Jain Shikshavali Parampadna Sadhano

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Jain Sahitya Prakashan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022919/1

Page #1

ork
//
loco
O
h
૨
શિક્ષાવન
22
વિષકો
]]
સાહિત્યવારિધિ શતાવધાનીપંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરથી શાહ.
પરમપદનાં સાધનો
શ્રેણી પહેલી
ર

Page #2

જૈન તત્ત્વજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી
જૈન શિક્ષાવલી પ્રથમ શ્રેણીનાં ૧૨ પુસ્તકા
૧ જીવનનું' ધ્યેય
૨ પરમપદનાં સાધના
૩ ઇષ્ટદેવની ઉપાસના
૪ સદ્ગુરુસેવા
૫ આદર્શ ગૃહસ્થ
૬ આદર્શ સાધુ ૭ નિયમે શા માટે?
૮ તપની મહત્તા
૯ સત્રસાધન
૧૦ યોગાભ્યાસ ૧૧ વિશ્વશાંતિ
૧૨ સફ્ટતાનાં સૂત્રા
શ્રેણીનું મૂલ્ય રૂા. ૬-૦૦. સ્ટેજ ૧-૦૦ અલગ. માત્ર ગણતરીની નકલા જ ખાકી રહી છે, માટે તમારી નકલ આજે જ મેળવી લેા તથા હવે પછી પ્રગટ થનારી ખીજી શ્રેણીના ગ્રાહક અનેા.
નોંધ:-બારમા નિબંધને છેડે આખી શ્રેણીનું શુદ્ધિપત્રક આપ્યું છે, તે પ્રમાણે સુધારા કરી પુસ્તકાનેા ઉપયાગ કરવા વિનંતિ છે.

Page #3

જેને શિક્ષાવલી : પુષ્પ બીજું
પરમપદનાં સાધનો
લેખક : સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ
પ્રકાશક: જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન મંદિર
મુંબઈ – ૯.
મૂલ્ય : પચાસ નયા પૈસા

Page #4

પ્રકાશક: નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપક : જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન - મંદિર લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચ બંદર, મુંબઈ.
પહેલી વાર ૨૦૦૦ સં. ૨૦૧૫, સને ૧૯૫૯ સર્વ હક્ક પ્રકાશકને સ્વાધીન
મુદ્રક :મણિલાલ છગ્ગનલાલ શાહ, નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ

Page #5

પ્રકાશકનું નિવેદન જન મહર્ષિઓએ જીવનની સુધારણા માટે જે તત્વજ્ઞાન ઉપદેર્યું છે તથા જે આચારની પ્રરૂપણા કરી છે, તે સહુ સરળતાથી સમજી શકે તે માટે જૈન શિક્ષાવલીની એજના હાથ ધરવામાં આવી છે. હાલ તેમાં બાર પુસ્તક પ્રકટ કરવામાં આવે છે, પરંતુ સંગે વધારે સાનુકૂળ દેખાશે તો તેમાં બીજાં પુસ્તકે પણ પ્રકટ કરવામાં આવશે.
આ પુસ્તકે દીર્ઘચિંતન-મનનનાં પરિણામે સુંદર શૈલીમાં લખાયેલાં છે, એટલે તે સહુને પસંદ પડશે એમાં શંકા નથી.
જન શિક્ષાવલીની યોજના સાકાર બની તેમાં અનેક મુનિરાજે, સંસ્થાઓ અને ગૃહસ્થને સહકાર નિમિત્તભૂત છે. ખાસ કરીને ૫. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી, તેમનાં વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી કીર્તિવિજયજી, પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજીનાં રિાષ્યરત્ન પૂ. પં. મહારાજ શ્રીભદ્રકવિજયજી, પૂ. મુ. શ્રી ભાનુવિજયજી, તથા પૂ. મુ. શ્રી કુંદકુંદવિજયજી તેમજ પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયજબૂસૂરીશ્વરજી, તેમનાં શિષ્યરત્ન મુ. શ્રી રૈવતવિજયજી અને પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. પં. ભ. શ્રી ધુરંધરવિજયજી તથા પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયધર્મસૂરિજીનાં શિષ્યરત્ન મુનિશ્રી યશોવિજયજી વગેરેએ આજનાને સત્કારી તેને વેગ આપવામાં કિંમતી સહાય આપી છે, તે માટે તેમને ખાસ આભાર માનીએ છીએ. ઉપરાંત શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ, શેઠ ચંદુલાલ વર્ધમાન, શેઠ ચતુરભાઈ નગીનદાસ (બેલગામવાળા), શ્રીમાન બી. કે. શાહ, યેગી શ્રી ઉમેશચંદ્રજી, શ્રી નાગકુમાર મકાતી તથા જૈનધાર્મિક શિક્ષણસંધ–મુંબઈના કાર્યવાહકે શ્રી પ્રાણજીવન હ ગાંધી વગેરેએ આ કાર્યમાં સહકાર આપી અમને ઉત્સાહિત કર્યો છે, તે માટે તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ. આ પુસ્તકમાં વિજ્ઞાપન આપનાર દરેક સંસ્થાઓના પણ અમે આભારી છીએ.
પ્રકાશક,

Page #6

વિષયાનુક્રમ
– – – १ सा विद्या या विमुक्तये। ૨ જ્ઞાન-વિજ્ઞાન કેને કહેવાય ? 8 આત્મહીન આધુનિક વિજ્ઞાન ૪ પ્રદેશપ્રતિબંધ યાને આત્મસિદ્ધિ ૫ કેટલાંક ભૂલ ભરેલાં મંતવ્યો
મહાત્મા દઢ પ્રહારી (કથા) ૬ સાધનવિચાર ૭ રાજારાણીનો સંવાદ ૮ એક સાધન ૯ બે સાધનો ૧૦ અંધપંગુ ન્યાય ૧૧ ત્રણ સાધને યાને રત્નત્રયી. ૧૨ અનેક સાધન

Page #7

પરમપદનાં સાધનો
१-सा विद्या या विमुक्तये ।
ભારતવર્ષના તત્વચિંતકોએ એકી અવાજે ઉદ્દઘોષણા કરી છે કે “સ વિદ્યા યા વિમુ –તે જ સાચી વિદ્યા છે કે જે માનવને વિશેષ મુક્તિ ભણી લઈ જાય.” કેદખાનામાંથી છૂટવું કે રાજદ્વારી ગુલામીમાંથી મુક્ત થવું એ સામાન્ય મુક્તિ છે અને ચારગતિ તથા રાશી લાખના ફેરામાંથી છૂટવું–મુક્ત થવું એ વિશેષ મુક્તિ છે. મેક્ષ, સિદ્ધિ, નિર્વાણ, નિશ્રેયસ્ અને પરમપદ એ તેના જ પર્યાય શબ્દ છે. અહીં વિચારવાનું એ છે કે આજની વિદ્યા, આજની કેળવણી, આજનું શિક્ષણ માનવને આવી વિશેષ મુક્તિ કે પરમપદ ભણી લઈ જાય છે ખરું?
- અમે આ શિક્ષણને અભ્યાસક્રમ જે છે અને તેનાં પાઠયપુસ્તકોનું બારીકાઈથી અવલોકન કર્યું છે, પણ તેમાં આવી વિશેષ મુક્તિ કે પરમપદને વિચાર કેઈ સ્થળે જોવામાં આવ્યો નથી. તેનું જ એ પરિણામ છે કે આજને વિદ્યાથી વિમુક્તિને અર્થ મેક્ષાદિ ન કરતાં આર્થિક શેષણમાંથી મુક્તિ, રાજદ્વારી મુક્તિ વગેરે કરે છે. - આ જોઈ આપણને સખેદ આશ્ચર્ય થાય છે, પણ જે

Page #8

[[ પરમપદનાં સાધન
શિક્ષણમાંથી ધર્મને સદંતર બાકાત રાખવામાં આવ્યો હોય ત્યાં આ સિવાય બીજું પરિણામ શું આવી શકે? “ધર્મથી મતભેદ ઊભા થાય છે અને એ મતભેદથી આપણી એકતા તૂટે છે” એ દલીલ આજે આગળ કરવામાં આવે છે, પણ ધર્મરહિત શિક્ષણ લેતાં આપણી માનવતા પરવારી જાય છે, એને તે જરાયે વિચાર કરવામાં આવતું નથી. “ધર્મન હીના પશુમિ સમાન ” એ સૂત્ર શું આંખ મીંચીને જ ઉચ્ચારવામાં આવ્યું છે કે તેના પ્રત્યે આ જાતની અવગણના થઈ રહી છે ?
આજના શિક્ષણશાસ્ત્રીઓએ સાયન્સ એટલે વિજ્ઞાનને કલ્યાણકારી માની, તેની શિક્ષણનાં કેન્દ્રસ્થાને પ્રતિષ્ઠા કરી છે, એ પણ એટલું જ ખેદજનક છે, આધુનિક સાયન્સ માટે ભારતવર્ષની પ્રચલિત ભાષાઓમાં વિજ્ઞાન શબ્દ વપરાવા લાગે છે, એટલે અમારે પણ તેને ઉપયોગ કર પડ્યો છે, પરંતુ તે અમે ખૂબ ખચકાતાં મને કરીએ છીએ, કારણ કે તેથી વિજ્ઞાન શબ્દના મૂળ અર્થની વિડં. બના થઈ રહી છે, એમ અમારું માનવું છે. ૨-જ્ઞાન-વિજ્ઞાન કોને કહેવાય? - ભારતવર્ષના તત્ત્વજ્ઞોએ માત્ર પેટ ભરનારી વિદ્યાને કે માત્ર વ્યવહારની સિદ્ધિ કરી શકે તેવી માહિતીઓને કદી પણ જ્ઞાન માન્યું નથી. એમણે તે પરમાર્થની સિદ્ધિ કરી શકે એવા આત્મજ્ઞાનને જ સાચું જ્ઞાન માન્યું છે અને એ જ્ઞાન જ્યારે વિશિષ્ટ કોટિનું બને, ત્યારે તેને

Page #9

જ્ઞાન–વિજ્ઞાન કાને કહેવાય ? ]
વિજ્ઞાન તરીકે સોધ્યુ છે. શાસ્ત્રોમાં, સિદ્ધાંતેામાં, બ્યાખ્યાનામાં, વિવેચનામાં તેને એજ રીતે ઉપયેાગ થયેલેા જોઈ શકાય છે. પ્રસિદ્ધ જિનાગમ શ્રીભગવતીસૂત્રમાં ઉચ્ચારાયેલી નિમ્ન ગાથા તેના પ્રમાણુરૂપ છે:
सवणे णाणे विन्नाणे, पच्चक्खाणे य संजमे । अण्हवे तवे चेव, वोदाणे अकिरिया सिद्धी ॥
આ ગાથાને માત્ર શબ્દાર્થ જાણવાથી તેના મ સમજાશે નહિ, એટલે અહી તેના વિશેષા' સંબધપૂર્વક પ્રકટ કરીએ છીએ.
એક વાર વિશ્વવદ્ય શ્રી મહાવીર પ્રભુએ શ્રમણ અને માાણના ગુણાનું વર્ણન કર્યું. તે સાંભળીને તેમના મુખ્ય શિષ્ય શ્રીગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યાં કે હું 17 ભગવન્ ! આવા ગુણવાળા શ્રમણ કે બ્રાહ્મણની પ પાસના –સેવા કરવાનુ ફળ શું ? ' ત્યારે ભગવતે ઉત્તર આપ્યા કે ‘શ્રવણ.’ અર્થાત્ તેનાથી મહાપુરુષાનાં સુંદર વચને સાંભળવાનાં મળે, એ એનુ ફળ.
.
પુનઃ શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યાં કે ‘એ વચનશ્રવણનું ફળ શું ?' ત્યારે ભગવંતે ઉત્તર આપ્યા કે ૮ જ્ઞાન. ’ અર્થાત્ તેનાથી જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સવર, નિર્જરા, અધ અને મેાક્ષ એ નવ તત્ત્વા જાણી શકાય, એ એનુ ફળ.
’
આ ઉત્તર સાંભળીને શ્રી ગૌતમસ્વામીને ઘણા આનં

Page #10

( [ પરમપદનાં સાધનો થયો, એટલે તેમણે વિશેષ પ્રશ્ન કર્યો કે “હે ભગવન! એ જ્ઞાનનું ફળ શું? ” ત્યારે ભગવંતે ઉત્તર આપ્યો કે વિજ્ઞાન.” અર્થાત્ નવતનાં જ્ઞાન વડે જીવ કે આત્માને વિશિષ્ટ રીતે ઓળખી શકાય છે અને તેથી સંસારનાં સુખ મિથ્યા ભાસે છે, એ એનું ફળ.
ગુરુ અગાધ જ્ઞાની હતા અને દરેક પ્રશ્નને માર્મિક ઉત્તર આપી રહ્યા હતા, એટલે શિષ્યની જિજ્ઞાસા વિશેષ જાગૃત થાય એ સ્વાભાવિક છે. મતલબ કે આ ઉત્તર સાંભળી શ્રી ગૌતમસ્વામીએ વિશેષ પ્રશ્ન પૂછ્યો કે “હે ભગવન્! એ વિજ્ઞાનનું ફળ શું? ત્યારે ભગવંતે ઉત્તર આપે કે “ પ્રત્યાખ્યાન' અર્થાત્ આત્માને વિશિષ્ટ રીતે ઓળખવાથી અને સંસારના સુખે મિથ્યા ભાસવાથી એ સુખને છેડવાની વૃત્તિ ઉદ્દભવે છે અને તેથી વ્રત, નિયમ કે વિરતિની ધારણ કરી શકાય છે, એ એનું ફળ.
પરંતુ શ્રી ગૌતમસ્વામીની પ્રશ્નપરંપરા અહીં પૂરી થતી નથી. એ તે જાહ્નવીના પ્રવાહની જેમ આગળ વધ્યે જાય છે, એટલે નવે પ્રશ્ન ખડો થાય છે. “હે ભગવદ્ ! એ પ્રત્યાખ્યાનનું ફળ શું?” ત્યારે ભગવંત ઉત્તર આપે છે કે “સંયમ.” અર્થાત્ વ્રત, નિયમ કે વિરતિ વડે ઇદ્રિ અને મન પર કાબૂ મેળવી આત્માને હિંસાદિ પાપથી નિવૃત્ત કરી શકાય છે, એ એનું ફળ.
આ ઉત્તરનાં અનુસંધાનમાં શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે “હે ભગવંત! એ સંયમનું ફળ શું?” ત્યારે

Page #11

જ્ઞાન-વિજ્ઞાન કોને કહેવાય?] ભગવંત ઉત્તર આપે છે કે “અનાસવ.” અર્થાત્ સંયમની ધારણાથી નવાં કર્મો આવતાં અટકી જાય એ સંવર માર્ગ લાધે, એ એનું ફળ.
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે કે “હે ભગવન! એ અનાસવનું ફળ શું?” ત્યારે ભગવંત ઉત્તર આપે છે કે “તપ.” અર્થાત્ સંવર માર્ગમાં સ્થિર થવાય ત્યારે જ બાહ્ય અને આભ્યન્તર તપના વિવિધ પ્રકારો સાધી શકાય, એજ એનું ફળ.
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે કે “હે ભગવન્! એ તપનું ફળ શું?” ત્યારે ભગવંત ઉત્તર આપે છે કે “કર્મનિર્જર. જેમ એક તળાવમાં નવું પાણી આવતું બંધ થાય અને તેની અંદર રહેલાં પાણીને તાપ વગેરેથી બરાબર શેષી શકાય, તેમ સંવરથી નવાં કર્મ આવતાં બંધ થાય અને તપ વડે સત્તામાં રહેલાં બધાં કર્મોને ખેરવી શકાય, બધાં કર્મોને નાશ થઈ શકે, એ જ એનું ફળ.
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે કે “હે ભગવન! એ કર્મનાશનું ફળ શું ?” ત્યારે ભગવંત ઉત્તર આપે છે કે “અકિયા. અર્થાત્ લગભગ સર્વ કર્મોને નાશ થતાં મન, વચન અને કાયાની સઘળી ક્રિયા સ્થગિત થઈ જાય છે કે જેને શૈલેશી અવસ્થા કહેવામાં આવે છે, એ એનું ફળ.
શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે કે “હે ભગવન!

