Book Title: Hemchandracharya ni Agam vani
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229393/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 zrIhemacandAcAryanI agamavANI saM. vijayazIlacandrasUri "triSaSTizalAkApuruSacarita' e hemacandrAcAryano racelo, 36000 zloka pramANa mahAkAvyagrantha che. daza parvomAM patharAyela A mahAkAvyamAM jainonA 24 tIrthaGkara tathA 12 cakravartI rAjA sameta 63 zalAkApuruSonAM kathAcaritronuM varNana che. te granthanA 10mA parvanA anta bhAgamAM temaNe, have pachIno samaya kevo haze tenI AgAhI kaho ke bhaviSyakathana, Apela che. vartamAna paristhiti sAthe temanI te bhaviSyavANI mahadaMze meLa khAtI hovAthI te zloko anuvAda sAthe atre Apela che. zlokone 1-16 kramAGka vAcakonI sugamatA khAtara ja ApyA che. mULa kramAGka judA che. A AgAhIonI saccAI viSe vicArIe to - lokamAM kajiyAkaMkAsanI vRddhi ane maryAdAlopa (zloka 1) Aje vyApakapaNe anubhavAya che. bhAratavarSanI Arya prajAmAM, vizeSe gujarAta-mAravADanI prajAmAM je sahaja ahiMsA tathA dayAdAnanA saMskAro hatA te, vidharmIonA naThora sahavAsa thakI nAmazeSa thavAmAM che (zloka 2). gAmaDAM paDI bhAMgyAM che, ane zaheromAM thatI gIcatAne lIdhe cArekora bhUtAvaLa nAcatI hoya tevU lAgavA mAMDyuM ja che. gRhastho, kheDUto, kaNabIvarga potAnA khetI Adi vyavasAya choDIne nokarI zodhavA phare che ja. ane zAsakonI krUratAthI prajA kyAM ajANa che (zloka 3)? / ApaNA samAjamAM matsya nyAya Aje pravarte che ja. dA.ta. polisakarmI jyAre haptA ugharAve che tyAre tenA zire cheka sarvocca vyakti sudhI hisso pahoMcADavAnI javAbadArI hoya che. A matsya nyAya nathI to zuM che ? AvaM to badhA ja kSetramA jaDaze (zloka 4). aspRzyatAnivAraNanA manuSyahitakArI AndolanathI laIne Adhunika anAmatapaddhatinA rAjakAraNanI vAstavikatAnuM nirIkSaNa karIe to, ane be vizvayuddho, bhAratanA bhAgalA, irAka para AkramaNa vagere banAvonA sandarbha yAda rAkhIe to, zloka 5 mAMnI vAta samajAI jaze. ___zloka 6nI dareka vAtano anubhava ApaNe nirantara karIe ja chIe. zloka 7mAM ApaNA sAmprata svArthI samAjanuM mArmika citraNa thayuM che. to 8mA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 zlokamAM guru-ziSyanA sambandho tathA paramparAmAM Aje AvI gayelI virasatA pratye saMketa thayo che. jarA vadhu vyApakatAthI joIe to zALA-kaoNlejayunivarsiTIomAM vidyArthIone prAdhyApako pratye Adara kyAM bacyo che ? to prAdhyApakavarga paNa temane bhaNAve che kharo ? A sthitimAM gurukulavAsa kyAM Take (zloka 9)? dharatI khodI kADhI, pahADo toDyA, vano kApyAM, AthI jantuone rahevAnAM sthAno naSTa thayAM. have te jantuo ApaNI vasatimAM na Ave, na ubharAya to kyAM jAya ? A kALamAM devo kema AvatA nathI ? ApaNane ATalI takalIpho che, dharmane ghaNI jarUra paNa che, to devo pharaja samajIne paNa ke dayAbhAvathI paNa kema na Ave? kharekhara devo haze ja nahi ! - A prakAranI vikalpajALa dareka vyaktinA cittamAM pragaTatI hoya che. AcArye eka ja vAkyamAM teno javAba ApI dIdho che (zloka 10). pitA-mAtAne cheha devo, gharaDAMgharane havAle karavAM ityAdi ghaTamALanI temaja sAsu-vahU vacce jovA maLatA visaMvAdanI vAta paNa temaNe A ja zlokamAM karI che. 11mo zloka jarA Akaro lAge. parantu AjanI strImAM, yuvatImAM je chAkaTApaNuM, aMgonuM pradarzana karatAM vastronI phezana, sthala-samayanI tathA nAnAmoTAnI maryAdA tUTe te rIte karavAmAM AvatAM cenacALA ke nakharAM - A badhuM joIe chIe tyAre AcArya, darzana keTaluM dUragAmI hatuM te samajAI zake che. 12mA zlokano sambandha jaina dharma sAthe khAsa che. Aje zrAvakazrAvikA kyAM rahyAM che ? vANiyA che, bhaktajano che, dharmI loko paNa haze; parantu jaina dharmanA tamAma vrataniyamonuM grahaNa tathA pAlana karanArA jano kyAM che ? to dAna-zIla-bhAvanI zAstravarNita sthiti paNa bhAgye ja jovA maLe. dAna sodAbAjI jevAM lAge-ghaNIvAra, to tapa to vecAU cIja jevU banAvI devAyuM che ! zIla pratye bhArobhAra durlakSya che. saMghomAM saMghajamaNa thAya temAM paNa bhakSAbhakSyaviveka, jayaNApAlana vagere nathI sacavAtA. phalataH saMyamIo te rasoI grahaNa na kare, to koInuM rUMvADaM ya na pharake ! emane na levaM hoya to ApaNe zuM karIe? athavA khoTuM bolIne Ape. A sthitinuM mArmika bayAna 12 mo zloka ApI jAya che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 13 mA zlokamAMnI 4-5 vAtono svAnubhava sahune che. 14-15mA zlokomAM kahevAyelI vAto paNa Aje anubhavasiddha che. Azcarya eTaluM ja thAya che ke 20 mA zatakamAM pedA thanArI paristhitinuM ATaluM badhuM vAstavadarzI ane sacoTa varNana 12 mA saikAmAM emaNe kevI rIte karyu haze ? zuM AvI bhaviSyadarzI dRSTine lIdhe ja teo 'kalikAlasarvajJa' kahevAyA haze ? astu. ataH paraM duHSamAyAM kaSAyailuptadharmadhIH / bhAvI loko'pamaryAdo'tyudakakSetrabhUriva // 1 // have pachInA duHkhamaya samayamAM, loko, kaSAyonI bahulatAne lIdhe, dharmabuddhithI bhraSTa thaze; hada karatAM vadhu pANIno bharAvo thatAM jema dharatI potAnI marajAda choDe tema loko paNa maryAdAbhraSTa thaI jaze. yathA yathA yAsyati ca kAlo lokastathA tathA / kutIrthimohitamati- vyahiMsAdivarjitaH // 2 // jema jema samaya vItato jaze, tema tema lokonI mati. vidharmIonA sahavAsane kAraNe mUDha thaze, ane loko ahiMsA jevAM tattvothI bhraSTa thaze. grAmaH zmazAnavat pretalokavannagarANi ca / kuTumbinazceTasamAH yamadaNDasamA nRpAH // 3 // pachI gAmaDAM zmazAna jevAM banaze, nagaro pretaloka jevAM bhAsaze. gharamAliko-kheDUto nokara banaze, ane rAjAo (zAsako) jamarAjA jevA (krUra, jIvaleNa) banI jaze. lubdhA nRpatayo bhRtyAn grahISyanti dhanaM nijAn / tabhRtyAzca janamiti mAtsyo nyAyaH pravartyate // 4 // lobhI rAjAo (zAsako) potAnA nokarotuM dhana paDAvI leze; to te nokaro prajAjanane lUTI leze; Ama matsyagalAgala nyAya pravartaze. ye'ntyAste bhAvino madhye ye madhyAste'ntimAH kramAt / dezAzca dolAyiSyante nAvo'sitapaTA iva // 5 // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 jemanuM sthAna chevADe hoya te vacce AvI virAjaze, ane vacce sthAna dharAvanArAo chevADe dhakelAI jaze. dezo asthira thaI jaze - saDha vinAnAM vahANanI jema. cauryA caurAH pIDayiSyantyurvI bhUpAH kareNa tu / zreNyo bhUtagrahaprAyA laJcAlubdhA niyoginaH // 6 // coraTArA corI karIne prajAne pIDaze, ane rAjAo (zAsako) karaverA nAkhIne pIDaze. zerIo jANe bhUta vaLagyAM hoya tevI - sUmasAma thaI jaze; adhikArIo lAMciyA thaze. bhAvI virodhI svajane janaH svArthaikatatparaH / parArthavimukhaH satyadayAdAkSiNyavarjitaH // 7 // loko atyanta svArthI ane svajano sAthe paNa virodhavALA thaze; paropakArathI vimukha temaja satya, dayA, dAkSiNya jevA guNo vinAnA haze. gurUnnArAdhayiSyanti ziSyAH ziSyeSu te'pi hi / zrutajJAnopadezaM na pradAsyanti kathaJcana // 8 // __ ziSyo guruno Adara nahi kare; sAme pakSe guruo paNa ziSyone jJAnano upadeza nahi Ape. evaM gurukulavAsaH kramAdapagamiSyati / mandA dhIrbhAvinI dharme bahusattvAkulA ca bhUH // 9 // Ama thatAM, dhIme dhIme (ziSyono) gurukulavAsa samApta thaze. dharmane viSe lokanI buddhi-sadbhAva manda paDI jaze. pRthvI aneka jantugaNathI chalakAze. na sAkSAd bhAvino devAH vimasyante sutAH pitRRn / sIbhUtAH snuSAH zvazrvaH kAlarAtrisamAH punaH // 10 // devo pratyakSa darzana nahi Ape. santAno vaDIlone avagaNaze. putravadhUo nAgaNa jevI, to sAsuo kAlarAtrisamAna-krUra banaze. dRvikAraiH smitairjalpai - vilAsairaparairapi / vezyAmanukariSyanti tyaktalajjAH kulastriyaH // 11 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 khAnadAna parivAranI strIo paNa, AMkhanA ulALA, hAMsI, pralApo, ane bIjA cenacALA karatI haze ane tene lIdhe te nirlajja jevI lAgaze. zrAvakazrAvikAhAni-zcaturdhA dharmasaMkSayaH / sAdhUnAmatha sAdhvInAM parvasvapyanimantraNam // 12 // zrAvaka ane zrAvikAnI khoTa paDaze - nahi maLe. (athavA to, zrAvaka-zrAvikAvargane nukasAna thaze.) dAna Adi cAra prakArano dharma kSINa thaze. sAdhu-sAdhvIone parvadinomAM paNa koI nahi bolAve. (potAnA tyAM prasaMga hoya ane saMghajamaNa ke jamaNa Adi hoya teve vakhate paNa sAdhu-sAdhvIne koI vahoravA bolAvaze nahi). kUTatulA kUTamAnaM zAThyaM dharme'pi bhAvi ca / santo duHsthIbhaviSyanti susthAH sthAsyanti durjanAH // 13 // khoTAM tola-mApanA ja vyavahAro cAlaze. dharmamAM paNa zaThatA - luccAI ane ThagAI cAlaze. sajjano duHkhI thaze ane durjano lahera pAmaze. maNimantrauSadhItantravijJAnAnAM dhanAyuSAm / phalapuSparasAnAM ca rUpasya vapurunnateH // 14 // dharmANAM zubhabhAvAnAM cAnyeSAM paJcame hare / hAnirbhaviSyati tato'pyare SaSThe'dhikaM khalu // 15 // maNi, mantra, auSadha, tantravijJAna, dhana, AyuSya, phala ane puSpanA rasa, zarIra- rUpa, dehanI UMcAI, ane bIjA paNa dharmo tathA zubhabhAvo - A badhAMyanI, A paMcama kALamAM - duHkhamaya samayamAM, hAni thaze. jo ke pachInA - chaThThA kALamAM to tethI paNa adhika hAni thaze. kramAdevaM kSIyamANapuNye kAle prasarpati / dharme dhI vinI yasya saphalaM tasya jIvitam // 16 // Ama, dhIme dhIme puNyano hAsa thato jaze. evA samayamAM jenuM mana dharmamAM parAyaNa haze tenuM jIvatara saphala banaze. -x Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 zrI hemacandrAcArya viracita pramANamImAMsAnA pariprekSyamAM matijJAnanA utpattikramanI vicAraNA muni trailokyamaNDanavijaya -- kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya viracita pramANa-mImAMsA jainadarzana sammata pramANavyavasthAnI carcA karatA granthomAM mahattvanuM sthAna dharAve che. A granthano bahu ocho aMza upalabdha hovA chatAM, enA gambhIra pratipAdana temaja maulika vicAraNAone lIdhe bhAratavarSanA dArzanika kSetre anuM pradAna bahumUlya gaNAya che. Ama to kalikAlasarvajJanA granthomAM mukhyatve prAcIna paramparAono sarvagrAhI vyavasthita saMgraha karavAnuM valaNa jaNAya che. parantu prAcIna paramparAne yogya pariSkAra karIne ja teo svIkAre che te teonI lAkSaNikatA che. pra.mI.gata matijJAna oTale ke indriya ane manathI janya pratyakSanuM nirUpaNa se dRSTi bahu dhyAnArha che. A nirUpaNa Agamika paramparA anusAra ja hovA chatAM ane vadhu tarkasaMgata banAvavA amAM keTalAka pariSkAra karavAmAM AvyA che. A nirUpaNane kendramAM rAkhI ApaNe kramazaH nIcenA muddAo tapAsIzuM : 1. matijJAnotpattinuM Agamika varNana (Agamika paramparA) 2. matijJAnotpattinuM pra.mI. gata varNana ( tArkika paramparA) 3. o banne vacce mukhya bhinnatA 4. bhinnatAnAM sambhavita kAraNo 5. upalabdha thatI be paramparA vaccenI carcA 6. be paramparAono sambhavita samanvaya 7. pra.mI.nA nirUpaNanI keTalAka jaina grantho sAthe tulanA 15 matijJAnotpattinuM Agamika varNana Agamika paramparAne sammata matijJAnanA utpattikramanuM vizada varNana vi.bhASyamAM' maLe che. tadanusAra zrotra, ghrANa, rasana ane sparzana A cAra prApyakArI - 1. gAthA 178-354 2. je indriya viSaya sAthe saMyukta thayA pachI ja bodha karavA samartha bane che te indriya prApyakArI kahevAya che. cakSu ane mana aprApyakArI che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 indriyono sau prathama potapotAnA viSayabhUta pudgalaskandho sAthe saMyoga thAya che. A saMyoga sAthe ja jJAna utpanna thAya che. paNa anI mAtrA aTalI badhI alpa hoya che ke o jJAna pramAtAne khudane jaNAtuM nathI. pachI kramazaH vadhu ne vadhu pudgalaskandho sAthe sambandha joDAto jAya tema mAtrA vadhatAM vadhatAM antarmuhUrtakALe, 'A zabda che, A ghaTapadavAcya che' avA tamAma vizeSothI rahita phakta mahAsAmAnyane viSaya banAvanAro, 'kaMika che' ovo AkAra te jJAnamAM racAya che. A AkAra je samaye racAyo te samayathI pramAtAne jJAnano khyAla AvavA mAMDe che; tethI AvI viziSTa vyakta jJAnamAtrAne pUrvanI asaMkhya avyakta jJAnamAtrAothI alaga pADavA 'arthAvagraha'nA nAme oLakhavAmAM Ave che. ane te pahelAMnI tamAma avyakta jJAnamAtrAo saMyuktarUpe 'vyaJjanAvagraha' nAme oLakhAya che. banne sthAne 'avagraha'no artha 'atyanta alpajJAna' thAya che. 'vyaJjana' ane 'artha' zabdo, tAtparya ApaNe AgaLa samajIzuM. cakSu ane manane bodha mATe potAnA viSayabhUta padArtha sAthe saMyoganI apekSA nahIM hovAthI', tajjanya pratyakSamAM sIdho ja 'kaMika che' avo AkAra racAya che. mATe o be sthaLe arthAvagrahathI ja jJAnotpattinI prakriyA ArambhAya che. arthAvagrahamAM 'kaMika che' avo bodha thAya aTale tarata ja 'zuM haze? zrotragrAhya che mATe zabda hovo joIo, ghrANagrAhya nathI mATe gandha na hoI zake' AvI antarmuhUrta sudhI cAlanArI vicAraNA ArambhAya che. dareka indriyajanya pratyakSanI utpatti-prakriyAmA arthAvagrahathI mana paNa sAthe joDAtuM hovAthI A vicAraNA zakya bane che. A vicAraNA anvayadharmonA astitvanI ane vyatirekadharmonA abhAvanI siddhi dvArA vastunA nizcaya tarapha dorI jatI hovAthI 'saMzaya' nahIM, paNa 'IhA' kahevAya che. A vicAraNAne ante vAcakazabdanA ullekha sahita je vizeSano1. vyaJjanAvagrahanA vizeSa svarUpa mATe juo jai.ta.-pari. 6 2. cakSu ane mananA aprApyakAritvanI siddhi mATe juo tattvArtha0-1.19, jai.ta.-pari. 7 3. "zrotrAdIndriyavyApArakAle'pi manovyApArasya vyaJjanAvagrahottaramevA'bhyupagamAt / " -jai.ta.-pari.7 4. vastumA rahenArA dharmo anvayadharmo ane nahIM rahenArA dharmo vyatirekadharmo gaNAya che. 5. apAyamAM keTalA vizeSo prakAra bane ? te mATe juo jJAnabindu-pari. 46 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 zabdatva va.no nizcaya thAya che te 'apAya' kahevAya che. 'A zabda che' va. AkArano A nizcaya antarmuhUrta sudhI Take che. tyArabAda traNa vikalpa sambhave che : 1. apAyanI viSayabhUta vastu jo tyAre upekSaNIya hoya to tyAM ja A prakriyA thaMbhI jAya ane navI vastu mATe prakriyA ArambhAya. 2. jeno nizcaya thayo hoya tenA ja vizeSo vize AgaLa vicAraNA cAle. dA.ta. 