura unake vacanoM para dRDha zraddhA karane ke liye vItarAga bhagavAna kI pUjA kI parama AvazyaktA hai. *
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka gRhasthI ko aSTa dravyama nitya prabhu kI pUjA karanA cAhiye prabhu pUjAdi zubha kAryoM meM aSTa dravyAdi ke upayoga se azubha karma baMdhana nahIM hotA hai kiMtu zubha kopArjana hotA hai jaise ki aupadha kaTu ho to bhI upayoga kA phala zubha hotA hai. jinane samaya paryata gRhastha saMbaMdhI kAryoM kA tyAga kara prabhu pUjA prabhu guNa grAma Adi meM samaya kA sadupayoga kiyA jAtA hai utanA hI aMtarAya kamAM kA nAza hotA hai aura sabhya. jJAna samyak darzana aura samyaka cAritra kI prApti hotI hai| kiMtu yadi koI gRhastha sarva dravyoM kA tyAga kara sAdhu dharma aMgIkAra karale no yadyapi vo dravyAdi ke tyAgI hone se prabhu kI dravya pUjA kA adhikArI nahIM hai tathApi usake liye bhAva pUjA parama AvazyakIya hai. isa karma viSAka nAma prathama karma grantha kI zrImAn deveMdrasvari mahArAja ne racanA kI hai. karma vipAka nAma prathama karma grantha samApta / jIyAvIrajinevaro guNanidhiH karmasvarUpo vad / deveMdro muninAyako, baramatirgAthApraNetA tathA // mAnyo mohana sAdhuratha, kathanaH panyAsa ho muni / . mANikya nayatAtsadaiva supathAnRNAMhite ciMtanAt / /