Page #12

૧૦
:
[ પરમપદનાં સાધન એ અક્રિયાનું ફળ શું?” ત્યારે ભગવંત કહે છે કે “સિદ્ધિ.' અર્થાત્ એ શિલેશી અવસ્થા પામ્યા પછી સર્વથા કર્મ રહિત બની આત્મા પિતાની સ્વાભાવિક ઊર્ધ્વગતિથી લેકના અગ્ર ભાગે પહોંચી જાય છે અને ત્યાં આવેલી સિદ્ધિશિલામાં વિરાજિત થઈ મુક્તાત્મા કે સિદ્ધ ભગવંત તરીકે અનંત કાળ સુધી વિરાજે છે.
આ પરથી સમજી શકાશે કે જ્ઞાન-વિજ્ઞાન કેને કહેવાય અને તે મનુષ્યને મુક્તિ ભણી કેવી રીતે લઈ જાય છે. શું આજનું વિજ્ઞાન મનુષ્યને આ રીતે મુક્તિ ભણી લઈ જાય છે ખરું? જે એને જવાબ નકારમાં હોય તે. એને માટે થઈ રહેલે વિજ્ઞાન શબ્દનો પ્રયોગ સાર્થક શી. રીતે સમજ? ૩-આત્મહીન આધુનિક વિજ્ઞાન
આધુનિક વિજ્ઞાન જીવન (Life) ને વિશેષ અભ્યાસ કરવા માટે જીવનશાસ્ત્ર (Biology) નામની એક ખાસ શાખા સ્થાપિત કરે છે, પણ જીવનમાં જે ચૈતન્યની કુ. રણ જણાય છે, તેને જડની એક પ્રકારની પરિણતિ માને છે, એટલે જીવ કે આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકારતું નથી. અલબત્ત, છેલ્લી સદીમાં છે. આલ્બર્ટ આઈનસ્ટાઈન વગેરે કેટલાક વૈજ્ઞાનિકે એ આત્મનાં અસ્તિત્વની તરફેણ કરી છે, પણ તેની આધુનિક શિક્ષણપ્રણાલિકા પર હજી સુધી કઈ અસર પડી નથી. - વિજ્ઞાને મનરંજનનાં સાધનો આપ્યાં, ઝડપથી દોડતાં

Page #13

પ્રદેશપ્રતિબોધ યાને આત્મસિદ્ધિ ]
૧. વાહનેની ભેટ કરી અને ગમે તેવા પ્રબળ શત્રુને હરાવી શકાય એવા શસાસ્ત્રો નિર્માણ કર્યા, પણ આત્માને ચેરી લીધે એટલે એની બધી મહેનત બરબાદ ગઈ, એમ અમે માનીએ છીએ. મનુષ્યને રૂડાંરૂપાળાં વસ્ત્રો પહેરાવવામાં આવે અને હીરામેતીનાં આભૂષણોથી શણગારવામાં આવે, પણ તેના દેહમાંથી પ્રાણ લઈ લેવામાં આવે તે એ રૂડાં– રૂપાળાં વસ્ત્રોનું કે હીરામેતીનાં આભૂષણોનું મહત્ત્વ શું ? - જ્યાં જીવ કે આત્મા જેવી કોઈ સ્વતંત્ર વસ્તુને સ્વીકાર ન હોય ત્યાં પુણ્ય-પાપને વિચાર આવે કયાંથી? અને મુક્તિ કે પરમપદ ભણી લઈ જવાને પ્રયાસ થાય કયાંથી? એ સ્થિતિમાં “આ ભવ મીઠે, પર ભવ કોણે દીઠે?' એવી જ મનોદશા ઉત્પન્ન થાય અને આ ભવ મીઠે કરવા માટે અનેક જાતનાં પાપ, અનેક જાતની અનીતિઓ અને અનેક જાતના અન્યાય કરવાની વૃત્તિ ઉદ્ભવે એ દેખીતું છે. એટલે અમે આત્મનાં સ્વતંત્ર અસ્તિત્વની પ્રતીતિ કરાવવા ઈચ્છીએ છીએ અને તે માટે “પ્રદેશપ્રતિબંધ નામની એક કથા અહીં રજૂ કરીએ છીએ. અમને આશા છે કે તે આજના ભૌતિકવાદીઓની ભ્રમણાને જરૂર ભાંગશે. ૪–પ્રદેશપ્રતિબંધ યાને આત્મસિદ્ધિ - જિનશાસન અહંતોથી પ્રવર્તે છે અને આચાર્યોની પરંપરા વડે અવિચ્છિત્રિ પ્રચારપામે છે. તેવીસમા તીર્થ કર શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પરંપરામાં થયેલા એક સમર્થ આચાર્ય શ્વેતમ્બિકા નગરીના નાસ્તિકશિરોમણિ પ્રદેશી.

Page #14

૧૨
[[ પરમપદનાં સાધન રાજાને કેવી રીતે પ્રતિબંધ પમાડ્યો? તેની આ હકીકત છે. શાંત, દાંત, મહા તપસ્વી અને ગુણનિધાન એવા એ આચાર્ય ભૂમંડલમાં શ્રી કેશીગણધરના નામથી સુવિખ્યાત હતા.
એક વાર તેઓ ભવ્યજનોને પ્રતિબંધ કરતાં શ્રાવસ્તી નગરીમાં પધાર્યા, ત્યારે સુગંધથી આકર્ષિત થયેલા ભ્રમરની જેમ ઘણું લેકો તેમને ઉપદેશ સાંભળવાને એકત્ર થયા. તેમાં કામ પ્રસંગે શ્રાવસ્તી આવેલે શ્વેતમ્બિકા નગરીને મહામંત્રી ચિત્ર પણ સામેલ હતા. આચાર્યશ્રીની અમૃતતુલ્ય ધર્મદેશનાથી અનેક માણસે પ્રતિબોધ પામ્યા અને મહામંત્રી ચિત્રે પણ સમ્યક્તસૂલ શ્રાવકેનાં બાર વ્રત અંગીકાર કર્યા. પછી વિદાય થતી વખતે તેણે આચાર્યશ્રીને એક વિનંતિ કરી કે “હે ભગવન્! અમારે રાજા પ્રદેશી શૂરવીર અને ધીર હોવા છતાં નાસ્તિક છે અને આત્મા, પુણ્ય-પાપ કે ધર્મને માનતો નથી, માટે આપ એકવાર શ્વેતમ્બિકા પધારવાની કૃપા કરે. હું માનું છું કે આપના સમાગમથી તેના વિચારોનું પરિવર્તન થશે અને તે સંસારસાગર તરવામાં ઉત્તમ નૌકા સમાન ધર્મ પામશે.”
ઉત્તરમાં આચાર્યશ્રીએ જણાવ્યું કે જેવી ક્ષેત્રસ્પર્શના. એટલે ક્ષેત્રસ્પર્શના ગ હશે તે એ તરફ આવીશું.
મહામંત્રી ચિત્રે તમ્બિકા પહોંચીને નગરના ઉદ્યાનપાલકને બેલા અને કહ્યું કે “હે ભદ્ર! હવે પછી ઉદ્યાનમાં કોઈ ગુરુ મહારાજ પધારે તે પહેલી ખબર મને આપજે. હું તને રાજી કરીશ.”

Page #15

૧૩:
પ્રદેશપ્રતિબોધ યાને આત્મસિદ્ધિ ]
કેટલાક વખત પછી ઉદ્યાનપાલકે આવીને મંત્રીશ્વરને વધામણી આપી કે “હે બુદ્ધિનિધાન ! ધીર, વીર, ઉદાર, અનુપમ, સમતાના સંગી, સદા ઉમંગી, નિર્ગથ અને નિરારંભી, ચાર જ્ઞાનના ધણી એવા શ્રીકેશી નામના ગણધર ભગવંત પિતાના શિષ્ય પરિવાર સાથે આજે પ્રાતઃકાળમાં ઉદ્યાનને વિષે સમવસર્યા છે.”
આ વધામણી સાળળીને અતિ પ્રસન્ન થયેલા મંત્રીશ્વરે તે ઉદ્યાનપાલકને યથેષ્ઠ દાન આપી વિદાય કર્યો. પછી તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે “પાણીમાં પડેલાં તિલબિંદુની જેમ નવીન સમાચાર જલદી પ્રસરે છે, એટલે આ સમાચાર કર્ણોપકર્ણ રાજાને જરુર પહોંચવાના. એ વખતે તે શું કરે? તે કહી શકાય નહિ. વખતે તેમને તિરસ્કાર પણ કરે અને તેમને પિતાની હદ છેડી જવાનું ફરમાન પણ કરે. માટે હું જ તેને સમજાવીને ગુરુમહારાજ આગળ લઈ જાઉં અને તેમને સત્સંગ કરાવું.” જે કાર્ય દીર્ઘ દષ્ટિ દેડાવીને કરવામાં આવે છે, તે પ્રાયઃ સફળ થાય છે.
મંત્રીશ્વર ચિત્ર પ્રદેશ રાજા પાસે ગયો અને કહેવા લાગ્યું કે “હે દેવ! આજનો દિવસ ઘણે રળિયામણે છે, કારણ કે ઋતુરાજ વસંતની સવારી આવી પહોંચી છે અને તેના છડીદાર સમે વનને વાયુ તાજાં ખીલેલાં પુષ્પોની સુગંધથી તરબોળ બનીને વહી રહ્યો છે. વળી નર્તકી સમી વનવેલીઓએ નવપલ્લવ ધારણ કર્યા છે અને આમ્રશાખાઓ મંજરીથી શેભાયમાન બની છે, માટે ચાલે. આપણે અશ્વક્રીડા કરીએ.”

Page #16

[ પરમપદનાં સાધને
પ્રદેશી રાજાને આ સૂચન પસંદ પડયુ એટલે મને અશ્વારૂઢ થઈ ને નગરની બહાર નીકળ્યા અને અનુક્રમે પેલા ઉદ્યાન આગળ આવી પહોંચ્યા કે જેની ભૂમિ શ્રીકેશી ગણધરનાં પુનિત પગલાંથી પાવન થઇ હતી. આ ઉદ્યાનની શાભા નિહાળવા રાજા તથા મંત્રીશ્વર પેાતાના અશ્વ પરથી નીચે ઉતર્યો અને ફરતાં ફરતાં એક વિશાળ વૃક્ષની છાયામાં આવી ઊભા. ત્યાં આચાર્ય શ્રીની ધમ દેશનાના ધ્વનિ રાજાના કણુ પટલ પર અથડાયા, એટલે તેણે કહ્યું કે મંત્રીશ્વર! આવા સુંદર ધ્વની કેાના હશે ? ’
6
૧૪
જે વાણી સાતિશયા એટલે અતિશયથી યુક્ત હાય છે, તે મેઘની જેમ ગંભીર શબ્દવાળી અને પડઘા પાડનારી હાય છે, તેમ જ તેમાં માલકાશ વગેરે રાગના ધ્વનિ હાય છે, એટલે આમ બનવું સહેજ હતું.
ઉત્તરમાં મંત્રીશ્વરે કહ્યું કે ‘મહારાજ ! આ ધ્વનિ આ દિશામાંથી આવી રહ્યો છે, એટલે એ તરફ ઘેાડું ચાલતાં જ ખબર પડી જશે.'
રાજાએ એ સૂચનાના સ્વીકાર કર્યાં અને અને ધ્વનિની દિશામાં આગળ વધ્યા, પણ તેમને વિશેષ ચાલવું પડયું નહિ. થાડું ચાલતાં જ દેશના દઇ રહેલા ધર્માચાર્ય તેમની નજરે પડયા, એટલે ઉકત ધ્વનિ તેમના જ હતા, એ તરત સમ જાઈ ગયું. પ્રદેશી રાજાને ધર્મગુરુઓ માટે ખૂબ નફરત હતી અને તેઓ પેાતાની પ્રજાને ધર્મના ઉપદેશ આપે, એ તેને

Page #17

પ્રદેશીપ્રતિખાધ યાને આત્મસિદ્ધિ ]
૧૫
જરાયે પસંદ ન હતું, એટલે તે આંખનાં ભવાં ઊંચા ચડાવીને ખેલ્યા કે’ મંત્રીશ્વર ! આને અહીથી જલ્દી બહાર કાઢા, નહિ તેા લેાકેાને તે ભરમાવી મારશે અને બિચારાએની ઢગી બરબાદ કરશે.'
''
6
એ તેા રાજાની આજ્ઞા, એટલે તેનુ ઉલ્લધન થાય નહિ, તેથી મ ંત્રીશ્વર ચિત્ર આગળ વધ્યા, પણ ઘેાડું ચાલીને જ પાછા ફર્યાં અને રાજાને કહેવા લાગ્યા કે ' હે દેવ ! આપણે આ આચાય ને જો આવી રીતે કાઢી મૂકીશું તેા એ અન્ય દેશમાં જઇને એમ કહેશે કે શ્વેતમ્બિકા નગરીના રાજા મૂર્ખ છે, તે કંઈ પણ જાણતા નથી, એટલે વિદ્વાના તથા ગુણીજનાનુ અપમાન કરે છે, તેથી આપની અપકીતિ થશે.’
રાજાએ કહ્યું: ‘તેા આપણે શું કરવું ?’
મત્રીશ્વર પાસે તેના ઉત્તર તૈયાર જ હતા. તેણે કહ્યું : મહારાજ! આપ ચતુર છે, વિદ્વાન છે. અને વાવિવાદ કરવામાં કુશળ છે, તેથી આ આચાયની સાથે વાદિવવાદ કરા અને તેને નિરુત્તર બનાવી દે. એટલે માનરહિત થવાથી તે પેાતાની મેળે ચાલ્યા જશે. આ સૂચના રાજાને ગમી ગઇ, એટલે તે મંત્રીશ્વરની સાથે શ્રીકેશી ગણધર પાસે આવ્યેા અને કહેવા લાગ્યા કે ‘ હે આચાય ! તું અહી કયારે આવ્યે છે ?’
*
શિષ્ટાચાર તા એવા છે કે પ્રથમ ધર્મ ગુરુની સમીપે જઈ તેમને વિનયપૂર્વક વંદના કરવી જોઈએ અને પછી

Page #18

[ પરમપદનાં સાધન વિવેક ભરી ભાષામાં તેમને પ્રશ્ન પૂછ જોઈએ. પણ જ્યાં ધર્મ પ્રત્યે નફરત હય, ધર્મગુરુઓ પ્રત્યે નફરત હોય, ત્યાં, શિષ્ટાચાર સચવાય શી રીતે? શ્રીકેશી ગણધર ક્ષમાદિ ગુણે વડે વિભૂષિત હતા, એટલે તેમણે એને વિચાર ન કરતાં પિતાની સહજ સ્વભાવિક મૃદુતાથી કહ્યું કે “હે રાજન! હમણાં
એ સાંભળી પ્રદેશી રાજાએ કહ્યું કે “તું બડો પાખંડી જણાય છે અને ધૂર્તવિદ્યામાં પારંગત લાગે છે, અન્યથા. આટલા બધા માણસોને અહીં એકત્ર શી રીતે કરી શકે? વળી તારું મુખ જોતાં એમ લાગે છે કે તું કઈ રાજપુત્ર છે, એટલે તને હિતભાવે કહું છું કે તું આ બધાં ધતીંગ, છોડી દઈ મારી સાથે ચાલ અને મારે માંડલિક બની અદ્ધિ-સિદ્ધિને સ્વામી થા તથા દુનિયાના સર્વ સુખને ઉપયોગ કર. તારા મનમાં કદાચ એમ હોય કે આ વેશ રાખવાથી અને આ જાતની ક્રિયાઓ કરવાથી આત્માને ઉદ્ધાર થશે, તે એ તારો ભ્રમ છે. આ જગતમાં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ જ નથી, ત્યાં આત્માનો ઉદ્ધાર થાય શી રીતે ? જ્યાં મૂળ ન હોય ત્યાં સ્કંધ કે શાખા-પ્રશાખાને વિસ્તાર માનવે એ ખરેખર ! મૂર્ખાઈની હદ છે.
હે આચાર્ય ! આ જગત્માં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી, એવા નિર્ણય પર હું શાથી આ ? તે તેને એટલા માટે જણાવું છું કે જેથી તારે આત્મા વિષેને સઘળે ભ્રમ ભાંગી જાય અને તું પુણ્ય-પાપ તથા સ્વર્ગ નરકની ભાંજગડ કરતો અટકી જાય.