'A zabda strIno haze ke puruSano ?' A saMjogomAM apAya se AgaLanA apAyanI apekSAo arthAvagraha gaNAya che, ke jene naizcayika arthAvagrahathI alaga pADavA 'vyAvahArika arthAvagraha' kahevAmAM Ave che. nizcaya - vicAraNA - nizcayanI A paramparA kyAM sudhI laMbAya te vyaktinI jijJAsA para AdhAra rAkhe che. 3. ghaNIvAra, khAsa karIne iSTa vastumAM, 'A zabda che, A zabda che' ovA prakArano nizcaya vAraMvAra thayA kare che. A dhArAvAhikajJAnaparamparA 'avicyuti dhAraNA' tarIke oLakhAya che. A traNe vikalpo koI paNa apAya pachI sambhavI zake che. 17 avicyuti dhAraNA, pramAtAnuM dhyAna anya vastumAM kheMcAya ane navI jJAnotpattinI prakriyA ArambhAtA naSTa thAya to paNa, AtmAmAM potAnI chApa choDatI jAya che. A chApa 'saMskAra' athavA 'vAsanA' nAmanI dhAraNA gaNAya che, ke je smRtinA AvAraka karmanA kSayopazamarUpa athavA smRtijJAnotpAdaka zaktirUpa che. kAlAntare koI udbodhaka sAMpaDe to saMskAra udbuddha thatAM ApaNane pUrve anubhavelA padArthanI je yAda Ave te 'smRti dhAraNA' kahevAya che. matijJAnanA bhedonI gaNatarI vakhate 'nizcayanuM avadhAraNa a dhAraNA' ovI vyAkhyA banAvI traNe dhAraNAone oka ja bhedamAM samAvI devAmAM Ave che. ane mATe dhAraNAnuM kula kALamAna asaMkhya varSonuM gaNAya che. jJAnotpattinI A prakriyAnA badhA ja tabakkA kramazaH A rIte ja thAya che. atiparicita vastumAM sIdho apAya thayo hovAnuM ApaNane jaNAya ane badhA tabakkAno spaSTa khyAla na paNa Ave; parantu tyAM paNa A samagra prakriyA zIghrapaNe avazya thaI ja hoya che. A kramamAM kazuM AgaLa-pAchaLa thavAno sambhava nathI te paNa spaSTa joI zakAya che. hA, vadhu dhyAnArha vastuviSayaka jJAnanI navI prakriyA ArambhAya to jUnI vaccethI aTakI jAya tema bane. paNa 1. 'apAya' kahevAya ke 'avAya' ? te mATe juo ta. vA. - 1.15.13 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 AtmA oka kSaNa mATe paNa jJAnavihoNo sambhavato nathI, mATe A prakriyAno koIne koI tabakko AtmAmAM harahameza pravartamAna hoya che.' matijJAnotpattinuM pra.mI.gata varNana sau prathama dravyAtmaka ke bhAvAtmaka indriyono3 potAnA viSaya sAthe, aprApyakArI indriyomA 'anatidUra-avyavahita dezamAM viSaya- hovU, onA pratye dhyAna jarbu' va. rUpa vaijJAnika ane prApyakArI indriyomA saMyogAtmaka vAstavika sambandha-'akSArthayoga' sthapAya che. A sambandhane lIdhe artha ane jJAnamAM viSaya-viSayipaNAnI yogyatA janme che, ke je jJAnotpattinI prakriyAne zarU kare che. A prakriyA AgaLa vadhatAM jJAnamAM oka tabakke 'kaMika che' ovo bhAsa thAya che. ATalI mAtrAvALu jJAna vastunA sAmAnyAkArane ja viSaya banAve che, vizeSone nahIM; tethI 'darzana'5 tarIke oLakhAya che. A darzana ja jJAnamAtrAnI kramazaH vRddhithI antarmuhUrtakALe 'A zabda che' avA avagraharUpeSa pariName che. avagraha antarmuhUrtakAlIna hoya che. ahIMthI arthano samyak ke asamyak nizcaya thavAnI zaruAta thatI hovAthI jJAna 'pramANa' ke 'apramANa' tarIke gaNAvAnuM cAlu thAya che. avagraha pachI 'A avAja zaMkhano haze ke nagArAno ?' AvA prakArano saMzaya pedA thAya che ane tene lIdhe 'avAja okadhAro Ave che, mATe zaMkhano hoya, nagArAno nahIM' AvI vicAraNA pravarte che. saMzaya arthanirNayAtmaka nahIM hovAthI pramANanA bhedomAM anI gaNatarI nathI thatI. thayelI vicAraNA-IhAne ante 'A zaMkhano avAja che' Avo nizcaya1. matijJAna mATe jarUrI kSayopazama-prakriyA mATe juo jJAnabindu - pari. 8-13 2. pra.mI. (saTIka) - 1.1.26-29 3. dravyendriya ane bhAvendriyanA svarUpa mATe juo tattvArtha - 2.17-20 4. 'kaMika che' o pratItimAM phakta vastugata sattva ja bhAsita thAya che, mATe ane mahAsAmAnyanI ___ grAhaka mAnavAmAM Ave che. 5. koI vyaktine ghaNA vakhata pachI maLIe to ApaNe bolIe chIe-"meM ene joyo(=darzana thayu), paNa oLakhyo nahIM (=o vyakti rUpe jJAna na thayu.)" AmAM darzana zabda je sAmAnya pratIti sUcave che, tevo ja bhAva ahIM hoI zake. 6. darzana ane avagrahamAM taphAvata mATe juo ta.vA. - 1.15.13 7. IhA ane UhamAM taphAvata mATe juo pra.mI. 1.1.27 TIkA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 apAya thAya che. A nizcaya amuka kALa sudhI TakI pachI naSTa thaI jAya che. paNa naSTa thatAM pUrve AtmAmAM svasamAnaviSayaka' saMskAra mUkI jAya che. A saMskArarUpe ja nizcaya AtmAmAM TakI raheto hovAthI te dhAraNA kahevAya che. smRtimAM hetubhUta A saMskAra pratyakSapramANanA bhedarUpa hovAthI, jJAnotpAdaka hovAthI ane jJAnamaya AtmAnA dharmarUpa hovAthI ene jJAnAtmaka ja mAnavo joIo. A samagra prakriyAnA alaga-alaga tabakkA samajAvavA pUratA ja dekhADyA che. vAstavamAM to kramazaH vadhatI mAtrAvALu oka ja jJAna hoya che. jema ke avagraha pote ja IhArUpe pariName che ama samajavAnuM che, nahIM ke avagraha IhA janmAvIne nAza pAmI jAya che.2 akSArthayoga>darzana-avagraha-IhA-apAya- dhAraNA - o ja krama badhe sambhave che. vi.bhASya ane pra.mI.nA nirUpaNa vacce mukhya bhinnatA jainadarzanamAM matijJAnotpattinI prakriyAnI be mukhya paramparA jovA maLe che - 1. Agamika 2. tArkika. vi.bhASya- nirUpaNa Agamika paramparAne anusAre che, jyAre pra.mI. Agamika paramparAnuM pariSkRta svarUpa dharAvatI tArkika paramparAne anusare che. mATe o be grantha vaccenA taphAvatane ApaNe be paramparA vaccenA taphAvata tarIke joI zakIo. A bhinnatA mukhyatve nIce mujaba che : Agamika paramparA tArkika paramparA 1. cakSu ane manamAM sIdho arthAvagraha 1. cakSu ane manamAM paNa arthAvagraha thAya che. arthAvagraha pahelAnA pahelAM viSaya sAtheno sambandha vyaJjanAvagrahanI jarUriyAta bAkInI jarUrI che.4 cAra indriyane ja che.3 2. vyaJjanAvagraha pachI sIdho arthA- 2.akSArthayoga(-vyaJjanAvagrahasthAnIya)- vagraha thAya che.5 darzana-avagraha-Avo krama che.6 1. je vastuno anubhava thAya teno ja saMskAra paDe che. mATe o anubhavano samAnaviSayaka hoya che. 2. IhA avagrahajanya ke indriyajanya ? ovI ta.vA. 1.15.13nI carcA atre jovA jevI che. 3. vi.bhASya - gAthA 204 4. pra.mI. - 1.1.26 TIkA 5. vi.bhASya - gAthA 259 6. "akSArthayoge sati darzanam - anullikhitavizeSasya vastunaH pratipattiH, tadanantaram.. arthagrahaNam' - pra.mI. - 1.1.26 TIkA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 3. arthAvagraha akasAmayika ane 3. avagraha antarmuhUrtakAlIna ane avyaktasAmAnyano grAhaka hoya che.1 prAthamika vizeSono grAhaka hoya che.2 4. arthAvagraha pachI tarata ja IhA 4. IhA saMzayapUrvaka ja hoya che. mATe zaru thAya che.3 avagraha - saMzaya - IhA - Avo krama che.4 5. avicyuti, vAsanA ane smRti- 5. dhAraNA amAtra vAsanArUpa ja oma traNa dhAraNA che.5 6. vyaJjanAvagraha pramANarUpa che. 6. akSArthayoga (ane darzana paNa) pramANakoTinI bahAra che. 7. vyaJjanAvagraha, naizcayika arthAvagraha 7. avagraha aka ja prakArano hoya ane vyAvahArika arthAvagraha-ama che.10 traNa jAtanA avagraha hoya che.9 bhinnatAnAM sambhavita kAraNo : Agamika paramparAthI alaga nirUpaNa zA mATe karavAmAM Avyu ? tenAM kAraNo koI tArkika granthamAM lagabhaga maLatAM nathI, paNa hovAM to joIo ja. ane anuM kAraNa o che ke avagraha pUrve darzana hoya che - o digambara matanuM 1. vi.bhASya - gAthA 270-272 2. "avagrahAdayastu traya aantmohuurtikaaH" - pra.mI. - 1.1.29 TIkA, "avagrahagRhItasya __ zabdAderarthasya..." - pra.mI. - 1.1.27 TIkA 3. "iya sAmaNNaggahaNANaMtaramIhA" - vi.bhASya - gAthA 289 4. pra.mI. - 1.1.27 5. vi.bhASya - gAthA 291 6. "smRtiheturdhAraNA... saMskAra iti yAvat / " - pra.mI. - 1.1.29 TIkA 7. vi.bhASya-gAthA 178, 193. AmAM vyaJjanAvagrahane 'avagraha'nAmanA matijJAnanA bhedamAM samAvAyo che. 8. "nirNayaH ... avikalpakatvarahitaM jJAnam / " - pra.mI. - 1.1.2 TIkA, "nirNayo na punaravikalpakaM darzanamAtram / "- pra.mI. - 1.1.26 TIkA 9. vi.bhASya - gAthA 193, 285 10. "arthasya - dravyaparyAyAtmano'rthakriyAkSamasya grahaNam... avagrahaH |"-pr.mii.