________________
૨
કેટલાંક ભૂલભરેલાં મંતવ્ય] ખુલાસે થઈ શકે નહિ. જે કર્મ કર્યા વગર જ સુખ-દુખનું સંવેદન થતું હોય તો કાર્ય-કારણને સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત તૂટે અને કર્મ કર્યાથી આ પરિણામ આવે છે, એમ માનવામાં આવે તે કર્મ કરતી વખતે આ જ આત્મા હાજર હતે એમ માનવું પડે. વળી આત્મા ક્ષણિક હેય તે ભવચક કે ભવપરંપરા કોની? એ પ્રશ્ન પણ ઉપસ્થિત. થાય, એટલે કે તેને ભવપરંપરા ઘટી શકે નહિ. જ્યાં ભવપરંપરાની ભીતિ ન હોય ત્યાં મુક્તિ કે પરમપદ પામવાનો પ્રયાસ શા માટે કરો ? એ પ્રશ્ન પણ અવશ્ય ખડે. થાય, એટલે તેને માટે પુરુષાર્થ કરવાને ઉત્સાહ પ્રકટે નહિ. તેથી આત્માને નિત્ય માન, એ જ યુક્તિસંગત છે.
એક મત એ છે કે જે આત્માને નિત્ય માને છે, પણ તેને કર્મને કર્તા માનતા નથી. આનું કારણ દર્શાવતાં તે એમ કહે છે કે “આત્મા તે અસંગ છે, તેને કર્મ સ્પશી શકે નહિ. અહીં એ પ્રશ્ન થાય થાય કે “જે આત્મા અસંગ છે, તે આ બધી પ્રવૃત્તિ કેણ કરે છે? તેને સુખ–દુઃખને અનુભવ શાથી થાય છે? અને તે સ્વર્ગ કે નરકમાં કેમ જાય છે?” એના ઉત્તરમાં તે જણાવે છે કે
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वा । अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मन : सुखदुःखयो ः ॥
ઈશ્વરની પ્રેરણાથી જીવ–આત્મા સ્વર્ગમાં અથવા નરકમાં જાય છે. જીવ પિતે તે મહાન હોવાથી પિતાનાં સુખ-દુઃખ સર્જવામાં સમર્થ નથી.