Page #19

પ્રદેશપ્રતિબધ યાને આત્મસિદ્ધિ ]
મારી માતા ખૂબ ધર્મ શ્રદ્ધાળુ હતી અને મારામાં ધર્મના સંસ્કારો પાડવા ઘણું ઘણું મથતી હતી, જ્યારે મારા પિતાશ્રીને ધર્મ પ્રત્યે જરાયે અનુરાગ ન હતું, એટલે તેઓ મને ધર્મથી બને તેટલે દૂર રાખવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. આમ છતાં બંનેમાં એક વાત સમાન હતી અને તે મારા પ્રત્યેની ચાહના. માતાપિતા બંને મને અંતરથી ચાહતા હતા અને મારું આંખ-માથું દુખે કે ઓછા ઓછા થઈ જતાં હતાં.
એવામાં મારી માતા બિમાર પડી અને છેલ્લા શ્વાસ લેવા લાગી, ત્યારે મેં કહ્યું કે “હે માતા ! તેં આખી જીંદગી તારી માન્યતા મુજબનું ધાર્મિક જીવન ગાળ્યું છે, એટલે તારે વાસ જરૂર સ્વર્ગમાં થે જોઈએ. એ રીતે જે તે સ્વર્ગમાં વાસ કરે તે મને કહેવા આવજે કે એ સ્વર્ગ કેવું છે? જેથી મને પુણ્ય–પાપની પ્રતીતિ થાય અને હું પણ ધર્મનું આચરણ કરી શકું.”
પછી પિતાજીને અંત સમય નજીક આવ્યું, ત્યારે તેમને કહ્યું કે “હે પિતાજી! તમે આ જીવનમાં કહેવાતા ધર્મનું જરાયે આરાધન કર્યું નથી, એટલે તમારે વાસ નરકમાં જોઈએ. જે એ રીતે તમે નરકમાં વાસ કરો તે જરૂર મને કહેવા આવજે કે એ નરક કેવું છે? જેથી મને પુણ્ય-પાપની પ્રતીતિ થાય અને પાપથી દૂર રહીને ધર્મનું આચરણ કરી શકું? - હવે તે બંનેનાં મૃત્યુ પછી મેં તેમનાં આગમનની
૫૦-૨

Page #20

૧૮
[ પરમપદનાં સાધનો
ખૂબ રાહ જોઈ પણ ન તે સ્વર્ગમાંથી માતા આવી કે ન તે નરકમાંથી પિતા આવ્યા. મારા પર અતિ સ્નેહ રાખનાર આ બંનેમાંથી કોઈ આવ્યું નહિ, એટલે મેં નિશ્ચય કર્યો કે સ્વર્ગ અને નરકની વાત જૂહી છે.
એક વાર પ્રાણદંડની શિક્ષા પામેલા એક ચેરના શરીરના નાના નાના ટુકડા કરાવીને મેં જોયું કે તેમાં આત્મા ક્યાં રહે છે પરંતુ તેમાંના કેઈ ટુકડામાં આત્મા મળે નહિ, એટલે મેં નિશ્ચય કર્યો કે “આત્મા નામની કોઈ વસ્તુ નથી.” | મારો આ નિશ્ચય વધારે પાકે કેમ ? તે પણ હું તને કહેવા ઈચ્છું છું. એક વાર મે એક ચોરનું જીવતાં વજન કરાવ્યું અને ત્યાર બાદ મારીને વજન કરાવ્યું તે તેમાં કઈ તફાવત જણાયે નહિ. જે આત્મા જેવી કેઈ વસ્તુ તેના દેહમાંથી ચાલી ગઈ હોય તો તેનું વજન થોડું ઓછું થાત, પરંતુ એવું કંઈ બન્યું નહિ, એટલે મારો નિશ્ચય પાકે થયે કે “આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી.”
એ જ રીતે એક વાર એક ચેરને મેં વજીમય પેટીમાં પૂરાવ્યું હતું અને તે પેટી સજજડ બંધ કરાવી દીધી હતી. બાદ કેટલાક દિવસે તે પેટ ખેલી તે પિલે મૃત્યુ પામ્યું હતું અને તેનાં શરીરમાં કીડા પડી ગયા હતા. તે પેટીમાંથી જે આત્મા બહાર નીકળે છે તે કઈ જગાથી તૂટે કે કાણું પડે, પણ એ બેમાંથી એક પણ વસ્તુ બની ન હતી, એટલે મારે નિશ્ચય પાકે થયો કે “આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ નથી.”

Page #21

પ્રદેશપ્રતિબોધ યાને આત્મસિદ્ધિ ]
મને કઈ પૂછતું કે “મરણથી એવું શું થાય છે કે જેના લીધે પ્રાણીઓ બેલવાની, ચાલવાની, ખાવાની, પીવાની વગેરે કિયાએ કરી શકતા નથી? ” ત્યારે હું કહેતે કે પાંચ ભૂતના વિચિત્ર સંગથી બેલવા-ચાલવા વગેરેની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. આ શરીરમાં ચામડી વગેરે પૃથ્વી છે; આંસુ તથા મૂત્ર વગેરે જળ છે, જઠર વગેરે અગ્નિ છે શ્વાસોશ્વાસ વગેરે વાયુ છે અને ખાલી સ્થાન તે આકાશ છે. આ પાચ ભૂતના વિચિત્ર સંગરૂપ શરીર ખાવા-પીવા વગેરેથી પુષ્ટ થાય છે અને સ્વચ્છ વાયુ, સૂર્યને તડકે, સારું સ્થાન વગેરેથી સુરક્ષિત રહે છે. તેને ઉપગ ભૌતિક પદાર્થોને સારી રીતે ભેળવવા એ જ છે. આ પાંચન સંગોમાં કંઈ ફેરફાર થાય છે, ત્યારે શરીર નરમ પડે છે અને જ્યારે કેઈન પણ સંચાગ સર્વાશે છૂટો પડે છે, ત્યારે બોલવા-ચાલવા વગેરેની શક્તિને નાશ થાય છે. પછી તે નાશ શસ્ત્રની બાધાથી થાય, અપગ્ય વસ્તુના સેવનથી થાય કે બંધ સ્થાને ગંધાઈ રહેવાથી થાય, એમ ગમે તે પ્રકારે થાય. જ્યારે આ શરીરમાંથી બેલવા-ચાલવા વગેરેનું સામર્થ્ય નાશ પામે છે ત્યારે તે તદ્દન નકામું થઈ જાય છે, તેથી તેને બાળી નાખવામાં આવે છે, દાટી દેવામાં આવે છે કે કઈ નદી યા સમુદ્રમાં પધરાવી દેવામાં આવે છે. ( આ પ્રમાણે ઘણું પ્રયોગો કર્યા પછી અને તે પર પૂરતી વિચારણા કર્યા પછી મેં છેવટને નિશ્ચય કર્યો છે

Page #22

૨૦
[ પરમપદનાં સાધને કે “આ જગતમાં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી. માટે હે આચાર્ય ! તું મારે આજ્ઞાંકિત માંડલિક બનીને સંસારના સર્વ ભોગ ભેગવ તથા ધર્મ અને આત્માની આ વ્યર્થ કડાકૂટ છોડી દે
આ સાંભળી શ્રી કેશીગણધરે કહ્યું કે “હે રાજન! તારી વાત પરથી જણાય છે કે તે આત્માને નિર્ણય કરવા માટે પ્રયત્ન કર્યા છે, પરંતુ તે પ્રયત્ન જોઈ એ તે પ્રકારના ન હતા. વધારે સ્પષ્ટ કહું એ પ્રયત્ન પાંગળા હતા, એટલે તેનું જે પરિણામ આવવું જોઈએ તે આવ્યું નહિ. જે વસ્તુને જે સ્વભાવ હોય તેની તપાસ તે રીતે જ કરવી જોઈએ. દાખલા તરીકે પવન આંખ વડે જોઈ શકાતું નથી, તેથી કઈ એમ કહે કે આ જગતમાં પવન જેવી કઈ વસ્તુ નથી, તે એ કહેનારનું કથન વ્યાજબી માની શકાય નહિ. તે પ્રમાણે આત્મા અરૂપી હેવાથી નજરે દેખી શકાતું નથી, તેથી એમ કહેવું કે “આત્મા નામની વસ્તુ નથી” એ તદ્દન ગેરવ્યાજબી છે. જેમ આંખ સિવાય સ્પર્શેન્દ્રિયને અનુભવથી પવન હોવાનું નક્કી કરી શકાય છે, તેમ મનથી અને અનુમાનથી આત્મા હેવાનું સિદ્ધ કરી શકાય છે.
હે રાજન ! તેં કહ્યું કે “મારા પ્રત્યે અતિ સ્નેહ દર્શાવનાર માતાપિતા બેમાંથી કેઈ પણ મને કહેવા આવ્યું નહિ કે સ્વર્ગ આવું છે અને નરક આવું છે, તેથી મેં નિશ્ચય કર્યો કે સ્વર્ગ અને નરકની વાત જૂઠી છે.” પરંતુ

Page #23

પ્રદેશ પ્રતિબંધ યાને આત્મસિદ્ધિ ] તારે એ નિશ્ચય બરાબર કહેવાય નહિ, કારણ કે તેઓ ન આવવાનાં બીજાં અનેક કારણે હોઈ શકે છે. આ વાત તેને દષ્ટાંત વડે સ્પષ્ટ સમજાશે.
માની લે કે કોઈ વાર તું પ્રવાસે નીકળે અને રસ્તામાં એક દરદ્રી મનુષ્યને સમાગમ થયો. હવે એ સમાગમ દરમિયાન તારો એની સાથે સ્નેહ બંધાતાં તે એને એવું જણાવ્યું કે “હું એક રાજા છું ને અખૂટ સંપત્તિને સ્વામી છું, માટે મારા નગરમાં આવીશ તે હું તને સુખી કરીશ.” હવે તું પ્રવાસમાંથી પાછો ફર્યો અને તારા રાજકારેબારમાં ગુંથાઈ ગયે. તેટલામાં પેલે દરિદ્રી તારા નગરમાં આવ્યું. હવે તું એને મળતું નથી, તેથી પેલો દરિદ્રી પુરુષ વિચાર કરે છે કે “મને તે દિવસે જે મનુષ્ય મળ્યું હતું, તે ખરેખર રાજા ન હતું કે અખૂટ સંપત્તિને સ્વામી ન હતું, કારણ કે તે જે એ જ હોય તે શા માટે મને મળતું નથી અને સુખી કરતું નથી?” | હે રાજન! તે દરિદ્રી પુરુષને આ વિચાર વાસ્તવિકતાથી વિરુદ્ધ હાઈને અનુચિત અને અગ્ય છે, તેજ રીતે તારી માતા સ્વર્ગથી કહેવા ન આવી માટે સ્વર્ગ જ નથી એમ માનવું એ વાસ્તવિકતાથી વિરુદ્ધ હેઈને અનુચિત અને અયોગ્ય છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે સુંદર સ્વર્ગના દિવ્ય પ્રેમમાં આસક્ત, વિષમાં લીન, પિતાનાં કાર્યોમાંથી જ નહિ પરવારેલા, કાંઈ ને કાંઈ કાર્ય કરવાવાળા દેવે મનુષ્યમાં આવતા નથી. વળી મનુષ્યલોકમાં

Page #24

[ પરમપદનાં સાધને
દુધ પુષ્કળ છે અને તે પુદ્ગલેાથી વાસિત થઈને ચારસો-પાંચસે યાજન ઊંચે પહોંચે છે. તેથી પણ દેવા આ મનુષ્યલેાકમાં આવવાનું પસંદ કરતા નથી.
૨૨
અહી એટલી સ્પષ્ટતા કરવાની જરર છે કે તીર્થકરાના ચ્યવન-જન્મ-દીક્ષા-જ્ઞાન-નિર્વાણ વગેરે પ્રસ'ગે તેમનાં અલૌકિક પુણ્યથી કે કોઈ ભાગ્યશાળી આત્માના ચેાગ્ય આરાધનથી દેવા મનુષ્યલેાકમાં આવે છે, પણ એવા ખાસ પ્રયેાજન વિના આવતા નથી, માટે દેવસુખમાં આસક્ત થયેલ તારી માતા ચાગ્ય આરાધનાના અભાવે તેમજ તારાં અલ્પ પુણ્યનાં કારણે તને કહેવા માટે ન આવી હાય તે પણ બનવા જોગ છે, તેથી સ્વર્ગ નથી એમ માનવું ખાટુ છે. હે રાજન્! સ્વર્ગ અવશ્ય છે અને તે પુણ્ય કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે તારા પિતા નરકમાંથી ન આવ્યા, તેના પણ વિચાર કરીએ. માની લે કે તારાં રાજ્યમાં એક શેઠ છે. તે કુટુંખ પિરવારનું સારી રીતે પાલન કરે છે અને પ્રમાણમાં સુખી છે, પરંતુ વ્યસનને પરાધીન હાવાથી ચારી કરે છે અને સિપાઇઓના હાથમાં સપડાય છે. તે વખતે સિપાઇઓ તેને દોરડાથી બાંધે છે અને તારી આગળ લાવવાની તૈયારી કરે છે. તે વખતે તેના કુટુંબીઓ કહે છે કે ‘તમે તરત પાછા આવજો અને અમારુ પાલનપેાષણ કરો.' પરંતુ એ શેઠ તારી પાસે ગુનેગાર તરીકે હાજર થયે તું એને જીવનભરની જેલ આપે છે, તેથી પેલા શેઠ પાછા ફરતા નથી.

Page #25

પ્રદેશીપ્રતિમાધ યાને આત્મસિદ્ધિ ]
૨૩
તે જ રીતે તારા પિતા તારા પ્રત્યે ઘણા પ્રેમવાળા હાવા છતાં કર્મરાજાના ગુનેગાર બનીને જીવનભર નરકની યાતના ભાગવતા હોય અને તે કારણે મનુષ્યલોકમાં આવીને તને કઈ કહી શકે નહિ, તેા શું એમ માની શકાય ખરું' કે નરક જેવી કેાઈ વસ્તુ જ નથી ?
શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે ‘ નરકમાં ઉત્પન્ન થનાર આત્માઆ ઠંડી, ગરમી, ભૂખ, તરશ, રાગી શરીર, પરતંત્રતા વૃદ્ધાવસ્થા, દાહ, ભય અને શોક એમ દસ પ્રકારની વેદના ભોગવે છે. આવી વેદના ભોગવતો તારા પિતા આ મનુષ્યલેાકમાં આવીને કહી ન શકે માટે નરક નથી, એમ માનવું એ અનુચિત અને અયોગ્ય છે.
પંચેન્દ્રિય જીવેાના વધ કરવાથી, માંસનું ભક્ષણ કરવાથી, વ્યભિચાર વગેરે પૂરાં કામેા કરવાથી, તેમજ મહા આરંભ અને મહા પરિગ્રહમાં આસક્ત થવાથી પ્રાણીએ નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉપર જણાવી તેવી અકથ્ય વેદનાએ અનુભવે છે. આ કારણથી જ બુદ્ધિમાન પુરુષાએ નિર્ણય કર્યો છે કે ‘દુઃä પાપાત્ પુરૂં ધર્માંતદુ:ખ પાપવડે થાય છે અને સુખ ધર્મ વડે-પુણ્ય વડે થાય છે.’ આ રીતે પાપ અને પુણ્ય સિદ્ધ હાવાથી તેને કરનારા તથા તેનાં ફળ ભોગવનારા અને તેમાંથી છૂટનાર આત્મા પણ સિદ્ધ જ છે.
હે રાજન ! અરણીનાં લાકડામાં અગ્નિ હાય છે, એ વાત જગપ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ તે કયાં રહેલો છે ? તે જોવા માટે એ લાકડાના નાના નાના ટુકડા કરવામાં આવે અને

Page #26

૨૪
[ પરમપદનાં સાધન પછી તપાસવામાં આવે તો શું એ અગ્નિ દેખાશે ખરો? હવે તે રીતે અગ્નિ ન દેખાય તો શું એમ કહી શકાય ખરું કે અરણીનાં લાકડામાં અગ્નિ નામની કઈ વસ્તુ નથી? જે કંઈ મનુષ્ય આવું કથન કરે તો એ સર્વથા અગ્ય અને અવિશ્વસનીય જ કરે. તેમ જીવંત દેહના ટુકડા કરવા અને તે ટુકડાને તપાસતાં આત્મા ન જણાય તો એમ કહેવું કે “તેમાં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી.” એ કથન પણ અગ્ય અને અવિશ્વસનીય જ ગણાય.
હે રાજન ! હર્ષ, શોક, ભય, આનંદ, સુખ, દુઃખ વગેરે જેમ અનુભવી શકાય છે, પણ નરી આંખે જોઈ શકાતાં નથી, તેમ આત્મા પણ અનુભવી શકાય છે, પરંતુ નરી આંખે જોઈ શકાતો નથી.
હે રાજન! જીવંત શરીરના ટુકડા કરવા અને તે ટુકડામાં આત્માને નિહાળવાનો પ્રયાસ કરે, એ આત્મદર્શનને સારો ઉપાય નથી. તાત્પર્ય કે જ્ઞાની પુરુષોએ જપ, તપ, ધ્યાન વગેરે જે વિશિષ્ટ ઉપાયો બતાવ્યા છે, તેના દ્વારા જ સાચું આત્મદર્શન થઈ શકે છે.
હે રાજન! રબરની બે કોથળી આપણી સામે પડેલી હોય, તેમાં એક ખાલી હોય અને બીજી પવનથી ભરેલી હોય અને તેનું વજન કરતાં બંને સમાન લાગે તો એમ કહી શકાય ખરું કે બીજી કોથળીમાં પવન જ નથી? આમ કહેવું એ વાસ્તવિકતાથી વિરુદ્ધ હેઈને અપ્રામાણિક છે.
હે રાજન! વજન કે ગુરુત્વ એ પુદ્ગલ એટલે