-1.1.26 TIkA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 1 vi.bhASya jevA pratiSThAprApta granthamAM kaDaka zabdomAM nirasana hovA chatAM, tamAma zvetAmbara tArkika grantho se ja matane oka avAje svIkAre' - a kaMi vagara kAraNe to na ja hoya. A kAraNo kadAca nIce mujaba hoI zake: 13. ApaNuM dhyAna bIje hoya to vastu AMkha sAme hovA chatAM ApaNane ano bodha nathI thato. a ja rIte koIka vAra AMkha sAmenI vastu mATe paNa 'mane nathI jaDatuM' oma ApaNe bolatAM hoIo chIo. A vAta sUcave che ke AMkha sAme vastu AvI oTale sIdho ano 'kaMika che' ovo bodha - arthAvagraha thaI ja jAya au jarUrI nathI. paNa bodha mATe AMkha ane vastu vacce cokkasa prakAro sambandha sthapAvo Avazyaka che. nahIM to sambandha sthapAyA vagara ja jo bodha thaI jato hoya to, AMkha khullI hoya tyAre satata cAkSuSajJAna thatuM rahe ane ApaNe bIjI koI indriyathI bodha ja na karI zakIo. A sambandha bhale nAka ane gandhadravyanI vacce sthapAtA sambandhanI jema saMyogarUpa na hoya ane tethI tene 'vyaJjanAvagraha' na kahIo; paNa athI kaMi A sambandhanI cokkasa bhUmikAne uvekhI zakAya nahIM, ane cAkSuSa pratyakSamAM sIdhI arthAvagrahathI ja zarUAta thAya che ama kahI zakAya nahIM. bhale A sambandha jJAnAtmaka na hoya; paNa jo vyaJjanAvagrahane upacArathI jJAnarUpa mAnI ano zrotrAdijJAnanI utpatti - prakriyAmAM samAveza thaI zakato hoya, to cAkSuSanI prakriyAmAM A sambandhane gaNatarImAM na levAnuM koI kAraNa nathI. mAnasa pratyakSamAM paNa o rIte vicArI zakAya. 2. Agamika vyavasthAmAM sauthI moTI mUMjhavaNa darzananA mudde rahe che. oka tarapha chadmasthane pahelAM antarmuhUrta sudhI darzana-nirAkAropayoga hoya ane 1. gAthA 274 -279 2. "akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH" 21 pra.mI. "1 pAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdya0 ' - 1.1.26, "viSayaviSayisanni pra.na. 1.7. sanmatitarkaTIkAmAM paNa oma ja che. 3. pR. 19-20 para darzAvelI bhinnatAono A kramAGka che. 4. arthAvagrahanuM upAdAnakAraNa vyaJjanAvagraha che mATe vyaJjanAvagraha jJAnarUpa che oma svIkAravAmAM Ave che. jo ke oka pakSa se saMyoga sAthe prakaTatI alpa jJAnamAtrAne vyaJjanAvagraha gaNe che, paNa o pakSe cakSurindriyamAM paNa arthAvagrahathI pUrve alpa jJAnamAtrA mAnavI jarUrI che. A alpajJAnamAtrAno kALa prApyakArI indriya karatAM ocho hoya oma bane. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 tyArabAda antarmuhUrta jJAna-sAkAropayoga hoya Avo Agamika paramparAmAM dRDha niyama che; to bIjI tarapha upara jaNAvyuM tema matijJAnotpattinI vyaJjanAvagrahathI dhAraNA sudhInI Agamika vyavasthAmAM darzanane to kyAMya sthAna ja nathI ! A saMjogomAM AnA traNeka ukela sUcavAyA che; paNa o tarkanI kasoTIo pAra utare tema nathI. 1. 'matijJAnanI utpattinI zaruAta vyaJjanAvagrahathI thAya che, mATe darzanane vyaJjanAvagraha, paNa pUrvacaraNa samajavU joIo.' A ukela to spaSTataH ayukta che, kAraNa ke indriya-arthanA saMyoga sAthe janmatI atyalpa jJAnamAtrA paNa jo vyaJjanAvagrahanI koTimAM gaNAtI hoya; to darzanano vyapadeza pAmI zake ovI anAthI paNa alpa jJAnamAtrA kaI rIte sambhave ?2 2. 'arthAvagrahamAM avyakta sAmAnyanuM grahaNa hovAthI ane darzana mahAsAmAnya, grAhaka che ovI prasiddhi hovAthI darzana o arthAvagrahanuM nAmAntara ja che,' o ukelamAM be takalIpha che : oka to A rIte darzana vyaJjanAvagraha ane IhAnI vacce goThavAtuM hovAthI jJAnopayoganI antargata ane samajavU paDe, je niyamaviruddha che. ane bIjUM, arthAvagraha akasAmayika hoya che ane darzanane antarmuhUrtakAlIna kahevAmAM AvyuM che. 3. 'IhA sudhInI antarmuhUrtakAlIna prakriyA darzana che; kAraNa ke koI paNa jJAna AkAra vagaranuM sambhavatuM nathI. ane A jJAnaprakriyAmAM vastuno AkAra to apAya vakhate ja racAya che. ane tethI ja sAkAra ovA apAyadhAraNA jJAna che.' AvA vibhAganI ayuktatA sanmatiTIkAmAM A rIte jaNAvavAmAM AvI che : 'avagraha-IhA jo darzana che to amanI matijJAnanA bheda tarIke gaNatarI zA mATe ? amane jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI janya mAnavA ke darzanAvaraNIyanA?' Ama, Agamika prakriyAmAM darzanopayoga bAbate mUMjhavaNa rahe che. A mUMjhavaNa TALavA tArkikoo 'IhA sudhInI prakriyA darzana' o bahumAnya abhiprAyane pakaDI Agamika IhA sudhInA samagra tabakkAne 'darzana' 1. "darzanapUrvaM jJAnamiti chadmasthopayogadazAyAM prasiddham / " - jJAnabindugata sanmati.-2.22nI TIkA 2. "vyaJjanAvagrahaprAkkAle darzanaparikalpanasya cA'tyantAnucitatvAt / tathA sati tasyendriyArtha sannikarSAdapi nikRSTatvenA'nupayogaprasaGgAcca / " - jJAnabindu 3. vi. bhASya - 536 gAthA 4. sanmati - 2.23-24 TIkA. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 23 nAma ApI o tabakkA pachI ja avagrahanI prarUpaNA karI. AmAM jo ke vi.bhASya jevA mahAna granthanA nirUpaNathI juduM paDavAnuM thatuM hatuM; paNa darzananI jJAna pUrve AvazyakatA, darzana, aantmohuurtiktv, avagraha-IhAnI matijJAnanA bheda tarIke gaNatarI va. ghaNI Agamika prarUpaNAo saMgata thaI jatI hatI.1 vyaJjanAvagrahasthAnIya akSArthayoga vakhate pragaTatI atyalpa jJAnamAtrAne to tArkiko gaNatarImA ja letAM na hovAthI, o jJAna-darzana ubhayakoTimAMthI bahAra rahe te iSTa gaNyu. ante je krama goThavAyo te A hato : akSArthayoga - darzana - avagraha. 3. chadmasthano upayogamAtra asaMkhya samayano hoya che.2 to arthAvagraha oka samayano kaI rIte hoya ?3 ane sAmAnyanA grahaNa mATe jo aka samayane paryApta mAnIo to sAmAnyanA ja grAhaka darzana, aantmohuurtiktv zA mATe kahevAya che ? - banI zake ke AvI mUMjhavaNa TALavA tArkikoo avagrahane aantmohuurtik gaNyo hoya. jo ke darzana pachI avagrahane kalpIo aTale ApoApa amAM sAmAnyavizeSa- grahaNa ane te mATe jarUrI antarmuhUrtakAlamAna AvI ja jAya; mATe darzana pachI avagraha kalpavAnAM je kAraNo che, te ja avagrahanI bhinna prarUpaNAnAM kAraNo che.. 4. 'kaMika che' avA bodha pachI tarata 'ahIM zaMkhanA dharmo che, nagArAnA nathI.' AvI vicAraNA zarU na thAya; paNa te mATe anI pahelA 'A zuM haze? A haze ke A ?' AvA saMzayAtmaka prazno UbhA thavA jarUrI che - te samajI zakAya aq che. Agamika AcAryo saMzayanuM nirUpaNa nathI karatA te saMzayanA aprAmANya ke tenA IhAnA antargatatvane lIdhe hoI zake. 1. jo ke vyaJjanAvagrahano antya samaya a ja arthAvagraha cha - o oka zAstrIya prarUpaNAnI asaMgati haju UbhI rahe che. 2. 'cyavamAno na jAnAti'o zAstrIya prarUpaNAne "cyavana oka samayamAM thanArI ghaTanA cha, ane chadmastha jIva asaMkhya samayamAM ja bodha karI zake che, mATe cyavanane na jANI zake' ovI rIte samajAvavAmAM Ave che. je A niyamane pramANita karI Ape che. 3. vAstavamAM 'arthAvagraha oka samayano hoya' o vAtanuM tAtparya zuM che ? te jANavA mATe juo pR. 27 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 2 5. AnAM kAraNo to sadbhAgye pra.mI. mAM ja ApaNane sAMpaDe che :1 1. apAyanuM lAMbA kALa sudhI TakavuM a ja avicyuti hoya to zA mATe ane apAyathI alaga gaNavI joi ? 2 2. parokSapramANAntargata smRtino pratyakSapramANanA bheda tarIke puna: ullekha kaI rIte karI zakAya ? AmAMthI bIjI bAbata vize vicArIo to, prAcIna kALe 5 jJAnanA nirUpaNamAM ja AkhuM jaina pramANazAstra samAI jatuM hatuM. mATe amAM matijJAnanA nirUpaNa vakhate smRtine sAMkaLI levAnuM jarUrI hatuM. parantu tArkikayugamAM pramANanA pratyakSa - parokSa bheda paDyA ane pratyakSapramANAntargata 5 jJAnamAM tamAma pramANabhedo samAI jatAM hovA chatAM, parokSapramANanA bheda tarIke 5 jJAnathI alaga smRti, pratyabhijJAna va nuM nirUpaNa cAlu thayuM, tyAre smRtine pratyakSapramANamAMthI nAbUda karavAnuM jarUrI banyuM temaja pra.mI. mAM karavAmAM AvyuM che. 24 6. Agamika prAmANyAprAmANyavyavasthA phakta ane phakta bhAvanAtmaka hatI. matalaba ke jJAna viSayagrahaNanI rIte sAcuM che ke khoTuM o jovAne badale pramAtA vyakti samyagdRSTi che ke mithyAdRSTi - anA para pramANavyavasthA avalaMbatI hatI. amAM samyagdRSTinuM jJAnamAtra, pachI a saMzaya hoya to paNa, pramANa ja gaNAtuM hatuM. mATe vyaJjanAvagrahane paNa pramANa ja gaNavAmAM Ave temAM navAI nathI. 3 Agamika vyavasthA mujaba apramANa to mithyAdRSTinuM ja jJAna hatuM; je viSayagrahaNanI dRSTia sAcuM paNa hoI zake. jo ke AnI pAchaLa paNa oka cokkasa tarkadRSTi to kAma karatI ja hatI, paNa ane jJAnanA svarUpa sAdhe sIdhI levAdevA nahotI. tArkikayugamAM 'jenAthI vastuno yathArtha nizcaya thAya te pramANa' AvA tAtparyavALI pramANavyAkhyAo baMdhAI. AmAM pramANavyavasthA viSayagrahaNa para nirbhara hatI. mATe temAM vastunizcayathI rahita vyaJjanAvagraha ke tatsthAnIya akSArthayoga pramANa gaNavAnI guMjAIza ja nahotI. 1. pra.mI. 1.1.29 TIkA 2. A kAraNanI ayathArthatAnI carcA mATe juo pR. 36 3. jo ke tArkikayugamAM paNa Agamika AcAryo 'vyaJjanAvagraha apramANa hoya to tajjanya arthAvagrahAdi tamAma jJAno apramANa banaze' ovA tarkanA AdhAre vyaJjanAvagrahane pramANa gaNAvatA hatA. 4. A tarkadRSTi mATe juo vi. bhASya gAthA 115 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 25 darzana paNa badhe 'kaMika che' avo samAna bodha karAvatuM hatuM. mATe amAM samyak ke asamyak ovA bheda pADavA sambhavita na hovAthI darzanane paNa pramANakoTinI bahAra mUkavAmAM AvyuM. Ama tAkika ane Agamika pramANavyavasthAmAM bheda paDyo.1 7. vyaJjanAvagraha zabda prApyakArI indriyanA potAnA viSaya sAthenA prArambhika saMyogamAM rUDha hato. tArkiko chao indriyamA prArambhika sambandhanI apekSA rAkhatA hatA. mATe teoo o prArambhika sambandha (prApyakArImAM saMyoga, aprApyakArImAM vaijJAnika) mATe akSArthayoga, viSayaviSayisannipAta va. zabdo vAparavA paDyA. ane tethI be avagrahane judA pADavA 'vyaJjana' ane 'artha' vizeSaNanI2 jarUra na rahI. Agamika vyavasthA mujabanA avyakta sAmAnyanA grAhaka arthAvagrahamAM bahu-bahuvidhAdi amuka bhedonI saMgati nahotI thatI. bIjI tarapha 'sAmAnyathI avagRhIta arthanA (= arthAvagrahanA viSayabhUta arthanA) vizeSanirNaya mATe thatI vicAraNA' arbu lakSaNa dharAvatI IhA apAya pachI paNa thaI zake te mATe apAyane arthAvagraha banAvavo jarUrI hato. tethI apAyane 'vyAvahArika arthAvagraha' nAma ApI, temAM babAdi bhedonI saMgati karI, arthAvagrahamAM bhedonI saMgati ane apAya pachInI IhA o banne praznono hala lAvavAmAM Avyo. Ama karavAmAM prathama arthAvagrahane ApoApa 'naizcayika' vizeSaNa lAgI gayu. tAkika vyavasthAnA prAthamika vizeSonA grAhaka avagrahamAM to tamAma bhedo sIdhesIdhA ghaTI zake tema hovAthI temaja IhAnI vyAkhyA paNa 'nirNIta arthanA vizeSa vizeSonA nirNaya mATe thanArI vicAraNA' ovI karavAmAM AvI hovAthI; tAkikoo apAyane arthAvagraha tarIke kalpavo jarUrI na hato. mATe temAM avagraha aka ja prakArano rahyo. 1. A bAbatanI vadhu spaSTatA mATe juo pra.mI.gata darzanazabda paranI paM. sukhalAlajInI TippaNI. 2. A vizeSaNonA tAtparya mATe juo pR. 28 Ti. 1 3. vi.bhASya - gAthA 283-288 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 upalabdha thatI be paramparA vaccenI carcA : avagrahamAM prAthamika vizeSonuM grahaNa hoya pakSa bahu prAcIna kALathI astitva dharAve che. vi.bhASyamAM je vistArathI A matane sambandhita carcA cha ? te jotAM zrIjinabhadragaNinA samaya sudhImAM A mate bahu UDAM mULiyAM nAMkhI dIdhAM hovAnuM jaNAya che. A pakSanA TekedAro pAse mahattvano AdhAra hoya to o nandIsUtragata avagrahAdiviSayaka pAThano hato. A pATha parathI avagrahamAM avyaktasAmAnyanuM nahIM; paNa prAthamika vizeSonuM grahaNa hoya aq sIdhesIdhuM phalita thatuM hatuM. noMdhapAtra vAta o paNa che ke digambara paramparA je avagraha pUrve darzanaastitva pahelethI svIkAratI AvI hatI, te paNa A pAThanA AdhAre sAbita karI zakAya tema hatuM. nandIsUtramA zrAvaNapratyakSanI utpatti varNavato pATha Ama che : "se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjA, teNaM saddetti uggahie, na uNa jANai ke vesa saddetti.... / " AmAM "teNaM saddetti uggahie" o vAkyano tArkiko "teNa (= pramAtA vyaktime) zabda ovo avagraha karyo" Avo artha karI, avagrahamAM zabdatva jevA prAthamika vizeSonA grahaNane paNa nakAranArI Agamika paramparA sAme vAMdho UThAvyo. __AnI sAme zrIjinabhadragaNije Apelo javAba A mujaba che :4 "zabda avo avagraha karyo' arbu nandIsUtranA pATha parathI bhale jaNAtuM hoya; paNa anuM tAtparya vAstavamAM jUhU~ ja hovU joIo. kAraNa ke 1. 'A zabda cha' o jJAna vAcaka zabdanA ullekhapUrvakanuM che. ane vAcaka zabdano ullekha antamuhUrta sivAya sambhave nahIM. to akasAmayika arthAvagrahamAM A bodha ghaTe ja kaI rIte ? 2. 'A zabda che' ovA bodha mATe rUpAdino vyavaccheda Avazyaka che ane A vyavaccheda IhA vagara thAya nahIM. vyaJjanAvagraha ane arthAvagraha vacce kALavyavadhAna 1.-4. vi.bhASya - gAthA 252-288 2. "viSayaviSayisannipAte sati darzanaM bhavati, tadanantaramarthasya grahaNamavagrahaH' - sarvArthasiddhi __- 1.15, ta.vA. - 1.15.1 3. "avvattaM sadaM suNejjA" o vAkya darzana- astitva sUcave che ama mAnI zakAtuM hatuM. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 27 ja na hoya to A IhAno kALa kyAthI lAvavo ? 3. 