Page #27

પ્રદેશપ્રતિબોધ યાને આત્મસિદ્ધિ ] જડને ધર્મ છે અને તે વ્યક્ત થવા માટે સ્પર્શની અપેક્ષા રહે છે. એટલે કે જ્યાં સુધી એક વસ્તુને સ્પર્શ થાય નહિ કે તેને કઈ પણ રીતે પકડી શકાય નહિ, ત્યાં સુધી તેનું વજન થઈ શકતું નથી. અને તે જ કારણે પવન અને પ્રકાશ જેવા પદાર્થો અમુક વજનવાળા હોવા છતાં અવ્યક્ત સ્પર્શનાં કારણે તેમનું યથાર્થ વજન થઈ શકતું નથી, તો પછી જે પદાર્થ પુદ્ગલથી સર્વથા ભિન્ન છે અને જેને સ્પર્શજ થઈ શકતો નથી કે જેને કઈ પણ રીતે પકડી શકાતો નથી, તેનું વજન કેવી રીતે થઈ શકે? તાત્પર્ય કે વજનદ્વારા આત્માની પ્રતીતિ કરવા પ્રયત્ન કરે એ રીત ભૂલ ભરેલી હોઈ તેમાં સફળતા મળવાનો સંભવ નથી.
હે રાજન ! ચારે બાજુથી બંધ હોય અને જેમાં પવન પણ પેસી શકે તેમ ન હોય, તેવી મેટી પેટીમાં પસીને જે કંઈ જેરથી શંખ વગાડે તે તેને શબ્દ બહાર સંભળાય છે, છતાં તે પેટી તૂટતી નથી કે તેમાં કાણું પડતું નથી. તો શું એમ કહી શકાય ખરું કે તે પેટીમાં શંખ વાગ્યો જ નથી? તે જ રીતે પેટીમાં પૂરાયેલા દેહમાંથી આત્મા ચાલ્યો ગયે હોય અને તે પેટી તૂટી ગઈ ન હોય કે તેમાં કાણું પડયું ન હોય, તો શું એમ કહી શકાય ખરું કે તેમાં આત્મા હતો જ નહિ અને તે બહાર નીકળ્યું નથી?
હે રાજન! પ્રકાશનાં કિરણો કાચની પેટીમાં માર્ગ

Page #28

[ પરમપદનાં સાધનો દ્વાર કે છિદ્ર ન હોવા છતાં તેમાંથી આવ-જા કરી શકે છે. વળી ધ્વનિ પણ ભીંતો, વૃક્ષ તથા પહાડ વગેરે ભેદીને લોકના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી પહોંચી જાય છે, તે અરૂપી આત્મા ગમે તેવી વસ્તુઓને વીધીને આરપાર નીકળી જાય તેમાં આશ્ચર્ય શું?
હે રાજન! તે એમ જણાવ્યું કે પંચ ભૂતના મળવાથી બોલવા-ચાલવા-ખાવા-પીવા વગેરેની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને જગને સર્વ વ્યવહારે ચાલે છે, માટે આત્મા માનવાની જરૂર નથી,” તે પણ ગ્ય નથી, કારણ કે પંચભૂતના સંગ માત્રથી જ બલવા-ચાલવા વગેરેને વ્યવહાર થતો હોય તો યંત્રનાં પૈડાંની માફક તે હાલ હાલ જ કરે (કે પ્રામેફેનની ચૂડી માફક તે બેલ બેલ જ કરે) પરંતુ અમુક વખતે જ ચાલવું ને અમુક રીતે જ ચાલવું, અમુક વખતે જ બેસવું ને અમુક રીતે જ બેલવું, અમુક કાળે જ ખાવું ને અમુક રીતે જ ખાવું તથા અમુક કાળે જ પીવું ને અમુક રીતે જ પીવું વગેરે વ્યવસ્થિત
વ્યવહાર સંભવે નહિ. એટલે વ્યવસ્થિત વ્યવહાર માટે પંચભૂતની શક્તિ ઉપરાંત સચેતન નિયંતાની જરૂર પડે છે અને તે જ આત્મા છે.
હે રાજન ! આ રીતે આત્મા સિદ્ધ છે, એટલે જ તેના ઉદ્ધાર માટે, તેનાં કલ્યાણ માટે હું ધર્મનું આરાધન કરું છું. પરમપદ પામવા માટે એના સિવાય અન્ય કઈ માર્ગ નથી, અન્ય કોઈ ઉપાય નથી, અન્ય કોઈ સાધન

Page #29

કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્ય ]
૨૭
નથી. એ મંગલમય માર્ગનું શરણ સ્વીકારીને તું મળેલા માનવભવની સાર્થકતા કર.”
શ્રી કેશીગણધરનાં આ વચનેએ પ્રદેશ રાજાના અંતરમાં વ્યાપેલા મિથ્યાત્વ (અજ્ઞાન)ના ગાઢ અંધકારને ભેદી નાખ્યો અને સમ્યકત્વના સાચા સૂર્યને પ્રકાશિત કર્યો. એ પ્રકાશમાં તેને આત્મા દેખા, પાપ-પુણ્ય દેખાયાં અને તેને ભોગવવાનાં સ્થળરૂપ સ્વર્ગ અને નરક પણ દેખાયાં. પછી તેણે વિનયથી હાથ જોડીને કહ્યું: “હે ભગવંત! માંત્રિકના મંત્રથી જેમ પિશાચ ચાલ્યા જાય છે, તેમ આપના ઉપદેશથી મારા હૃદયમાં રહેલો મેહપિશાચ ચાલ્યો ગયો. છે. હે મહર્ષિ! સૂર્યને ઉદય થતાં જેમ અંધકાર ચાલ્યો જાય છે, તેમ આપની દેશનાથી મારાં અંતરમાં વ્યાપેલું અજ્ઞાન ચાલ્યું ગયું છે. હે કૃપાનિધાન ! આપનાં વચને સાંભળીને મારી ખાતરી થઈ છે કે આ જગમાં જિનેશ્વર ભગવતેએ કહેલો ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે, તેથી હું તેને સ્વીકાર કરવાને ઈચ્છું છું” અને પ્રદેશી રાજાએ સમ્યકત્વમૂલ શ્રાવકને ધર્મ ગ્રહણ કર્યો તથા તેનું વિધિપૂર્વક આરાધન કરીને તે મૃત્યુબાદ સૂર્યાભ નામે દેવ થયે.”
પ–કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્યો
કેટલાક આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકારે છે, પણ તેના વિષે એવાં મંતવ્ય ધરાવે છે કે જેના લીધે મુક્તિ કે

Page #30

[ પરમપદનાં સાધના
પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્સાહ પ્રકટી શકે નહિ, એટલે અહીં તેનું નિરસન કરવું ચેાગ્ય માન્યું છે.
૨૮
એક મત એમ માને છે કે ‘ ચત્ સત્ તત્ ક્ષનિમ્’ જે સત્ છે, તે ક્ષણિક છે; અને આત્મા સત્ છે, એટલે તે પણ ક્ષણિક છે. એની સામીતીમાં તે જણાવે છે કે ‘આત્મા ક્ષણે ક્ષણે જુદાં જ્ઞાનરૂપે જણાય છે. જો તે ક્ષણિક ન હાય તા આવું કેમ બને ?' પરંતુ આ માન્યતા ભ્રમપૂર્ણ છે. પ્રથમ તે તેણે સત્ની જે વ્યાખ્યા કરી છે, તે જ ઠીક નથી. સત્ માત્ર ક્ષણિક નથી, પણ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી યુક્ત છે, એટલે કે તેમાં ઊત્પત્તિ, વિનાશ અને ધ્રુવપણું એ ત્રણે સ્થિતિ જોવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે સેાનાની વીંટીએ ભગાવીને કોઈ એ કુંડલ કરાવ્યાં તે એમાં કુંડલરૂપ પર્યાયની ઉત્પત્તિ થઈ, વીટીરૂપ પર્યાયના વિનાશ થયે। અને તેમાં જે સાનું હતું તે ધ્રુવ એટલે કાયમ રહ્યુ. એ કુંડલ ભાંગીને કકણરૂપ પર્યાયની ઉત્પત્તિ થાય, કુંડલરૂપ પર્યાયના વિનાશ થાય અને તેમાં દ્રવ્ય રૂપ સાનુ કાયમ રહે. તે જ રીતે આત્મા ક્ષણે ક્ષણે જુદા જ્ઞાનપર્યાયવાળા ભલે જણાય પણ તેનું જે ચેતનમય મૂળ સ્વરૂપ છે, એ કાયમ રહે છે; માટે તે એકાંતે ક્ષણિક નથી.
જો આત્માને ક્ષણિક માનીએ તે દોષ કરે એક આમા અને તેનુ ફળ ભેગવે ખીન્ને આત્મા, એવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય. વળી વર્તમાન કાલે આત્માને સુખદુ:ખનુ જે સ ંવેદન થાય છે, તે શેના લીધે થાય છે? તેના સ્પષ્ટ

Page #31

૨
કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્ય] ખુલાસે થઈ શકે નહિ. જે કર્મ કર્યા વગર જ સુખ-દુખનું સંવેદન થતું હોય તો કાર્ય-કારણને સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત તૂટે અને કર્મ કર્યાથી આ પરિણામ આવે છે, એમ માનવામાં આવે તે કર્મ કરતી વખતે આ જ આત્મા હાજર હતે એમ માનવું પડે. વળી આત્મા ક્ષણિક હેય તે ભવચક કે ભવપરંપરા કોની? એ પ્રશ્ન પણ ઉપસ્થિત. થાય, એટલે કે તેને ભવપરંપરા ઘટી શકે નહિ. જ્યાં ભવપરંપરાની ભીતિ ન હોય ત્યાં મુક્તિ કે પરમપદ પામવાનો પ્રયાસ શા માટે કરો ? એ પ્રશ્ન પણ અવશ્ય ખડે. થાય, એટલે તેને માટે પુરુષાર્થ કરવાને ઉત્સાહ પ્રકટે નહિ. તેથી આત્માને નિત્ય માન, એ જ યુક્તિસંગત છે.
એક મત એ છે કે જે આત્માને નિત્ય માને છે, પણ તેને કર્મને કર્તા માનતા નથી. આનું કારણ દર્શાવતાં તે એમ કહે છે કે “આત્મા તે અસંગ છે, તેને કર્મ સ્પશી શકે નહિ. અહીં એ પ્રશ્ન થાય થાય કે “જે આત્મા અસંગ છે, તે આ બધી પ્રવૃત્તિ કેણ કરે છે? તેને સુખ–દુઃખને અનુભવ શાથી થાય છે? અને તે સ્વર્ગ કે નરકમાં કેમ જાય છે?” એના ઉત્તરમાં તે જણાવે છે કે
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वा । अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मन : सुखदुःखयो ः ॥
ઈશ્વરની પ્રેરણાથી જીવ–આત્મા સ્વર્ગમાં અથવા નરકમાં જાય છે. જીવ પિતે તે મહાન હોવાથી પિતાનાં સુખ-દુઃખ સર્જવામાં સમર્થ નથી.

Page #32

:૩૦
[ પરમપદનાં સાધના
આ માન્યતા આધ્યાત્મિક વિકાસ માટે કેવી ખતરનાક છે, તે આપણે ક્રમશઃ જોઈ એ.
પ્રથમ તે તે આત્માને જેવા અસ`ગ માને છે, તેવા એ અસંગ નથી. એ સ્વભાવે અસગ છે અને પરભાવે સંગવાળા છે. જો તે માત્ર અસ ંગ જ હાત તા તેને આત્મપ્રતીતિ પહેલેથી જ થતી હાત, પણ તેમ થતુ નથી. એને તે અનેક પ્રકારની શકાઓ અને તર્કવિર્તક થયા કરે છે, એટલે તે પરભાવે સગવાળા સાખીત થાય છે. વળી ઇશ્વરને કમના પ્રેરક માનવા એ પણ ચગ્ય નથી, કારણકે જે ઇશ્વર સ્વભાવે શુદ્ધ છે, તે અશુદ્ધ એવા કના પ્રેરક કેમ હાઈ શકે ? વળી સુખ અને દુઃખ ઈશ્વરની પ્રેરણાથી જ પ્રાપ્ત થતાં હોય તે સર્વને નિતાન્ત સુખ શા માટે નહિ ? કોઈ ને દુઃખ આપવાનું પ્રયાજન શુ' ? અહીં જો એમ કહેવામાં આવે કે એ તા ઈશ્વરની મરજીની વાત છે, તેા ઇશ્વર અન્યાયી, તરગી કે ગાંડા જઠરે કે જે કોઇ જાતના કારણ વિના સુખ–દુઃખની પ્રેરણા કરી રહ્યા છે. અને જો એમ કહેવામાં આવે કે તે પ્રાણીઓને અમુક કારણસર સુખની પ્રેરણા કરે છે અને અમુક કારણસર દુ:ખની પ્રેરણા કરે છે, તેા એ અમુક કારણ શું ? એ જાણવાની જરૂર રહે છે. એ કારણને જો કર્મ કહેવામાં આવે-કહેવું જ પડે–તા ઈશ્વર પણ બધા પ્રાણીઓને તેમનાં કર્મ અનુસાર સુખદુ:ખની પ્રેરણા કરે છે એમ માનવું પડે, એટલે આત્મા જ કર્મના કર્તા ઠરે. આથી આત્માને જ પુણ્યપાપના સારાં ખાટાં કર્મના કર્તા માનવા ઉચિત છે.

Page #33

૩૧
કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્ય ]
અહીં અમને થોડા વર્ષ પહેલાં મધ્ય ભારતના એક ગામમાં બનેલે કિસ્સો યાદ આવે છે. એક માણસે રાતે રાત પિતાનાં સર્વ કુટુંબીજનેનાં ખૂન કરી નાખ્યા. પોલીસે તેની ધરપકડ કરી અને ન્યાયમૂર્તિ સમક્ષ રજૂ કર્યો. એ વખતે પેલા માણસે કહ્યું કે “આ કાર્ય મેં કર્યું નથી, પણ ઈશ્વરે મારી પાસે કરાવ્યું છે. તેણે મને એવી પ્રેરણું કરી કે તારા કુટુંબની સર્વ વ્યક્તિઓ દુષ્ટ છે, માટે તેને સંહાર કરી નાખ. દુષ્ટને સંહાર કરે એ પુરુષનું કર્તવ્ય છે. અને મેં આ કુટુંબીજનેને સંહાર કર્યો છે. ન્યાયમૂર્તિએ આ બચાવ માનવાની ના પાડી અને કરેલાં ખૂને માટે તેને જ ગુનેગાર ઠરાવી જન્મભરની જેલ ફરમાવી. એટલે આપણે સારાં બોટાં જે કર્મો કરીએ તેની જવાબદારી આપણી જ છે, તેને ઈશ્વરને માથે નાખવી એ તર્ક અને બુદ્ધિનું અપમાન કરવા બરાબર છે.
એક મત એમ કહે છે કે “આત્મા કર્મને કર્તા નથી, પણ તેનાં ફળને ભકતા છે. આ વાત તે અંધેરી નગરીના ગંડૂ રાજાએ જે ન્યાય આપ્યું હતું, તેના જેવી થઈ
અંધેરી નગરીમાં ચાર ચોર ચેરી કરવા ગયા. ત્યાં ખાતર પાડતાં ભીંત તૂટી અને તે દબાઈ મૂઆ. એટલે ચેરની માએ ગંડુ રાજાને ફરિયાદ કરી. રાજાએ એ માટે ઘરના માલિકને ગુનેગાર ગણે કે આવું તકલાદી ઘર ચણાવ્યું. પણ ઘરને માલિક ચતુર હતા, તેણે રાજાને કહ્યું કે ઘર ચણવાનું કામ તે કડિયાએ કર્યું છે, એટલે તે