'A zabda che' o sAkAra jJAna che ane arthAvagraha nirAkAra hoya che. 4. arthAvagrahamAM paNa vizeSonuM grahaNa mAno ane apAyamAM to vizeSonuM grahaNa hoya ja che - to o banne vacce bhedarekhA kaI rIte doravI ? vizeSonI nyUnAdhikatAne AdhAre paNa bannene judA pADavA zakya na bane; kAraNa ke chadmasthanA koI paNa jJAnagata vizeSo koIkanI apekSAo thoDA ane koIkanI apekSAo vadhAre hoya che. 5. jo arthAvagrahamAM vizeSonuM grahaNa mAno to A vizeSo keTalA ? ano niyAmaka koI na hovAthI 'A zaMkhazabda che' avo bodha paNa amAM thaI javAnI Apatti Avaze." vi.bhASyamAM apAyelAM uparanAM kAraNono tAkiko dvArA prativAda karavAmAM Avyo hoya oma jaNAtuM nathI. chatAMya tArkiko vi.bhASyanI racanA pahelAM ane pachI aka sarakhI rIte Agamika prarUpaNAthI bhinna nirUpaNa karatA rahyA che o sUcave che ke A kAraNo avazya vicAraNIya che. mATe vastusthitine kendramAM rAkhI vicAratAM je jaNAyuM te ahIM kramazaH noMdhavAmAM Ave che : 11. tArkiko avagrahane oka samayano mAnatA ja na hoya to teonI sAme A dalIlano artha nathI. to paNa dhAro ke mAnI laIo ke avagraha oka samayano ja mAnavo joI); paNa khuda Agamika AcAryo one oka samayano svIkArI zake kharA ? nA, zakya ja nathI. kAraNa ke jJAnamAtra svasaMvidita che2 arbu jaina paramparA dRDhapaNe mAne che. ane ekasAmayika ghaTanAne chadmastha jIva saMvedI na zake o paNa tene mAnya che. have, arthAvagraha oka samayano ja hoya to anuM saMvedana kaI rIte zakya bane ? vAstavamA arthAvagrahane aka samayano kahevA chatAM anuM svasaMvedana svIkAranArA Agamiko, kathayitavya A che : indriya-arthanA saMyoga sAthe ja pragaTelI atyalpa jJAnamAtrA ja vRddhi dvArA antarmuhUrtakALe 'kaMika che' avo bodha 1. pR. 26 para darzAvelAM kAraNono A kramAMka che. 2. "na hi kAcit jJAnamAtrA sA'sti, yA na svasaMviditA nAma / " - pra.mI.-1.1.3 TIkA 3. jJAna viSayanI jema potAne paNa jANe ene svasaMvedana kahevAmAM Ave che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 karavA jeTalI paripakva bane che. A paripakvatA paNa kaMI te ja kSaNe pragaTI ovU nathI; paNa ghaNI kSaNothI dhIme dhIme thatI Ave che oma mAnavU paDe. agnithI bhAta raMdhAya aq ja ahIM samajavAnuM che. AmAM paripAkanI prakriyAno kALa vyaJjanAvagraha che ane paripakvatAno kALa o arthAvagraha che. AmAM ApaNe aMka dRSTile joIo to carama paripakvatA ja arthAvagraha gaNAya; ane arthAvagrahane oka samayano kahevo paDe. parantu ApaNe jo nyUnAdhika paripakvatAvALI tamAma kSaNone dhyAnamAM laI); ane vAstavamA ema ja karavU joIo, nahIM to saheja paNa ocho raMdhAyelo bhAta raMdhAyA vagarano gaNAya; to paripakvatA-arthAvagraha- 'kaMika che' avo bodha antarmuhUrtakAlIna Thare che. tArkikoo kadAca A vastusthitine najara samakSa rAkhI che. rahI vAta 'A zabda che' evA bodhamAM vAcaka zabdanA ullekhanI. 'kaMika che' evo bodha zabdollekha vagara sambhave, to 'zabda che' evA bodhamAM zabdollekhanI anivAryatA zA mATe ? ApaNane kyAreka 'zabda che' avo zabdAtmaka ullekha thayA vagara sIdho 'kAgaDo bole che' avo zabdollekhavALo bodha nathI thato ? A vastu ja sUcave che ke tenI pUrve 'zabda che' ovo bodha zabdollekha vagara thayo hato. aq samAdhAna paNa ahIM na sUcavI zakAya ke ApaNane jyAre 'kAgaDo bole che' avA zabdollekhavALo bodha dhyAnamAM Avyo, tyAre tenI pahelAM thavo jarUrI ovo 'zabda che' avo bodha zabdollekha sAthe ja thayo hato, paNa zIghratAne lIdhe ApaNane khabara na paDI; kAraNa ke zabdollekha o jaldI dhyAnabahAra jAya ovI vastu nathI. TraeNkamAM, vAcaka zabdanA ullekhane lIdhe ja 'A zabda che' avA bodhanA arthAvagrahakAlIna astitvano niSedha na karI zakAya. 1. A vyaktatA-paripakvatAnI sAthe ja pudgalo 'artha' rUpe gRhIta thAya che; matalaba ke temanI jJAnanA viSaya tarIke sthApanA thAya che. A vyaktatA AvatAM pahelAM pudgalo pudgala tarIke ja gRhIta thAya che, koi cokkasa artha rUpe nahIM, tethI o dhIme dhIme pragaTatA jatAM pudgalo 'vyaJjana' tarIke oLakhAya che. jenI vyaJjanA - pragaTIkaraNa thAya te vyaJjana ovo atre bhAva che. A artha ane vyaJjanano alpa bodha anukrame arthAvagraha ane vyaJjanAvagraha tarIke oLakhAya che. arthanI vizada vyAkhyA mATe juo tattvArtha - 1.17 TIkAo. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 2. 'kaMika che' avo bodha sattA-mahAsAmAnyanA grahaNarUpa gaNAyo che. A bodha mATe asattvano vyavaccheda jarUrI nathI ? jo A vyavaccheda karanArI vicAraNAne IhAno alaga darajjo na apAto hoya; to 'A zabda che' avA bodha mATe jarUrI rUpAdinA vyavacchedane karanArI vicAraNAne paNa IhAno alaga darajjo na apAto hoya aq na bane ? 3. ApaNe anubhavathI joio to ApaNA mATe apAyathI ja vyavahArika vyaktatA AvavAnI cAlu thAya che. kAraNa ke 'kAgaDo bole che' ovA bodha pahelAM cAlelI vicAraNA ke te pahelAM thayeTu sAmAnya-grahaNa kyAM ApaNane khabara ja paDe che ? aTale te vakhate thayeluM 'zabda che' arbu zabdatvarUpa sAmAnyanuM grahaNa avyakta jevU ja rahetuM hovAthI, 'avagrahamAM avyakta sAmAnyanuM grahaNa thAya che.1 ovA zAstrIya niyama sAthe tArkika prarUpaNAmAM koI visaMvAditA nathI. kharekhara to avagraha nirAkAropayogarUpa hoya oma kahevAmAM Agamikone ja muzkelI UbhI thAya tema che. kAraNa ke nirAkAropayoga aTale darzana ovI sarvatra prasiddhi che ane avagraha to matijJAnarUpa sAkAropayogano bheda che. 4-5. sauthI prAthamika vizeSono grAhaka avagraha - arbu niyamana paNa karI zakAya che ane dvitIya kakSAnA vizeSonA grAhaka apAyathI tene o rIte alaga paNa pADI zakAya che. __ A oka avagrahanA svarUpaviSayaka bhinnatA sivAya tAkika paramparAgata anya koI bhinnatA vize Agamikoo carcA ke prativAda karyA hovAnuM jaNAtuM nathI te noMdhapAtra che. avagraha pUrve darzananA astitva- paNa, vyaJjanAvagraha ane arthAvagraha vacce kALavyavadhAna na hoya o okamAtra zAstrIya niyamanA AdhAre nirasana karavAmAM AvyuM che. Agamika - tArkika paramparAno sambhavita samanvaya banne paramparAnAM nirUpaNane sAthe joIo to - 1. "arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre nirdezAd" - jai.ta. - pari. 8 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 vi. bhASya indriya-artha-sambandha pra.mI. | vyaJjanAvagraha (anta0) ------ -> akSArthayoga (anta.)1 | arthAvagraha (1 samaya) 'kazuMka che.' darzana (anta.) IhA (anta.) 'kazuka che.' 'zuM haze?' avagraha (anta.) apAya/vyAva. arthA. (anta0) ___ 'zabda che' 'zabda che.' IhA (anta.) IhA (anta.) | 'kayo zabda haze ?' 'kayo zabda haze?' dvitIya apAya/vyAva. arthA0 'zaMkhazabda che.' apAya (anta.) 'zaMkhazabda che.' uparanA koSTakathI ja jaNAya che ke banne nirUpaNagata bhinnatA paribhASA ane tabakkAonI vaheMcaNI paratve ja che; vastusthiti to bannene sarakhI ja svIkArya che. mukhyatAo be muddAmAM badhI bhinnatA samAI jAya che : 1. avagraha pUrve darzana- hovU ke na hovU. 2. avagrahamAM avyakta sAmAnya ke prAthamika vizeSonuM grahaNa mAnavaM. A matabhedanA samAdhAna mATe prayAsa karIo to - ___ apAya- aka mukhya kArya vAcakazabdanA ullekhanuM che 2, mATe ApaNane thanAro zabdollekhavALo nizcayamAtra apAya gaNAya che. A zabdollekhavALo bodha 1. akSArthayogarnu kALamAna pra.mI.mAM nathI jaNAvyuM; paNa 'kaMika che' avo bodha thavAmAM antarmuhUrta jeTalo samaya pasAra thaI jAya oma samajIne anuM antarmuhUrta kALamAna lakhavAmAM AvyuM che. A antarmuhUrtane vyaJjanAvagrahathI aTalA mATe ochu kalpyuM che ke 'kaMika che' avo bodha aspaSTapaNe arthAvagrahathI pUrve zarU thaI jato hovo joI arbu samajAya che. 2. "apAyadhRtI vacanaparyAyagrAhakatvena... jJAnamiSTam / " - vi.bhASya-gAthA 536 TIkA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 akasarakho nathI hoto te anubhavasiddha che. ApaNane ghaNIvAra trIjA pagathiyAno 'kAgaDo bole che.' avo ja sIdho apAya - zabdollekhavALo bodha thAya che. to ghaNIvAra 'zabda che - avAja Ave che' avo apAya paNa thAya che, je bIjA pagathiyAno bodha che. 