Page #34

૩ર
[ પરમપદનાં સાધને
અંગે જે કઇ ગુના થયા હેાય તે માટે કડિયાને જવાબદાર લેખવા જોઇએ, એટલે રાજાએ ઘરના માલિકને છેડી મૂકયો અને કડિયાને પકડી મંગાવ્યો.
કડિયાએ કહ્યું કે ‘ભૂલ ગારા કરનારની છે, મારી નથી. જો ગારા ઢીલે। હાય તા ભીંત બેસી જાય એ દેખીતુ છે.’ એટલે કડિયા છૂટી ગયા અને ગારો કરનાર પકડાયા.
ગારો કરનારે કહ્યું કે ‘હું શું કરું? પાણી રેડનાર પખાલીએ વધારે પાણી રેડી દીધું, એટલે એ વાંક પખાલીના છે.’ આમ ગારો કરનાર પણ છૂટી ગયા અને પખાલી પકડાયા.
પખાલીએ કહ્યું : ‘મહારાજ ! હું પાણી રેડતા હતા, એવામાં એ રસ્તેથી એક મુલ્લા નીકળ્યે, તેની સામે હું જોઈ રહ્યો, એટલે પાણી વધારે પડી ગયું, માટે ખરા ગુને ગાર એ મુલ્લા છે.' એ રીતે આફત આવી મુલ્લા માથે
જ્યારે મુલ્લાને પકડીને શૂળી પાસે લાવવામાં આળ્યે, ત્યારે જણાયુ કે શૂળી ખૂબ જાડી છે અને ખુલ્લા ખૂબ પાતળા છે, એટલે તેને છોડી મૂકવામાં આવ્યા અને તેની જગાએ જે કાઈ જાડા માણસ મળી આવે તેને શૂળીએ ચડાવવાના હુકમ થયા. આ રીતે પેાલીસા જાડા માણસની આ
તપાસ કરવા લાગ્યા.
આ તા હતી અંધેરી નગરી, અટલે તેમાં ભાજી પણ. ટકે શેર મળતી હતી અને ખાજા' અર્થાત્ મીઠાઈ પણ ટકે શેર મળતી હતી. આ હાલતમાં એક બાવાજીએ રાજ મેવા

Page #35

૩૩
કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્ય ] મીઠાઈ ઝાપટીને શરીરને અલમસ્ત બનાવ્યું હતું. તે આ પિલીસની નજરે ચડી ગયા, એટલે તેમને પકડી રાજા સમક્ષ ખડા કરવામાં આવ્યા અને રાજાએ તેમને શૂળીએ ચડાવવા હુકમ કર્યો.
પરંતુ બાવાજીએ બુદ્ધિ લડાવી ગેડી મુદત માગી અને તે મળી જતાં પિતાના ગુરુ પાસે જઈ ઉપાય પૂછયે. ગુરુએ આ અંધેરી નગરીમાં રહેવાની પહેલીથી જ ના પાડી હતી, છતાં શિષ્ય ફસાયે, એટલે તેને બચાવવા તત્પર થયા અને માગેલી મુદતે પિતાના શિષ્ય સાથે શૂળીનાં સ્થાને હાજર થયા.
ત્યાં બંને વચ્ચે રસાકસી જામી. ગુરુ કહે, શૂળીએ હું ચડું. શિષ્ય કહે, ના હુ ચડું. એમની આ પ્રકારની રસાકસી જોઈ રાજા આશ્ચર્ય પામ્યું. શૂળીએ ચડવા માટે આવી રસાકસી? જરૂર તેનું કોઈ રહસ્ય હોવું જોઈએ. તેણે ગુરુને કારણ પૂછ્યું, એટલે ગુરુએ જણાવ્યું કે મહારાજ અત્યારે એ વેગ ચાલી રહ્યો છે કે જે આ વખતે શૂળીએ ચડશે, તેને ખાસ વિમાન લેવા આવશે, માટે આ રસાકસી છે.”
રાજા કહે, જે એમ જ હોય તે તમે બંને રહેવા દે, હું જ શૂળી પર ચડીશ. અને પેલા ગુરુશિષ્યને ત્યાંથી દૂર કાઢી પિતે શૂળી પર ચડ્યો. - આ ન્યાયને કણ યોગ્ય ગણશે? કર્મ ન કરવા છતાં ફળ ભેગવવાની સ્થિતિ આના જેવી જ છે. એટલે આત્મા કર્મને કર્તા છે અને કર્મફળને ભેંકતા છે, એમ માનવુંજ સંગત છે.

Page #36

હ૪
" [ પરમપદનાં સાધન એક મત એ છે કે નિત્ય એ આત્મા કમને કર્તા અને કર્મફલને ભોકતા હોઈ શકે પણ તે સકલ કર્મથી છૂટે થઈ મુક્તિ કે પરમપદની પ્રાપ્તિ કરી શકે નહિ, કારણ કે અનંત કાળ થયા તેનામાં કર્મ કરવારૂપી દેષ રહેલે છે અને તે વર્તમાન કાળે પણ વિદ્યમાન છે, એટલે શુભ કર્મથી તે મનુષ્ય અને દેવની ગતિ પ્રાપ્ત કરી શકે પણ સકલ કર્મરહિત થઈ શકે નહિ. પરંતુ આ દલીલ છાર પર લીંપણું જેવી છે. - સોનું અનાદિ કાળથી માટીમાં મળેલું છે, તેથી શું તેને માટીમાંથી જુદું પાડી શકાતું નથી? આત્માને કર્મનું બંધન પ્રાપ્ત થવાનું મુખ્ય કારણ રાગ છે. જે તે રાગને બદલે સર્વથા ઉદાસીનના પ્રકટે તે સકલ કર્મ અવશ્ય દૂર થાય અને મોક્ષ સંભવિત બને. એ ઉદાસીનતા પ્રકટાવવી એ આત્માની પોતાની તાકાતની વાત છે. એટલે આત્મા સકલ કર્મથી છૂટે થઈને મુક્તિ કે પરમપદ પામી શકે છે, એમ માનવું જ યુક્તિસંગત છે. - એક મત એમ કહે છે કે “મુક્તિ કે પરમપદ સંભવિત છે, પણ તે પ્રાપ્ત કરવાને કેઈ ઉપાય હાલ વિદ્યમાન નથી.
જ્યાં કર્મો ઘણાં અને આયુષ્ય થોડું ત્યાં શું થાય? પરંતુ આ દલીલ વસ્તુસ્થિતિને મર્મ સમજયા વિનાની છે. કર્મો ઘણાં હોય તેથી શું થયું? આત્માની શક્તિ અનત છે. તે જે પ્રચંડ ધાધથી વહેવા માંડે તે કર્મને કચરે ઘડીકમાં સાફ કરી નાખે છે. આ બાબતમાં અનેક ઉદાહરણે આપી

Page #37

૩૫
કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્યો ] શકાય તેમ છે, પણ અહીં ગ્રંથ વિસ્તારના ભયથી મહાત્મા દઢપ્રહારીનું એક જ ઉદાહરણ રજૂ કરીએ છીએ. મહાત્મા દઢપ્રહારી
દુર્ધર નામે બ્રાહ્મણને એક પુત્ર રખડુ મિત્રોની સોબતમાં પડી આખો દિવસ જુગાર રમવા લાગ્યો. તેમાં પૈસાની વારંવાર જરૂર પડતાં ચોરી કરવા લાગ્યો અને શેઠશાહુકારનાં ઘરમાં ખાતર પાડી તથા દુકાનના તાળાં તેડી માલમત્તા તફડાવવા લાગ્યો. આ વાતની રાજાને જાણ થતાં તેણે દુર્ધરને ભૂંડે હાલે નગર બહાર કાઢ્યો અને ફરી નગરમાં પગ ન મૂકવાની સૂચના આપી.
માતાપિતા, ગામલેકે તયા રાજાથી અપમાનિત થયેલે દુર્ધર કેધ તથા વૈરથી ધમધમતે એક અટવીમાં જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં એરોએ પકડી તેને પિતાના રાજા સમક્ષ રજૂ કર્યો. એ રાજા માણસને પરીક્ષક હતું, એટલે તેને ઉપયોગી જાણે પિતાની ટોળીમાં સામેલ કર્યો. હવે દુર્ધર મોટી મોટી ચોરી કરવા લાગે, વાટ આંતરવા લાગ્યું અને ધાડ પાડવામાં કુશળ થયો. તેને પ્રહાર કદી પણ ખાલી જતે નહિ, એટલે તે દઢપ્રહારીના નામથી પ્રસિદ્ધ થયો. અનુક્રમે તે રાજાને વારસદાર બની ચારેને રાજા થયે.
એકવાર પુષ્કળ ધનમાલ મેળવવાના ઈરાદાથી આ દઢપ્રહારીએ કુશસ્થળ નગર પર ધાડ પાડી. આ નગર

Page #38

( [ પરમપદનાં સાધનો સૈનિકેથી સારી રીતે રક્ષાયેલું રહેતું, પણ દઢપ્રહારીની સાથે ચેરે ઘણા હતા અને તે જાન પર આવીને લડનારા હતા, એટલે તેમણે સૈનિકેને જોતજોતામાં હઠાવી દીધા. અને આખા નગરમાં બેફામ લૂંટ ચલાવી. તે વખતે એક ચાર બ્રાહ્મણનાં ઘરમાં પેઠે, પણ ત્યાં લૂંટવા જેવું કંઈન હતું. આ વખતે તેણે યજમાનેને યાચીને પિતાનાં છેકરાઓ માટે ક્ષીર બનાવી હતી અને તેને એક વાસણમાં ઠારી હતી. અન્ય વસ્તુના અભાવે આ ક્ષીરનું ભોજન પણ ઉત્તમ છે, એમ માની ચેરે એ વાસણ ઊઠાવ્યું ને છેકરાઓ ટળવળવા લાગ્યા. આ જોઈ બ્રાહ્મણને ઘણું લાગી આવ્યું, એટલે તેણે ભોગળ લઈ ચારને સામને કર્યો. એવામાં દઢપ્રહારી ત્યાં આવી પહોંચ્યું. તેણે પિતાના માણસ પર હુમલો થતે જોઈ તરવાર ખેંચી અને તેના એક જ ઝાટકે બ્રાહ્મણનું શિર ઉડાવી દીધું.
આ બનાવથી બ્રાહ્મણની સ્ત્રી કંપી ઉઠી ને છોકરાંઓ ચીસે પાડવા લાગ્યાં. તેજ રીતે આંગણામાં બાંધેલી ગાયથી આ સહન થયું નહિ, એટલે તે ઉફરાટે આવી અને બંધન તેડી દઢપ્રહારીની સામે થઈ દઢપ્રહારીના દિલમાં દયા ન હતી. વળી તે અઠંગ સાહસિક હતું, એટલે કંઈ પણ વધુ વિચાર કર્યા વિના તેણે ગાય પર તરવાર ચલાવી અને તેનું મસ્તક પણ ધડથી જુદું કર્યું. - આ રીતે પિતાના પતિ તથા ગરીબડી ગાયની હત્યા જેઈને બ્રાહ્મણની પત્ની ખૂબ ઉશ્કેરાઈ ગઈ અને તે ગાળે

Page #39

૩૭
કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્ય ] દેતી દૃઢપ્રહારીને મારવા દેડી. પણ એ તો સાક્ષાત્ જમનો અવતાર હતું, એટલે તેના પેટમાં તરવાર હલાવી દીધી અને તે ઢગલે થઈને નીચે પડી. આ બ્રાહ્મણી ગર્ભવતી હતી, એટલે તેના ગર્ભની પણ હત્યા થઈ અને તેને લે બહાર નીકળી આવ્યું.
આ રીતે ક્રોધ, નિર્દયતા અને સાહસિકતાને વશ થઈ દઢપ્રહારીએ બ્રહ્મહત્યા, ગેહત્યા, સ્ત્રી હત્યા અને બાળહત્યા એ ચાર મહા હત્યાઓ કરી. પણ છેલ્લી હત્યાએ તેનું હૈયું હચમચાવી નાખ્યું. તે વિચાર કરવા લાગ્યો કે “અહો મેં આ શું કર્યું? એક સાથે ચાર હત્યા અને તે પણ મટામાં મોટી !ખરેખર ! મારી દુષ્ટતાએ માજા મૂકી!”
આવા આવા વિચારે કરતો દઢપ્રહારી પિતાના સાથીઓ સાથે કુશસ્થળ છોડી ગયો, પણ પેલું ગોઝારું દશ્ય તેની દષ્ટિ આગળથી ક્ષણ વાર પણ અળગું થયું નહિ. તે પિતાનાં દુષ્ટ કૃત્યની વારંવાર નિંદા કરવા લાગ્યો અને તેની આંખમાંથી આંસુ ટપકવા લાગ્યાં. ' એમ કરતાં તે વનપ્રદેશમાં દાખલ થયે, ત્યાં એક મુનિરાજ તેના જેવામાં આવ્યા, એટલે તેણે દેડીને એમના પગ પકડી લીધા અને તેને પિતાનાં અશ્રુ વડે ભીંજવી દીધા. મુનિરાજે તેને ખૂબ શાંતવન આપ્યું, એટલે દઢપ્રહારીએ બનેલ બનાવ કહી સંભળાવ્યો અને પિતાને એ ઘોર પાપમાંથી ઉગારવાની વિનંતિ કરી.
મુનિરાજે કહ્યું: “કરેલાં પાપને અંતરથી પશ્ચાત્તાપ

Page #40

૩૮
[ પરમપદનાં સાધને
"
કરવા એ પવિત્રતાના પ્રારંભ છે અને ફ્રી એ પાપેા ન કરવાના દૃઢ સંકલ્પ કરવા એ પવિત્રતાના પથ પરનું પ્રયાણુ છે, માટે તુ હવેથી પાપ ન કરવાના દૃઢ સંકલ્પ કર. પછી તેને પ્રાણાતિપાતવિરમણાદિ પાંચ પ્રકારનાં મહાવ્રતા વાળું શીલ મતાવ્યું અને તેનું પાલન કરવાના ઉપદેશ આપ્યા, એટલે દૃઢપ્રહારીએ પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરી સાધુજીવનના સ્વીકાર કર્યાં અને એવા અભિગ્રહ ધારણ કર્યા કે ‘ જ્યાં સુધી આ ચાર હત્યાએ યાદ આવે ત્યાં સુધી આહારપાણી લેવાં નહિ.' કેવી ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા ! તેઓ અત્યાર સુધી પાપકમ કરવામાં જે શૂરવીરતા બતાવી રહ્યા હતા, તેવી જ શૂરવીરતા તેમણે અંતરના શત્રુએ સાથે યુદ્ધ ખેલવામાં બતાવવા માંડી અને ‘ષ્ણે સૂરા ધર્મો સૂચ’ એ યુક્તિને ચરિતાર્થ કરી. તે આ ઉગ્ર અભિગ્રહને ધારણ કરીને કુશસ્થલ નગરના દરવાજે આવ્યા અને ત્યાં કાર્યોત્સર્ગ કરીને ઊભા રહ્યા.
આ જોઈ લેાકેા અનેક પ્રકારના મેણાં ટેણાં મારવા લાગ્યા અને તેમના ઉપહાસ કરવાપૂર્વક ઈંટ, ઢેખાળા તથા પત્થર તેમના પર ફેંકવા લાગ્યા. પરંતુ તે ધ્યાનથી જરાયે ડગ્યા નહિ. એમ કરતાં જ્યારે એ ઇંટ વગેરેના ઢગલા તેમની નાસિકા સુધી પહોંચ્યા, ત્યારે કાર્યાત્સગ પારી નગરના બીજા દરવાજે ગયા અને ત્યાં કાયાત્સગ કરી ધ્યાનમાં મગ્ન થયા. ત્યાં પણ તેમની આવી જ હાલત થઈ. આમ છ માસ સુધી નગરના જુદા જુદા દરવાજે

Page #41

કેટલાંક ભૂલભરેલાં મતબ્જેા ]
૩૯
ઊભા રહી ઘાર તપશ્ચર્યા કરતાં સઘળાં કર્મો ખપી ગયાં અને તેમને લેાકાલાકપ્રકાશક અદ્વિતીય સ્નુપમ કેવલ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. ત્યારે લેાકેા સમજ્યા કે દૃઢપ્રહારી હવે સાચા સંત છે અને તેમની પાદરેણુ આપણાં જીવનને પવિત્ર કરી શકે એમ છે, એટલે તેએ એમની પાદરેણુ માટે પડાપડી કરવા લાગ્યા.
જેઓ કેવળજ્ઞાન પામે છે, તે શરીર છેડયા પછી અવશ્ય મુક્તિ યાને પરમપદ પામે છે, એટલે દૃઢ પ્રહારી કાળધર્મ પામી પરમપદે આરૂઢ થયા અને સિદ્ધ. બુદ્ધ નિરંજન મની અનત સુખસાગરમાં લીન થયા.
તાત્પ કે કર્માં ગમે તેવાં કઠિન અને વિપુલ હાય હાય તે પણ આત્મબળથી તેના સ’પૂર્ણ નાશ કરી શકાય છે, તેથી મુકિત કે પરમપદના ઉપાય વિદ્યમાન છે, એમ માનવું જ ચેાગ્ય છે.
આ ઉપાય, મા કે સાધનને જ જ્ઞાની પુરુષાએ ધર્માંની સંજ્ઞા આપી છે. સૂરિપુર દર શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિજીએ ધબિન્દુના પ્રારંભમાં ધર્મનું મહત્ત્વ દર્શાવતાં કહ્યુ છે કે ધર્મ વાપવર્ગસ્થ પામ્ભર્ચન સાધઃ-ધર્મ એ જ પરંપરાએ મેાક્ષના સાધક છે' અને તેથી જ જૈન મહિષ આને ઉપદેશ છે કે—
लधुण माणुसत्तं कहंचि अइ दुल्लहं भवसमुद्दे । सम्मं निरंजियव्वं कुसले हि सया वि धम्मंमि ॥

Page #42

[ પરમપદનાં સાધના
ભવસમુદ્રમાં કાઇ પણ રીતે અતિ દુર્લભ એવુ મનુષ્યપણુ' પામીને ડાહ્યા માણસેાએ તેને હમેશા ધમ માને વિષે સારી રીતે જોડવું.’
૪૦
"
આ મતસમીક્ષાના સાર એ છે કે
अस्थि जिओ तह निच्चा, कत्ता भोत्ता य पुन्न पावाणं । अत्थि धुवं निव्वाणं, तदुवाओ अस्थि छट्टाणे ||
(૧) આત્મા અવશ્ય છે, (ર) તે નિત્ય છે, (૩) તે પુણ્યપાપના એટલે શુભાશુભ કર્મના કર્તા છે, (૪) તે પુણ્યપાપનાં એટલે શુભાશુભ કમનાં મૂળના ભાકતા છે, (૫) તે સકલ કાઁથી છૂટા થઈને નિર્વાણુ એટલે મુક્તિ કે પરમપદ પામી શકે છે અને (૬) તેવું પદ પામવાને ઉપાય પણ અવશ્ય વિદ્યમાન છે. અધ્યાત્મવાદ કે મેાક્ષવાદની ઈમારતને ટકાવનારાં આ જ છ સિદ્ધાંતો છે, એ પાડકાએ ભૂલવાનુ' નથી.
૬–સાધનવિચાર
જેના વડે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય તેને સાધન કહેવાય છે. આ સાધન જેટલું સુંદર, જેટલું સારું, જેટલું ઉત્તમ તેટલી કાર્યસિદ્ધિ વધારે ઝડપી અને ખાતરીવાળી અને છે, એટલે સાધન ઉત્તમ હાય એ જરૂરી છે.
અહીં ‘યાજ્ઞિદ્ધિ : સત્ત્વ વસતિ મતાં નેપાળે ક્રિયાસિદ્ધિના આધાર પુરુષાર્થ પર છે, નહિ કે સાધના ઉપર' એ િિકત અમારી સામે ધરવામાં આવે છે અને તેના ખુલાસા માગવામાં આવે છે, એટલે અમે જણાવીએ

Page #43

સાધનવિચાર ]
૪૧
છીએ કે ‘આ પંકિત પુરુષાર્થની પ્રતિષ્ઠા કરનારી છે, પણ સાધનના નિષેધ કરનારી નથી.
6
જેના વડે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય તે સાધન કહેવાય છે, એટલે પુરુષા પણ એક પ્રકારનું સાધન જ થયું. ‘ તે પછી નોવરને એ શબ્દો શા માટે લખાયા ?’ તેને ખુલાસા એ છે કે ‘સત્ત્વ અથવા પુરુષાર્થ એ આંતરિક સાધન છે અન ઉપકરણ એ બાહ્ય સાધન છે. આ બાહ્ય સાધના ઓછાં હાય–ટાંચાં હોય તેા પણ મહાપુરુષો પાતાના પુરુષાર્થનાં જોરે કા` સિદ્ધિ કરી શકે છે, એમ સમગ્ર કથનનુ તાત્પ છે, એટલે આ પંકિત સાધનના નિષેધ કરનારી નથી.’
અમને પેાતાને આ પંક્તિ ખૂબ પસં≠ છે, એટલે જ અમે તેના સ ંગ્રહ કરનારા ત્રણ લેાકેાના ઉપયાગ ધ આધ ગ્રંથમાળાનાં ‘સફળતાની સીડી' નામક પુસ્તકમાં તેમજ ‘દક્ષિણમાં દ્વિવ્ય પ્રકાશ' નામના બૃહદ્ વિહારગ્રંથમાં કર્યાં છે.
કેટલાક કહે છે કે ‘સાધન ગમે તેવું હાય તેથી શું ? જો વાપરનાર કુશળ હાય તા તેનાથી પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ છે. એક લાકડીના સામાન્ય ઈંડુકાથી પણ ભરવાડા વગેરે વાઘવરૂ જેવા હિં'સક પશુઓને હાંકી કાઢે છે અથવા લાકડાનું એક નાનું પાટિયુ મળી આવતાં વીર પુરુષા આખા દિરયા તરી જાય છે.’
પરંતુ આ દૃષ્ટાંત આપવાર્દિક છે, એટલે તેને સ માન્ય સિદ્ધાંત તરીકે સ્વીકાર થઈ શકે નહિ,

Page #44

[ પરમપદનાં સાધન લાકડીના દંડકામાત્રથી જ કામ થતું હેત તે કડિયાળી ડાં, તીર-કામઠાં અને બંદુકને ઉપયોગ થાત શા માટે? અથવા પાટિયાથીજ સાગર તરાતે હેત તે વહાણે, સ્ટીમરો અને સબમરીને શેધાત શા માટે ? તાત્પર્ય કે ઉક્ત સાધને અપૂર્ણ જણાયાં, એટલે આ સાધને અસ્તિત્વમાં આવ્યાં અને તે સારી રીતે કામ આપવા લાગ્યાં, એટલે જ તેને વપરાશ વધે.
મનુષ્ય એક પછી એક યંત્રે શેળે જાય છે, તેનું કારણ પણ એ જ છે કે સારાં ઉત્તમ સાધને મેળવવાં.
માણસ ગમે તેટલે કુશળ હોય તે પણ સારાં સાધને વિના કાર્યની સિદ્ધિ કરી શકતું નથી. એક વાર પુરુષને લાકડાની તરવાર આપી રણમેદાનમાં મોકલીએ તે. યુદ્ધમાં એ વિજયી થઈ શકે ખરે? અથવા એક કુશળ લહિયાને બુઠી કલમ, પાણી જેવી શ્યાહી કે તદ્દન ખરબચડા કાગળ આપીને લખવા બેસાડીએ તે સુંદર લેખન. થાય ખરું ? ત્યાં અણદાર કલમની, ઘટ સ્યાહીની તથા સુંવાળા સરખા કાગળની જરૂર અવશ્ય રહે છે.
• જે વ્યવહારનાં ક્ષેત્રમાં સાધનની ઉત્તમતા આવી ઉપયેગી નીવડે છે, તે આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં કે પરમપદની સાધનામાં તે અતિ ઉપયોગી નીવડે એમાં નવાઈ શું ? જેમણે સાધનની ઉત્તમતાને વિવેક ન કર્યો તે વામચાર સુધી પહોંચી ગયા અને મધ, માંસ, મત્સ્યદક્ષણ, મુદ્રા તથા મૈથુનથી મુક્તિ મળે છે, એવું પ્રતિપાદન કરવા લાગ્યા, જ્યારે વાસ્તવમાં એ બધાં સાધને ઘેર

Page #45

કોઈ ઉપાય
આ
વિહાર
સાધનવિચાર ]
૪૩ નરકમાં લઈ જનારાં છે. તેથી જ સુજ્ઞ પુરુષે સાધનની ઉત્તમતાને અગ્રપદ આપે છે.
એક મહાનુભાવ કહે છે કે આપણે તે કાર્યસિદ્ધિનું કામ છે, એટલે તે કઈ પણ સાધનથી થતી હોય તે એને ઉપગ શા માટે ન કરે? નીતિકારેએ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે, શામ, દામ, ભેદ અને દંડ એ ચાર ઉપાયમાંથી જે કઈ ઉપાય લાગુ થતું હોય તે ઉપાય લાગુ કરીને કાર્યસિદ્ધિ કરવી.” આ મહાનુભાવને અમે જણાવવા ઈચ્છીએ છીએ કે આ નીતિ વ્યવહારિક ક્ષેત્રમાં સફળ થઈ શકે પણ આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં સફળ થઈ શકે નહિ, કારણકે જ્યાં જે સાધનની જરૂર હોય ત્યાં તે સાધનને જ ઉપયોગ કરે જોઈએ. જે કપડાંને માપવું હોય તે ગજ કે વારને ઉપયોગ કરવા જોઈએ, ધાન્યને માપવું હોય તે પાલી કે માણને ઉપગ કરવું જોઈએ અને દૂધ કે તેલને માપવું હોય તે પળી કે પાવળાને ઉપ
ગ કરવો જોઈએ. જે ગજ કે વારથી ધાન્યને માપવા. જઈએ કે દૂધ તેલને માપવા જઈએ તે પૂરી ફજેતી થાય. અથવા પાલી, માણા કે પળી પાવળાથી કાપડને માપવા જઈએ તે આપણી અકલનું માપ નીકળે, એટલે જેવું કાર્ય તેવાં જ સાધને વાપરવા જોઈએ.
વ્યાવહારિક કાર્યોમાં લાંચરુશ્વતને ઉપગ બળે થાય છે, પણ મૃત્યુને નિવારવા માટે તેને ઉપયોગ કરવામાં આવે તે સફળતા મળે ખરી ? આ બાબતયાં એક રાજા-- રાણીને સંવાદ અમને યાદ આવે છે –

Page #46

ક
[ પરમપદનાં સાધન ૭–રાજારાણને સંવાદ
રાણું કહે છે : ખોળે ભરી છે સુખડી, પાનનાં બીડાં હત્ય; જળહળ જ્યોત જગમગે, કયમ અલૂણા કંથ?
હે સ્વામિન! આપણુ પાસે ખાવાને માટે વિવિધ પ્રકારની મીઠાઈઓ તયાર છે, વળી આપના હાથમાં કેશર કસ્તુરી, અંબર વગેરે સુગંધી મૂલ્યવાન પદાર્થોથી બનાવેલાં પાનનાં બીડાં મૂખમાં મૂકવા માટે તૈયાર છે, તેમ ચારે બાજુ અપૂર્વ રિદ્ધિસિદ્ધિને ઝગમગાટ થઈ રહ્યો છે, છતાં તમે ઉદાસીન કેમ છે?
ઉત્તરમાં રાજા કહે છે? સંદેશ લઈ આવિયે, મૃત્યુદત આ વાર; દુશ્મન આવી પહોંચશે, જવું પડશે જમદ્વાર
હે રાણી ! તમે કહી એ બધી વાત ઠીક છે, પણ - આ મીઠાઈમાં, આ પાનનાં બીડામાં ને આ રિદ્ધસિદ્ધિમાં અમને રસ કયાંથી આવે ? કારણ કે મૃત્યુને દૂત સંદેશો લઈને આવે છે, એટલે થેડી વારમાં જીવનને દુશ્મન -કાલ અહીં આવી પહોંચશે અને અમારે જમઢાર થવું પડશે એ નિશ્ચિત છે. રાજાના મસ્તક પર ત વાળ ઉગેલે છે, એને અનુલક્ષીને તે આ પ્રમાણે કહી રહ્યો છે.
આ સાંભળીને રાણી અભિમાનથી કહે છે?
દેશિ જમને લાંચડી, કરીશ લાખ પસાય; આપીશ કરની મુદ્રિકા,(મારા) પિયુને કણ લઈ જાય?

Page #47

૪૫
એક સાધન ] - હે સ્વામિન! એમાં તમે ગભરાઓ છો શું? આપણી પાસે લક્ષમી ઘણી છે, તેથી જમને લાંચ આપીશું અથવા તેને પર અનેક પ્રકારની મહેરબાની કરીશું અને તેમ છતાં નહિ માને તે મારા હાથમાં મણિમય મુદ્રિકા છે, તે આપી દઈશ, પણ તમને કઈ રીતે લઈ જવા દઈશ નહિ. હું જોઉં છું કે તમને એ કઈ રીતે લઈ જાય છે ?
રાજા શાણે છે, એટલે તે ઠાવકાઈથી કહે છે? ઘેલી થા મા સુંદરી, ઘેલાં બેલ ન બોલ; જો જમલેવત લાંચડી, (તે) જગમાં મરતજ કેણુ?
હે સુંદરી! તું ઘેલી થા મા અને ઘેલાં વચને. બેલ મા. જે જમ લેકે લાંચરૂશ્વત લેતા હતા તે આ જગમાં તેનું મૃત્યુ થાત? અર્થાત્ કેઈનું જ નહિ. એટલે કે ત્યાં લાંચરૂશ્વતને કારોબાર ચાલતું નથી. જે શાશ્વત નિયમ છે, તેને જ અમલ થાય છે.
તાત્પર્ય કે જેવું ક્ષેત્ર, જેવું કાર્ય તેવાં જ સાધને વાપરવા જોઈએ. પરમપદની પ્રાપ્તિ એ સંપૂર્ણ શુદ્ધિનું ક્ષેત્ર છે, એટલે તેનાં સાધને પણ તદ્દન શુદ્ધ જ જોઈએ.
પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે જૈન મહર્ષિઓએ અપેક્ષા ભેદથી એક, બે, ત્રણ તથા અનેક પ્રકારનાં સાધનની. પ્રરૂપણ કરી છે, તેને મર્મ સમજી લઈએ. ૮-એક સાધન
સુધર્મ એ પરમપદની પ્રાપ્તિનું મુખ્ય સાધન

Page #48

જ ૬
[ પરમપદનાં સાધન છે, તેમાં કેઈ વિવાદ નથી. આ કારણે જ તેને ઉત્કૃષ્ટ મંગલ કહેવામાં આવ્યું છે. જેમ કે
धम्मो मंगलमुकिदै अहिंसा संजमो तवो। - देवा वि तं नमसंति जस्स धम्मे सया मणा ।।
અહિંસા, સંયમ અને તપ રૂપી ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. જેનું મન હમેશાં આવા ધર્મમાં વસ્યું છે, તેને દેવે પણ નમસ્કાર કરે છે.”
૯-બે સાધન
જ્ઞાન અને ક્રિયા એ પરમપદની પ્રાપ્તિનાં બે સાધન છે. કેટલાક કહે છે કે માત્ર જ્ઞાનથી જ મુક્તિ મળે છે, તેમાં ક્રિયાકાંડની કેઈ આવશ્યકતા નથી અને તેથી જ એવા શબ્દો ઉચ્ચારે છે કે –“જ્ઞાનોિક્ષમતતોગનન્તપુaકાતિને સંરાયઃ | જ્ઞાનથી મોક્ષ મળે છે અને તેથી અનંત સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમાં સંશય નથી.”
કેટલાક કહે છે કે કેરા જ્ઞાનથી શું થાય? તે માટે તે ખરી જરૂર ક્રિયાયાંડની જ છે અને તેથી તેઓ એવા શબ્દ ઉચ્ચારે છે કે
अधीत्य शास्त्राणि भवन्ति मूर्खा यस्तु क्रियावान् पुरुषः स विद्वान् । संचिन्त्यतामौषधमातुराणां न ज्ञानमात्रेण करोत्यरोगम् ॥

Page #49

અધપગુ ન્યાય ] : “મનુષ્ય વિવિધ શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરવા છતાં મૂર્ખ રહે છે, તેથી જે પુરુષ કિયાવાનું છે, તેજ સાચે વિદ્વાન છે. ઔષધનું સારી રીતે ચિંતન કરનાર રેગીને માત્ર તે જ્ઞાન વડે નરેગી અવસ્થા પ્રાપ્ત થતી નથી. તાત્યર્ય કે જાણેલું અમલમાં મૂકે છે, ક્રિયામાં પરિણુત કરે છે, ત્યારે ફાયદો થાય છે.”
આ વિવાદનું સમાધાન કરવા જૈન મહર્ષિઓએ “નાિિરચાહું મોણો-જ્ઞાન અને ક્રિયા વડે મેક્ષ છે.” એ સૂત્ર ઉચ્ચાર્યું છે અને તેની સાર્થકતા જણાવવા માટે કે અંધ—પંગુ ન્યાય રજૂ કર્યો છે. તે આ પ્રમાણે – ૧૦-અંધપંગુ ન્યાય
એક નગરમાં ભયંકર આગ લાગી, એટલે બધા લેકે પિતાને જીવ બચાવવા સહીસલામત સ્થળે ચાલ્યા ગયા, પણ એક આંધળે ને એક પાંગળો એ નગર છેડી શક્યા નહિ. આગ તે કૂદકે ને ભૂસકે વધતી તેમની સમીપ આવી રહી હતી, એટલે જે તેઓ એ સ્થાન ન છોડે તે તેમનું મૃત્યુ નિશ્ચિત હતું. આંધળે શરીરે મજબૂત હતું અને સારી રીતે ચાલી શકે તેમ હતું, પણ રસ્તે સૂઝે નહિ ત્યાં જાય કેવી રીતે ? પાંગળની આંખે સુંદર હતી અને તે દૂર સુધી જોઈ શકતા હતા, પણ પગમાં બિલકુલ તાકાત નહિ, એટલે ચાલે કેવી રીતે? પરંતુ આ બંને એકજ સ્થાને હતા, એટલે તેમણે સહકારથી કામ લેવાને વિચાર કર્યો. પાંગળા આંધળાના