'kaMika che' ovo prathama pagathiyAno bodha paNa zabdollekha sAthe, vizeSo na nakkI thaI zake to, apAyamAM bhAsita thaI zake che. AthI nakkI thAya che ke zabdollekhavALo prathama bodha - apAya ATalA ja vizeSonA ullekhavALo hoya aq niyamana zakya nathI. ane jo je zakya na hoya to apAyathI oka pagathiyA jeTalo nIcalo bodha - arthAvagraha ATalo ja bodha kare o niyamana paNa zakya nathI banatuM. DhUMkamAM 'kaMika che' avo paNa avagraha thaI zake che ane 'zabda che' avo paNa avagraha thaI zake che. o ja rIte prathama apAya 'zabda che' ovo paNa thaI zake che (-avagraha 'kaMika che' avo hoya to) ane 'kAgaDo bole che' ovo paNa thaI zake che (-avagraha 'zabda che' avo hoya to). avagraha ane apAya banne 'kaMika che' ovA paNa koIkavAra hoya che. have ApaNe dhyAna ApIzuM to jaNAze ke mahadaMze ApaNe avagrahamAM ja bIjA pagathiyA sudhI pahoMcI jatA hoIo chIo; ane te paNa aTale nakkI thAya che ke 'gulAba maheke che' (-kaMika che - gandha che - gulAbanI gandha che), 'ghaDo che' (- kaMIka che - rUpa che - ghaTarUpa che) avo trIjA pagathiyAno ja zabdollekhasahitano bodha ApaNane prathamathI jaNAya che. tArkikoo A mahadaMze thanArI prakriyA anusAra ja nirUpaNa karavAnuM ucita dhAryu hovU joio. ane oTale teoo pahelA pagathiyAno bodha darzanamAM, bIjA pagathiyAno bodha avagrahamAM ane trIjA pagathiyAno bodha apAyamAM goThavyo hoI zake. paNa teno alpAMze thanArI 'avagrahamA pahelA pagathiyAno bodha ane apAyamAM bIjA pagathiyAno bodha ovI' prakriyA ke tadanusAra Agamiko dvArA karavAmAM AvatA nirUpaNa sAthe koI virodha nathI. atre viSayAntara thatuM hovA chatAM oka vAta noMdhavI rahI : matijJAnanA babAdi bhedo kaI rIte ghaTe ? oma pUchavAmAM Ave to Agamiko kaheze ke vyaJjanAvagraha ane arthAvagrahamAM upacArathI' ane IhAthI mAMDIne vAstavikatAo Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 A bhedo ghaTe che. have ApaNe Agamika vyavasthA tapAsIo to jaNAze ke amAM prathama IhA 'A zabda che ke azabda' ovI ja hoya che. prathama apAya-dhAraNA paNa 'zabda che' avAM nakkI ja hoya che. to amAM paNa A bhedo kaI rIte ghaTavAnA? A bhedo svarUpabheda zakya hoya to ja ghaTe, ane Agamika vyavasthA mujaba to prathama IhAdimAM te zakya nathI. amAM to vadhumAM vadhu dvitIya IhAthI ja A bhedo vastutaH ghaTI zake. ane vyaJjanAvagraha, arthAvagraha, prathama IhAapAya-dhAraNA A badhAmA upacArathI athavA tarkathI' ja ghaTAvavA paDe. tAkika vyavasthA to prathama apAya ja 'zaMkhazabda che' aq svIkAratI hovAthI, amAM prathama IhAthI ja A bhedo vAstavika rIte ghaTI zake che ane o rIte Agamikoo Apelo ane phakarAnI zaruAtamAM lakhelo uttara paNa saMgata thAya pra.mI.nA nirUpaNanI keTalAka jaina granthonAM nirUpaNa sAthe tulanA pra.mI. gata matijJAnotpattinA nirUpaNamAM Agamika prarUpaNAthI bhinna bAbato vize anya grantho zuM kahe che te joI : 1. avagraha pUrve cakSu ane mana mATe paNa akSArthayoga (-indriyanA viSaya sAthenA sambandha)nI apekSA rAkhavI. pra.na., sarvArthasiddhi, ta.vA. jevA moTA bhAganA tArkikayuganA granthomAM badhI indriyo mATe viSayaviSayisannipAtanuM nirUpaNa che. laghIyastrayamAM5 AnA mATe vAparelo 'akSArthayoga' zabda ja pra.mI.mAM maLe che te dhyAnArha che. jJAnabindumAM upAdhyAyajIo paNa prazna uThAvyo che ke jo prApyakArI indriyamAM vyaJjanAvagraha 1-2. vi.bhASya-gAthA 310 TIkA, atre kAraNamAM vaiziSTya na hoya to kAryamAM paNa na Ave tevo tarka ApavAmAM Avyo che. 3. jai.ta.jevA keTalAka tArkika grantho A bAbatamAM lagabhaga Agamika nirUpaNane ja anusare __ che. athI ahIM 'moTAbhAganA' ama lakhavAmAM AvyuM che. AgaLa paNa tamAma tArkiko vizenI vAtamAM jai.ta. jevA granthone na gaNavA. 4. juo pR. 21-Ti. 2, pR. 26-Ti. 2 5. akSArthayoge sattAloko'rthAkAravikalpadhIH (laghIyastraya - 5-) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 karaNAMza' banato hoya to cAkSuSa ane mAnasa pratyakSamAM karaNAMza koNa ? 2 teoo AnA javAba tarIke labdhIndriyanI svaviSayane grahaNa karavA taraphanI unmukhatAne rajU karI che. A unmukhatAne ApaNe cakSu- mananA svaviSaya sAthenA vaijJAnika sambandharupa samajI zakIo. ane o rIte jJAnabindugata nirUpaNa paNa pra.mI. sAthai saMvAdI che. 2. akSArthayoga ane avagraha vacce darzana thAya che. tamAma tArkiko AvuM ja nirUpaNa kare che.3 vi. bhASyanI racanA pUrve paNa darzanane badale 'Alocana' zabda vAparIne koI avuM ja nirUpaNa karatuM haze oma temAM karelI A matanI samAlocanA parathI jANI zakAya che. 3. avagraha AntarmauhUrtika hoya che. 33 anya koI tArkika granthamAM sAkSAt zabdomAM AvuM nirUpaNa nathI maLataM; kAraNa ke avagrahAdinA kALamAnane darzAvatI vi. bhASyanI "uggaha ikkaM samayaM..." a gAthA (333) aTalI prasiddha ane mAnya hatI ke avagrahane amAM dekhADelA oka samayanA kALamAnane sthAne AntarmauhUrtika kahevAnuM jaldI sambhavita nahotuM. paNa avagrahamAM sAmAnyane badale vizeSonuM grahaNa mAnanArA tArkiko ane antarmuhUrtakAlIna samajatA ja hoya a jANI zakAya tevuM che. 4. IhA saMzayapUrvaka ja hoya che. A vAta badhA tArkika granthone saMmata che. 5 vicAravA jevI vAta a che ke saMzayano jJAnotpattinA kramamAM samAveza kema nathI ? pra.mI. nI jema pra.na. 1. kAraNa asAdhAraNa hoya ane pote koikane janmAvI senA dvArA potAnA nirdhArita kAryane pUruM karatuM hoya te kAraNa 'karaNa' kahevAya che| ane A karaNathI janya temaja kAryanI utpAdaka vastu 'vyApAra' kahevAya che. vyaJjanAvagraha, arthAvagraha - IhArUpa vyApAra dvArA apAyarUpa phaLa pedA karato hovAthI se karaNa gaNAya che. 2. "nanu vyaJjanAvagrahaH .. nA'prApyakAriNozcakSurmanasoriti kaH karaNAMzo vAcyaH ? - jJAnabindu pari. 38 3. juo pR. 21-Ti. 2, pR. 26-Ti. 2 4. gAthA 274 - 279 5. "saMzayapUrvakatvAdIhAyAH " - pra.na. - 2.11, "sati hi saMzaye IhAyAH pravRttiH" ta.vA. 1.15.13 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 TIkAmAM paNa AnA kAraNa tarIke saMzayanA aprAmANyane rajU karAyuM che. tAtparya ama samajAya che ke matijJAnarUpa aka saLaMga jJAnopayoga bhale pramANarUpa hoya; paNa ane tabakkAomAM vibhAjita karo to koika tabakko svatantra rIte apramANa paNa hoya. ane aTale matijJAnarUpa pramANanA bheda tarIke anI gaNatarI paNa na thAya. ta.vA.kAra to avagraha-IhAne apramANa mAnavA chatAM ono jJAnotpattinA kramamA samAveza kare che. mATe saMzayanA asamAvezanuM kAraNa teoo jUhU~ jaNAvyu che2 : IhA saMzayapUrvaka ja hoya che, mATe IhAnA samAvezathI ja ono samAveza paNa thaI jAya che. ane tethI saMzayano alagathI samAveza jarUrI nathI. 