Page #50

૪૮
[ પરમપદનાં સાધને
ખભે બેઠી અને આંધળા પાંગળાનાં સૂચન મુજબ ચાલવા લાગ્યા. આ રીતે બને જણા નગરની મહાર નીકળી ગયા અને પેાતાના જીવ બચાવી શકયા. અહીં આંધળા એ જ્ઞાનરહિત સમજવા અને પાંગળા એ ક્રિયારહિત સમજવા, જ્ઞાન ન હેાય તે રસ્તા સૂઝે નહિ અને ક્રિયા ન હાય તા રસ્તા સૂઝવા છતાં તે રસ્તે પ્રયાણુ થઈ શકે નહિ, એટલે જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયની જરૂર છે.
૧૧–ત્રણ સાધના અથવા રત્નત્રયી
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યકૂચારિત્ર એ પરમપદની પ્રાપ્તિનાં ત્રણ સાધના છે. વાચકશેખર ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રની આદિમાં 6 सम्यगूડ્રોન-જ્ઞાન--ચારિત્રનિ મોક્ષમાૉક' એ સૂત્ર વડે તેનુ પ્રતિપાદન કર્યું છે. આ સાધના રત્ન જેવા ઉત્તમ હાવાથી તેને રત્નત્રયી કહેવામાં આવે છે, સમ્યગ્દર્શન એટલે સાચી દિષ્ટ કે સુષ્ટિ. તે માટે કહેવાયું છે કે—
धनेन हीनोऽपि धनी मनुष्यो, यस्यास्ति सम्यक्त्वधनं प्रधानम् । धनं भवेदेकभवे सुखाय, भवे भवेऽनन्तसुखी सुदृष्टिः ॥
ધનથી રહિત હાવા છતાં તે મનુષ્ય ધનવાળા છે. કે જેને શ્રેષ્ઠ સમ્યકત્વ એટલે સમ્યગ્દર્શન કે સુષ્ટિની પ્રાપ્તિ થઈ છે. ધન ખહુ મહુ તે એક ભવમાં સુખ આપી

Page #51

ત્રણ સાધને યાને રત્નત્રયી ]
૪૯ શકે છે, ત્યારે સુદષ્ટિવાળે મનુષ્ય જે કાંઈ ભ ધારણ કરવા પડે, તે દરેક ભવમાં અનંત સુખને સ્વામી થાય છે.
अतुलगुणनिधानं, सर्वकल्याणबीजं, जननजलधिपात, भव्यसत्वैकचिह्नम् । दुरिततरुकुठारं, पुण्यतीर्थं प्रधानम् , पिबत जितविपक्षं, दर्शनाख्यं सुधाम्बु ॥ “હે લેકે! તમે સમ્યગ્દર્શનરૂપી અમૃતજલનું પાન કરે, કારણ કે તે અતુલ ગુણોનું નિધાન છે, સર્વ કલ્યાણનું બીજ છે, જન્મ-મરણાદિમય સંસારસાગરને તરી જવા * માટેનું વહાણ છે, ભવ્ય જીવેનું એક લક્ષણ છે, પાપરૂપી વૃક્ષને છેદવા માટે કુહાડે છે, પવિત્ર એવું તીર્થ છે, સર્વ રીતે શ્રેષ્ઠ છે અને મિથ્યાત્વને જિતનારું છે.'
સાચાને છેટું માનવું અને બેટાને સાચું માનવું, એ મિથ્યાત્વનું મુખ્ય લક્ષણ છે. તેના લીધે જીવને સત્ય સમજાતું નથી, એટલે સાચો માર્ગ જડતું નથી અને સાચે માર્ગ જડતું નથી, એટલે તેનું અનાદિ ભવભ્રમણ ચાલુ જ રહે છે. તેથી જૈન મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે –
न मिथ्यात्वसमः शत्रुर्न मिथ्यात्वसमं विषम् ।। न मिथ्यात्वसमो रोगो, न मिथ्यात्वसमं तमः ॥
મિથ્યાત્વ જે કઈ શત્રુ નથી, મિથ્યાત્વ જેવું કેઈ વિષ નથી, મિથ્યાત્વ જે કઈ રેગ નથી અને મિથ્યાત્વ જે કઈ અંધકાર નથી.”

Page #52

૫૦
[ પરમપદનાં સાધન
- આ મિથ્યાત્વને સમ્યગદર્શન વડેજ જિતી શકાય છે એ એની પરમ વિશેષતા છે. એ જિતવાની ક્રિયા કેવી રીતે થાય છે? તેનું વર્ણન પણ જૈન મહર્ષિઓએ ખૂબ સૂક્ષમતાથી કરેલું છે, તે આ પ્રમાણે
પ્રારંભમાં બધા આત્માઓ ગાઢ રાગદ્વેષવાળા હાઈ મિથ્યાત્વથી યુક્ત હોય છે. તે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિથી વિમુખ હઈ તાત્વિક સુખને અનુભવ કરી શકતા નથી. અનાદિકાળથી સંસારના પ્રવાહમાં ઘસડાતા આત્માએ અકામનિર્જરાને લીધે એટલે કે અનેક પ્રકારનાં શારીરિક અને માનસિક સંવેદને અજાણપણે સહન કરવાને લીધે કર્મની કંઈક લધુતાવાળા થાય છે, ત્યારે તેમણે યથાપ્રવૃત્તિકરણ કર્યું કહેવાય છે. જે પ્રવૃત્તિ સ્વાભાવિક છે, તે યથાપ્રવૃત્તિ કહેવાય છે. તેવી પ્રવૃત્તિને લીધે જે કરણ કે ક્રિયા થાય છે, તે યથાપ્રવૃત્તિ કરણ.
તે આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયે જે શુભભાવ અને વીર્યને ઉલ્લાસ અમુક અંશે વધારે તે તે વધેલા ઉ૯લાસના બળે રાગ અને દ્વેષની નિબિડ ગ્રંથિની સમીપે જાય છે અને તેને છેદ કરવાને સમર્થ બને છે. આ ક્રિયાને અપૂર્વકરણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે પૂર્વે આ જીએ આવું કરણ કે આવી ક્રિયા કેઈ વખત કરી ન હતી.
પછી તે વિકાસગામી આત્માઓ દર્શનમેહ (એક જાતની કર્મપ્રકૃતિ) પર વિજય મેળવીને સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ કરે છે. આ ક્રિયાને અનિવૃત્તિકરણ કહેવામાં આવે

Page #53

ત્રણ સાધને યાને રત્નત્રયી ]
- ૫૧
છે, કારણ કે તેમાં સમાન સમયે પ્રવેશેલા આત્માઓના ઉત્તરોત્તર અધ્યવસાયમાં નિવૃત્તિ યાને ફેરફારી નથી હોતી, સમાનતા હોય છે.
સમાનતા અધ્યવસાન સમયે બસ
મિથ્યાત્વમાં રાચી રહેલે આત્મા આ રીતે ત્રણ કરણના ગે સમ્યગદર્શનવાળો એટલે સમ્યગ્દષ્ટિ બને છે અને આધ્યાત્મિક વિકાસની અભિમુખ થાય છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવી જરૂરી છે કે જે આત્માઓ યથાપ્રવૃત્તિકરણ કરીને રાગદ્વેષની નિબિડગ્રંથિની સમીપે આવે છે, પણ તેને કેઈ કાળે છેદ કરવા સમર્થ થતા નથી, તેઓનું ભવભ્રમણ અનંતકાળ સુધી ચાલુ જ રહે છે અને તેથી તેઓને અભવ્ય કહેવામાં આવે છે, જ્યારે સમ્યગ્દર્શન કે સમ્યકત્વ પામવાની શક્તિવાળા આત્માના ભવભ્રમણને વધારેમાં વધારે અર્ધ પૂગલપરાવર્તન (કાળનું એક મોટું પ્રમાણ) જેટલા કાળમાં અવશ્ય અંત આવે છે, એટલે તેમને ભવ્ય કહેવામાં આવે છે.
સમ્યગદર્શન કેને કહેવાય?” એના ઉત્તરમાં વાચકશેખર શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્વાર્થાધિગમસૂત્રમાં કહ્યું છે કે “તરવાઈશ્રદ્ધા સચવનમ–તત્વની યથાર્થ શ્રદ્ધા તે જ સમ્યગદર્શન.” આને સ્પષ્ટ અર્થ એ છે કે જિનેશ્વર ભગવંતોએ તનું જ સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, તેવાજ સ્વરૂપે તેની શ્રદ્ધા થાય, હાર્દિક પ્રતીતિ થાય ત્યારે સમ્યગુ દર્શન કે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થઈ કહેવાય. આ તત્ત્વશ્રદ્ધાનું

Page #54

[ પરમપદનાં સાધનો
પરિણામ સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની શ્રદ્ધામાં આવે છે, એટલે વ્યવહારથી સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની શ્રદ્ધાને સમ્યકત્વ કહેવામાં આવે છે. આ રહ્યા તેની પ્રતીતિ કરાવનારા શબ્દો:
धम्मस्स होइ मुलं, सम्मत्तं सव्वदोसपरिमुक्कं । तं पुण विशुद्धदेवाइ, सव्वसदहणपरिणामो ॥
“સર્વ દેષથી વિમુક્ત એવું સમ્યકત્વ ધર્મનું મૂળ છે અને તે વિશુદ્ધ દેવાધિદેવ એટલે સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની પરમ શ્રદ્ધારૂપ છે.”
જૈન ધર્મમાં સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની શ્રદ્ધા ઉપર આટલે બધે ભાર કેમ મૂકાય છે, તે હવે સમજી શકાશે. જેન મહર્ષિઓ કહે છે કે(૧) સમ્યકત્વ એ ચારિત્રરૂપી ધર્મનું મૂળ છે. (૨) સમ્યકત્વ એ ધર્મનગરમાં પેસવાનું દ્વાર છે. (૩) સમ્યકત્વ એ ધર્મરૂપી મહેલને પામે છે. (૪) સમ્યકત્વ એ ગુણોને નિધિ છે. (૫) સમ્યકત્વ એ શમદમને આધાર છે. અને (૬) સમ્યકત્વ એ શ્રુત-ચારિત્રરૂપી રસનું પાત્ર છે.
આ સાધન–અનિવાર્યતા તેમણે નિમ્ન પંક્તિઓમાં બરાબર દર્શાવી છે:
विना सम्यक्त्वरत्नेन, व्रतानि निखिलान्यपि । नश्यन्ति तत्क्षणादेव ऋते नाथाद्यथा चमूः ॥

Page #55

૦૧ થી વિવિધ રાજ
આપનું જોખમ કોઈ પણ હોય અમે આપનું રક્ષણ કરીશું!
ભારતીય વિમાક્ષેત્રમાં અગ્રેસર ન્યૂ ઇન્ડિયા ઍોરન્સ કંપની પૂર્વના દેશમાં સર્વત્ર સન્માનિત અને વિશ્વાસછે પાત્ર છે. આ કંપની દરિયાઈ આગ, અકસ્માત અને A ચોરી વગેરે તમામ પ્રકારના જનરલ વીમાનું કામ કરે
છે, આપને આપવાની રકમ જલદી ચૂકવે છે અને ઘણું વર્ષને અનુભવ ધરાવતી હોવાથી સંરક્ષણ અને સેવાની ખાત્રી આપે છે. આપ આપનું જનરલ ઈસ્યુરન્સ સંબંધી તમામ કામ નિશ્ચિતપણે ન્યૂ ઈન્ડિયા એશ્યોરન્સ કંપનીને આપે. ધી ન્યૂ ઇન્ડિયા એંશ્યોરન્સ કંપની લી.
મહાત્મા ગાંધી રોડ, મુંબઈ

Page #56

Elegance in Velvet
Rich, smooth, feminine velvet. Such luxury near you. Cholis in 'ASHOK' velvet will bring you many pretty compliments.
/
Askok
ASHOK VELVET MANUFACTURING CO. PRIVATE LTD.
FABRICS
£35-8
Selling Agents: Messrs. V. Chatrabhuj & Co. Private Ltd. M. J. Market, Bombay 2.

Page #57

ત્રણ સાધના યાને રત્નત્રયી ]
तद्विमुक्तः क्रियायोगः प्रायः स्वल्पफलप्रदम् । विनानुकूलवातेन कृषिकर्म यथा भवेत् ॥
૧૫
‘સમ્યકત્વ વિના બધાં વ્રતા સેનાપતિ વિનાની સેનાની જેમ તરત જ નાશ પામે છે. અનુકૂળ પવન વિના જેમ ખેલી લદાયક થતી નથી, તેમ સમ્યકત્વ વિના ખધી ક્રિયાએ પ્રાયઃ અલ્પ ફૂલ આપનારી થાય છે.’
અનેક મંત્રગતિ શ્રી ઉવસગ્ગહરસ્તાત્રમાં શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ કહ્યું છે કે
तुह सम्मत्ते लद्धे, चिंतामणि- कप्पपायवऽम्भहिए । પાર્વતિ અવિષેળ, નીવા અવરામનું ટાળ |
હે ભગવન્ ! ચિંતામણિરત્ન અને કલ્પવૃક્ષથી પણ અધિક એવું તમારું સમ્યકત્વ મળવાથી જીવા નિર્વિઘ્ને અજરામર સ્થાનને એટલે પરમપદને પ્રાપ્ત કરે છે.'
તાત્પર્ય કે પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે સમ્યગ્દર્શન કે સમ્યકત્વ નિતાંત આવશ્યક છે. આ સમ્યકત્વ પ્રાયઃ ગુરુના ઉપદેશ વગેરે અધિગમ કે નિમિત્તથી થાય છે. એટલે દરેક મુમુક્ષુએ સદ્ગુરુની સેવા અવશ્ય કરવી જોઇએ.
,
શ્રદ્ધામાં કેવી અપૂર્વ શક્તિ રહેલી છે? તેનું વર્ણન અમે ધ એધ ગ્રંથમાળાનાં શ્રદ્ધા અને શક્તિ ’ નામક પુસ્તકમાં વિસ્તારથી કર્યુ છે, એટલે મુમુક્ષુઓને તેનુ અવલાકન કરવાની ખાસ ભલામણ છે.
જે જ્ઞાન સમ્યકત્વથી વાસિત થયેલુ હાય તેને સમ્ય

Page #58

પંક
[ પરમપદનાં સાધના
ગૂજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. તેનુ' મહત્ત્વ પ્રકાશતાં જૈન મહર્ષિઓએ જણાવ્યું છે કે
ज्ञानाद्विदन्ति खलु कृत्यमकृत्यजातं, ज्ञानाच्चरित्रममलं च समाचरन्ति । ज्ञानाच्च भव्यभविकाः शिवमाप्नुवन्ति, ज्ञानं हि मूलमतुलं सकलश्रियां तत् ॥
· જ્ઞાનથી મનુષ્યા કરવા ચેાગ્ય અને ન કરવા ચેાગ્ય વસ્તુસમુદાયને જાણે છે અને નિ`ળ એવા ચારિત્રનું આચરણ કરે છે. વળી ભવ્ય જીવા જ્ઞાન વડે જ શિવસુખને પામે છે, તેથી જ્ઞાન એ સકલ લક્ષ્મીનું ઉપમા રહિત મૂલ છે. ’
ज्ञानं स्यात्कुमतान्धकारतरणिर्ज्ञानं जगल्लोचनं, ज्ञानं नीतितरङ्गिणी कुलगिरिर्ज्ञानं कषायापहम् । ज्ञानं निर्वृत्तिवश्यमन्त्रममलं ज्ञानं मनःपावनम्, ज्ञानं स्वर्गगतिप्रयाणपटहं ज्ञानं निदानं श्रियः ॥
જ્ઞાન એ કુમતાએ પ્રસારેલા અધકારનેાનાશ કરવામાં સૂર્ય સમાન છે અને જગતનું લેાચન છે; જ્ઞાન એ નીતિ રૂપી નદીને નીકળવાને માટે પર્યંત સમાન છે અને ક્રષ, માન, માયા તથા લેાલરૂપી કષાયેાને દૂર કરનાર છે. જ્ઞાન એ મુક્તિને વશ કરવા માટે પવિત્ર મંત્ર છે અને મનને પાવન કરનાર છે; જ્ઞાન એ સ્વગ ગતિમાં પ્રયાણુ કરવાના પડહ છે અને લક્ષ્મીનુ કારણ છે.'

Page #59

રામતીર્થ બ્રાહ્મી તેલ
[ સ્પેશીઅલ નં. ૧ ]
રજીસ્ટર્ડ
વાળ વધારવા, મગજ શાંત રાખવા, યાદશક્તિ સારી કરવા, શાંત નિદ્રા માટે, શરીરને માલીસ કરી ફતિમાં લાવવા માટે દરેક રડતુમાં દરેકને માટે ઉપયોગી છે. કિંમત મોટી બાટલીના રૂા. ૪-૦૦,
નાની બાટલીના રૂા. ૨-૦૦
શરીર નીરોગી રાખવા માટે આકર્ષક યોગાસન ચિત્રપટ અમારે ત્યાંથી મંગાવશે. મિત પિસ્ટેજ
સાથે રૂા. ૨-૫૦
શ્રી રામતીર્થ યોગાશ્રમ
દાદર, સેન્ટ્રલ રેલ્વે, મુંબઈ-૧૪

Page #60

For Your every
ELECTRICAL Requirements :
Please Contact
Ms.:Raichand & Sons. Direct Importers & Wholesalers. 5-7, Picket Cross Road,
BOMBAY -2.
Or DIAL
...
Phone No. 23838
Tele. PARAMITE.
ALL ENQUIRIES ATTENDED PROMPTLY
AND PROPERLY.

Page #61

૫૯
ત્રણ સાધને અને રત્નત્રયી ]
~ पावाओ विणिवत्ती, पवत्तणा तहय कुसलपक्खंमि । विणयस्स य पडिवत्ती, तिन्नि वि नाणे समप्पिंति ॥
પાપ કાર્યોમાંથી નિવૃત્તિ, કુશલ પક્ષમાં પ્રવૃત્તિ અને વિનયની પ્રાપ્તિ એ ત્રણ જ્ઞાન વડે જ થાય છે.”
પ્રસિદ્ધ જિનાગમ શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કેपढमं नाणं तओ दया, एवं चिदुइ सव्वसंजए । अन्नाणी किं काही ? किंवा नाही छेयपावगं ? ॥
પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી દયા એ સર્વ સંયમી પુરુષોની સ્થિતિ છે. અજ્ઞાની શું કરશે? અથવા તે શ્રેય અને. પાપને કેમ જાણી શકશે?
તાત્પર્ય કે જીવાજીવાદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન હોય તે જ જીવદયા પાળી શકાય છે, અન્યથા પાળી શકાતી નથી.
શ્રી જિનેશ્વર દેવે ક્રિયાના અસંખ્ય ભેદે કહેલા છે, તે પણ જ્ઞાન હોય તે જ સફળ થાય છે. | સમન્ જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારે માનવામાં આવ્યા છેઃ (૧) મતિજ્ઞાન, (૨) શ્રતજ્ઞાન, (૩) અવધિજ્ઞાન, (૪) મનઃ પર્યવ જ્ઞાન અને (૫) કેવળજ્ઞાન. પાંચ ઇંદ્રિય અને મન વડે થતાં વસ્તુના અર્વાભિમુખ નિશ્ચિત બેધને મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. તેનું બીજું નામ આભિનિધિક જ્ઞાન છે. શ્રત એટલે શબ્દનાં નિમિત્તથી થતાં મર્યાદિત જ્ઞાનને શ્રુત જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. ઇંદ્રિય અને મનની મદદ વિના આત્માને પ્રત્યક્ષ થનારા અમુક ક્ષેત્રવતી–અમુક કાલવતી રૂપી પદા--

Page #62

[ પરમપદનાં સાધન થેનાં જ્ઞાનને અવધિજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. ઇંદ્રિય અને મનની મદદ વિના આત્માને પ્રત્યક્ષ થનારાં મનના પર્યાય સંબંધી થતાં જ્ઞાનને મન:પર્યવ કે મન:પર્યાય કહેવામાં આવે છે. અને જે જ્ઞાન નિર્મલ, પરિપૂર્ણ અસાધારણ અને અનંત હોય તેને કેવલજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત ગણાશે કે મિથ્યાત્વીનું મતિજ્ઞાન મતિઅજ્ઞાન કહેવાય છે, મિથ્યાત્વીનું શ્રુતજ્ઞાન મૃતઅજ્ઞાન કહેવાય છે અને મિથ્યાત્વીનું અવધિજ્ઞાનવિભંગ જ્ઞાન કહેવાય છે. મન:પર્યવ જ્ઞાન કે કેવળ જ્ઞાન મિથ્યાત્વીને હેતાં નથી.
સમ્યગુદર્શન અને સમ્યગ્રજ્ઞાનથી યુક્ત જે ચારિત્ર તેને સમ્યક્રચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. તે માટે જેના મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે.. नादंसणिस्स नाणं, नागेण विणा न हुंति चरणगुणा । अगुणिस्स नत्थि मोक्खो, नत्थि अमोक्खस्स निव्वाणं ।
જેને સમ્યગ્ર દર્શન પ્રાપ્ત થયું નથી, તેને સમ્યગૂ -જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી, સમ્યગૂ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નથી, તેને સમ્યકૂચારિત્ર પ્રકટ થતું નથી, જેનામાં સમ્મચારિત્રના ગુણે પ્રકયા નથી, તે કર્મબંધનથી મુક્ત થતું નથી; અને જે કર્મબંધનથી મુકત થતું નથી, તે નિર્વાણ પામતે નથી.” એટલે કર્મબંધનથી મુકત થવાનું અનંતર કારણ ચારિત્ર છે અને તેથી જ તેને પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે -અતિ મહત્વનું સાધન માનવામાં આવ્યું છે.
કરણ
નવામાં અને પા

Page #63

શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર કેન્ફરન્સ શ્રી શ્રાવશ્રાવિકા ક્ષેત્ર ઉત્કર્ષ મુંબાઈ સમિતિ સંચાલિત
ઉદ્યોગગૃહ સાધાર્મિકવાત્સલ્ય, જાતમહેનત અને ગૃહઉદ્યોગને ઉત્તેજન
આપી રહ્યું છે, તેની એકવાર અવશ્ય મુલાકાત લેવા વિનંતિ છે.
ટે. નં. ૭૪૮૩૬ –ઉદ્યોગગૃહમાં ચાલતા પરિશ્રમાલય અને શિક્ષણવિભાગમાં ૫૫૦ થી
૬૦૦ જેટલાં ભાઈ-બહેનો લાભ લઈ રહ્યાં છે. –ઉત્પાદન વિભાગમાં દરેક વસ્તુ પૂરી કાળજીથી સફાઈબંધ બનાવવામાં
આવે છે અને તે વેચાણવિભાગની દુકાનમાંથી મળી રહે છે. –ટેલીફેનથી ઓર્ડ નંધી લેવાની તથા માલ ઘેર પહોંચાડવાની
વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. -ખાખરા, પાપડ, ચાહ-દૂધના મશાલા, અથાણાના મસાલા, ચૂર્ણો,
સરબત વગેરે અનેક વસ્તુઓ તૈયાર થાય છે. –સલાઈ વિભાગમાં સ્ત્રી-પુરુષોને મનપસંદ કપડાં સીવી આપવામાં
આવે છે. –ઉપરાંત ટાઈપરાઈટીંગ, શોર્ટહેન્ડ, કરસપેન્ડન્સ, એકાઉન્ટસી તથા પાકા નામાનાં વર્ગો ચાલે છે.
એટલે આ ઉદ્યોગ મંદિર આપની અનેકવિધ ઘરગથ્થુ વસ્તુઓની જરૂરીઆતે પૂરી પાડી શકે
તેમ છે.. ૧૦૯-૧૧૭, સી. પી. ટેન્ક રેડ, માધવબાગ પાસે,
મુંબઈ. નં. ૪

Page #64

પ. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયધમ સુરીશ્વરજી તથા પ. પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી યાવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી તૈયાર થયેલી ધર્માધ ગ્રંથમાળા
લેખક :–સા. વા. શ. ૫. શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
આ ગ્રંથમાં કુલ ૨૦ પુસ્તકા પ્રકટ થયેલાં, તેમાંથી હાલ નીચેનાં ૧૫ પુસ્તકા મળી શકે છે. દરેક પુસ્તક સ્વતંત્ર વાંચી શકાય એવું છે તથા પ્રભાવનામાં વહેંચવા લાયક છે.
। ત્રણ મહાન તા
૨ સફળતાની સીડી
૩ સાચું અને ખાટું
૪ આદશ દેવ
૫ ગુરુદન
૬ ધર્મામૃત
છ શ્રદ્ધા અને શક્તિ ૮ જ્ઞાનેાપાસના
૯ ચારિત્રવિચાર
૧૬ મનનું મારણ ૧૭ પ્રાથના અને પૂજા
૧૮ ભક્ષ્યાભ
૧૯ જીવનવ્યવહાર
૧૦ શીલ અને સૌભાગ્ય ૨૦ દિનચર્યાં
ત્રીજા પુસ્તકની કિ. ૭૫ નયા પૈસા. બાકીના દરેકની કિ. ૬૨ નયા પૈસા. ૧૫ પુસ્તકૈા સાથે લેનાર માટે કિં. ૯-૫૦ પેસ્ટેજ અલગ. જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યના ઇતિહાસ
લે. કે. હીરાલાલ રસીકલાલ કાપડિયા એમ. એ. ભાગ પહેલા, ફાર્મ ૩૫, કિં. રૂા. ૬-૦૦ પા. અલગ.
આ ભાગમાં વ્યાકરણ, સાહિત્ય, છંદ વગેરે સાર્વજનિક સાહિત્ય ઉપર જૈનાચાૌએ સંસ્કૃત ભાષામાં લખેલા ગ્રંથાના ઉપયાગી પરિચય આપ્યા છે. દરેક પુસ્તકાલયે ખાસ રાખવા લાયક છે.
પ્રાપ્તિસ્થાન :–શ્રી મુક્તિકમલ જૈન માહન ગ્રંથમાળા, ઠે. લાલચંદ નંદલાલ શાહ, રાવપુરા, ઘીકાંટા, વાદરા. તથા જૈન મુકસેલા.

Page #65

ત્રણ સાધન યાને રત્નત્રયી ]
ચાસ્ત્રિ એ નશીબને ખેલ નથી કે મહેરબાનીની ભેટ નથી, પણ પ્રબળ પુરુષાર્થનું પ્રશસ્ત પરિણામ છે, એટલે દરેક મુમુક્ષુએ તેને માટે પ્રબલ પુરુષાર્થ કરવાની આવશ્યકતા છે. તે માટે જૈન મહર્ષિઓએ પુરુષાર્થનાં જે પાંચ પગથિયાં બતાવ્યાં છે, તે આપણે બરાબર લક્ષમાં લેવા જેવા છે.
(૧) ઉત્થાન એટલે આળસ મરડીને ઊભા થવું, જડતા છેડીને જાગૃત થવું.
(૨) કર્મ એટલે નિશ્ચયપૂર્વક કામે લાગી જવું, ઉદ્યમ કરવા મચી પડવું.
(૩) બલ એટલે સ્વીકૃત કાર્યમાં કાયા, વાણી અને મનમાં બલને બને તેટલું વિશેષ પ્રયોગ કરે.
(૪) વીર્ય એટલે સ્વીકૃત કાર્યને પાર પાડવામાં આનંદ માન, ઉલ્લાસ રાખ કે ઉમંગ ધરાવ.
(૫) પરાક્રમ એટલે અંતરાયે કે મુશ્કેલીઓ સામે ધિર્યપૂર્વક ઝઝુમવું. - જેઓ આ પાંચ પગથિયાનું આલંબન લે છે, તે
સ્વીકૃત કાર્ય ગમે તેવું કઠિન હેય, તે પણ તેની સિદ્ધિ કરે છે અને સફળતાને વરે છે.
સમ્યગદર્શન એ આંતરિક અભિરુચિ છે, સમ્યગ્રજ્ઞાન એ સાચી માહિતી છે અને સમ્યક્રચારિત્ર એ સાચી દિશામાં થતે પુરુષાર્થ છે, એટલે તેના વડે પરમપદની પ્રાપ્તિ અવશ્ય કરી શકાય, એમાં કઈ શંકા નથી.

Page #66

[ પરમપદનાં સાધન
૧૨-અનેક સાધનો
આ સિવાય બીજી રીતે પણ સાધનની ગણના થઈ શકે છે, એટલે પરમપદની પ્રાપ્તિનાં સાધને અનેક છે, એમ કહેવું છેટું નથી. વાચકશેખર શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રની સંબંધકારિકામાં જણાવ્યું
एकमपि जिनवचनं यस्मान्निर्वाहक पदं भवति । श्रूयन्ते चानन्ताः सामायिकमात्रपदसिद्धाः ॥
એક જ જિનવચન ભવસાગરને તારનારું થાય છે, જેથી સામાયિક પદ માત્રથી અનંત આત્માઓ સિદ્ધ થયેલા સંભળાય છે.”
તાત્પર્ય કે જ્ઞાની પુરુષોએ અધિકાર ભેદથી વિવિધ સાધનની પ્રરૂપણું કરેલી છે, તેમાંથી કેઈપણ સાધનને પૂરેપૂરું અનુસરવાથી મનુષ્ય પરમપદની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે.
इति शम्।

Page #67

ફાન ન, ૭૦૫૬૬
ગ્રામ : “Budhisarma” Bombay
અમારા માનવતા કદરદાન ગ્રાહકાને * સમયસરની સૂચના
જુની અને જાણીતી બુઢીમાઈ સ્થાપિત ૧૦૦ વર્ષની પુરાણી પેઢી મુંબઈ, ડુંગરી, પાલાગલીના જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા
૨ જી સ્ટ ડે
કે ડ મા .
સુરમા ખરીદતાં પહેલા માનવંતા ગ્રાહકેાનું લક્ષ દોરીએ છીએ કે ભીંડીબજાર, મદનપુરા, શેખમેમન સ્ટ્રીટ, મુલજી જેઠા મારકીટ કે ઝવેરી અજારના લત્તામાં કાઈ પણ દુકાને અમારા સુરમાએ વેચાતા મળતા નથી. નોંધી રાખશો કે અમારી જુની જાણીતી દુકાન ડુંગરી મધ્યે ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, પાલાગલી, મુંબઈ ન. ૯ એ ઠેકાણે આવેલ છે. – ૢ નકલી સુરમાએથી સાવધાન રહેા ઃ— સમયસરની ચેતવણી
૧ અમારી ખાટલીઓની પેકીંગ ગાળ’ તેમજ મેઉ બાજુ કાગળની રજીસ્ટર્ડ માર્કની સીલ તથા અમારૂં નામ જોઇ તપાસી ખાત્રી કરી લેવી. ૨ અમારા કાઇ કેન્વાસર કે એજન્ટ નથી. ફક્ત અમારી એક જ દુકાને નીચેનાં ઠેકાણે મળે છે.
૩ બહાર ગામના આશ ઉપર પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવે છે. ૪ ફોન નં. ૭૦૫૬૬ કરશે! તેા સુરમા ઘેરબેઠા પહેાંચાડવામાં આવશે. ૫ ડાકટરની મત સલાહ મેળવે.
સામવારે પુરુષા માટે, ગુરુવારે સ્રીઓ માટે સવારે ૧૦ થી ૧૧ – અમારૂં એક જ ઠેકાણું —
જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, ડુંગરી પાલાગલી, સુ`બઈ ન. ૯

Page #68
དུ་རྟེན་གཞི་ལ་ཤིའི་ཡུར་ཤེས་པར་ཤེས་པའི་མིང་ཡུལ་ དུ ་ཆེས་ཆེན་ཆེ་ཚུལ་ནི་ཡུལེ ཨུ་མའི་ནང་བྱ་ཡུལ་གྱི་ જન તત્ત્વજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી જૈન રિક્ષાવલી. બીજી શ્રેણીનાં 12 પુસ્તક સંવત 2016 ના માહ સુદિ પૂનમે પ્રગટ થશે. અગાઉથી લવાજમ ભરનાર માટે સ્થાનિક રૂા. 5-00. બહારગામ માટે રૂા. 6-00, તમારું લવાજમ આજે જ મ. ઓ. થી મોકલી આપે. પુસ્તકોનાં નામ 1 સારું તે મારું 2 જ્ઞાનજ્યોતિ 3 દાનની દિશા 4 ફેમસ્વરૂપ પ નયવિચાર 6 સામાયિકની સુંદરતા 7 મહામત્ર નમસ્કાર, 8 કેટલાંક યંત્રો 9 આયંબિલ રહસ્ય આહારશુદ્ધિ 11 તીર્થયાત્રા 12 સુધાબિ-દુ * જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન-મંદિર * લધાભાઈ ગુણર્ષત બીલ્ડીંગ, ચીચ બંદર, મુંબઈ-ટ அழமொயமாயோயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாயாமம் 10 ત્રિ કે કોng ગેઈ એકas- ઝે વર્ઝા એને રે ચંg as a ગેal & "ધી નવપ્રભાત પ્રેસ-અમદાવાદ