5. akSArthayoga ane darzana apramANa che, ane avagrahathI zaru thatI tamAma jJAnaprakriyA pramANa che. pra.na.mAM paNa matijJAnanA bhedo avagrahathI ja dekhADAyA che,3 viSayaviSayisannipAta ane darzana dekhADyA che kharA; paNa te avagrahanA utpAdanI prakriyA mATe, matijJAnanA bheda tarIke nahIM. mATe pra.na.kArane paNa pra.mI.mAM darzAvelI pramANavyavasthA mAnya hoya tema jaNAya che. ta.vA.mAM avagraha ane IhAne paNa apramANa gaNAvAyA che. vAstavika jJAna ja pramANa kahevAya, ane avagraha pachI to saMzaya pedA thAya ja che, mATe avagraha nizcaya na karAvI Apato hovAthI apramANa che. o ja rIte IhA paNa nirNayAtmaka na hovAthI apramANa che - AvAM kAraNo tyAM rajU karAyAM che, je geravAjabI lAge che. kAraNa ke ghaNA apAyo pachI saMzaya jAge che, to apAyone paNa apramANa gaNavA ? nahIM ja, kAraNa ke tArkikamate svaviSayamAM samyak nirNaya karAvavo a ja prAmANya che. ane AvaM prAmANya jema apAyamAM ghaTe che, tema sAmAnyanA grAhaka avagrahamAM paNa ghaTe che. vizeSa vizeSono saMzaya kaMI tenI pUrvenA sAmAnya ke prAthamika vizeSonA grAhaka jJAnane apramANa banAvI 1. "saMzayasyA'pramANatvAdavagrahAdiSu pATho na kRtaH" - pra.na.-2.11 bAlabodhinI. 2. "arthagRhIteH sUtre saMzayo noktaH" - ta.vA.-1.15.13 3. pra. na. - 2.7-11 4. ta. vA. - 1.15.6 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 zake nahIM. a ja rIte IhA paNa svaviSayamAM anvayadharmonAM astitva ane vyatirekadharmonA abhAvamAM nirNayarUpa hovAthI' pramANa ja che. 6. avagrahamAM prAthamika vizeSonuM grahaNa hoya che. pUrve joyuM tema tArkiko to ovuM ja mAne che. A mudde khAsa to tattvArthabhASya paranI zrIsiddhasenagaNinI TIkA dhyAnArha che. omAM eka bAju 1.15nI TIkAmAM tArkika paramparA mujaba, to bIjI bAju 1.16-17nI TIkAmAM Agamika paramparA mujaba avagrahAdinuM nirUpaNa che ! A vastu oma to ApaNane mUMjhave tevI che, paNa jarAka dhyAna ApIo to zrIsiddhasenagaNine khudane zuM mAnya haze te nakkI karavuM agharuM nathI. ApaNe jo temanI vicAradhArAne cIvaTathI tapAsIzuM to ApaNane teo Agamika paramparAnA jabaradasta samarthaka ja jaNAze. sIdhI rIte kevalajJAna- darzanano yugapad upayoga prarUpatA tattvArthabhASyano paNa teoo je rIte yugapavAdanI jhATakaNI kADhavApUrvaka Agamika kramavAdaparaka ja artha karyo che 2 o jotAM teonI Agamika prarUpaNAomAM dRDha zraddhA saheje jaNAze. eTale ApaNe mAnavuM joIo ke avagrahAdinA svarUpano saraLa khyAla ApavA mATe ja 1.15nI TIkAmAM tArkika paramparA mujaba nirUpaNa kartuM che; paNa vAstavamAM teone sammata to Agamika vyavasthA ja che, ke je teoo 1.16-17nI TIkAmAM dekhADI che. upAdhyAyajIo tattvArthabhASya-vivaraNamAM 1.15nA vyAkhyAnamAM, zrIsiddhasenagaNinA A sUtranA vyAkhyAnamAM A taphAvata dekhADyo che te noMdhavA yogya che. 3 7. dhAraNA akamAtra vAsanA / saMskArarUpa che. 1. "na cA'nirNayarUpatvAdapramANatvamasyAH zaGkanIyaM; svaviSayanirNayarUpatvAt / " 35 digambara paramparA paNa dhAraNAne vAsanArUpa ja mAne che. 4 pra.mI. ane pra.na. A be lagabhaga samakAlIna pramANazAstromAM je 44 pra.mI. 1.1.27 TIkA 2. tattvArtha - 1.31 bhASya - TIkA 3. ityAkAreti TIkAkRta: / sA ca vyAvahArikAvagrahajanyA draSTavyA / naizcayikAvagrahajanyA tu... vizeSAvazyakaprasiddhA samunneyA / " 4. "sa evA'ya' mityavismaraNaM yato bhavati sA dhAraNA / " - ta. vA. - 1.15.4 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 54 zrI hemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 2 noMdhapAtra taphAvata che temAM oka dhAraNAnA svarUpa vize che. pra.na.mAM apAyanI lAMbA kALa sudhInI vidyamAnatAne ja dhAraNA gaNI che, ' ke je avicyuti nAmano dhAraNAno prakAra che. jyAre pra. mI. kAra avicyutine sthAne vAsanAne dhAraNA gaNe che. Ama pra.mI. ane pra.na. banne traNa dhAraNAne nirUpatI Agamika paramparAthI jUdA paDavA chatAM paraspara bhinnatA dharAve che. vAsanAne pratyakSajJAnarUpa siddha karavI au agharuM hovAthI pra.na.kAra ne pratyakSanA bheda tarIke na gaNatA hoya o banavAjoga che. 36 avicyuti apAyamAM ja samAI jAya che - 2 ovA pra.mI.kAranA kathananI sAme upA. zrIyazovijayajIo tattvArthabhASya-vivaraNamAM 3 spaSTatA karI che ke apAyanuM lAMbA kALa sudhI TakavuM a ja avicyuti oma kahevAya che kharuM; parantu vAstavamAM 'A ghaTa che, A ghaTa che' AvI dhArAvAhika jJAnaparamparA avicyuti che. jema dIpakalikA navI navI utpanna thatI hovA chatAM sadRzatAne lIdhe oka ja jyotano bhrama thAya che; tema navA navA nizcaya thatA hovA chatAM teono AkAra atyanta samAna hovAthI ApaNane oka ja nizcaya lAMbA kALa sudhI Takyo oma lAge che. mATe avicyutino apAyamAM antarbhAva karI zakAya nahIM. A uparAnta avicyutine apAyathI alaga gaNavAnuM kAraNa upAdhyAyajIo jainatarkabhASAmAM4 a jaNAvyuM che ke tRNasparza jevA viSayonI smRti ApaNane nathI thatI, ane apAya to tyAM paNa thayelo hoya ja che. A vastu jaNAve che ke smRti mATe apAya sivAya paNa koIka hetu hovo joIo. ane A hetu oTale ja avicyuti. apAya badhe sarakho hovA chatAM smRtimAM paDanArA spaSTa, spaSTatara va. bhedo paNa emanI kAraNabhUta avicyutinuM svatantra astitva siddha kare che. saMskArane vi.bhASya-TIkAmAM smRtijJAnAvaraNIyanA kSayopazamarUpa ke 1. pra. na. - 2.10 2. '"sA'vAya evA'ntarbhUteti na pRthaguktA / " - pra.mI. - 1.1.29 TIkA 3. 1.15nA antabhAgamAM. 4. jai. ta. - pari. 15, 16 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 37 Atmagata zaktirUpa jaNAvI temAM jJAnatvano upacAra mAnyo che.1 jyAre pra.mI., zlokavArtika va. mAM saMskAra svayaM ajJAnarUpa hoya to anAthI smRtyAtmaka jJAna pedA na thAya oma jaNAvI ane sIdho ja jJAnarUpa mAnavAmAM Avyo che. lAge che ke - akavAra vastuno bodha thAya aTale tenA AvAraka karmano kSayopazama thayo hovAne lIdhe te bodha amuka samaya sudhI suSupta avasthAmAM AtmAmAM paDI rahe che. bodhanI A suSupta avasthA ja saMskAra che oma mAnI teo AvI prarUpaNA karatA haze. Ama pra.mI.gata matijJAnotpattikramanuM nirUpaNa Agamika paramparAne anusaratuM hovA chatAM, ane vadhu tarkagrAhya banAvavAno prayatna karavAmAM Avyo che te A nirUpaNanI lAkSaNikatA che. ane A lAkSaNikatA ja kalikAlasarvajJanI AgavI oLakha che. sandarbhasUci pra.mI. - pramANamImAMsA (saTIka), sUtra 1.1.26-29. kartA - zrIhemacandrAcArya, saM. - paM. sukhalAlajI saMghavI, pra.- sarasvatI pustaka bhaNDAra, amadAvAda, 1989 vi.bhASya - vizeSAvazyakabhASya (saTIka), gAthA 178-354, kartA - zrIjinabhadragaNi, TI.- maladhArI hemacandrasUrijI, saM. - rAjendravijayajI, pra. - bAI samaratha jaina zve. mU. jJAnoddhAra TrasTa - amadAvAda, vIrasaM. 2489 pra.na. - pramANanayatattvAloka (bAlabodhinITIkA sAthe), sUtra 2.7-12, kartA - vAdidevasUrijI, TI. - rAmagopAlAcArya, saM. - paM. vajrasenavijayajI, pra. bhadraGkara prakAzana - amadAvAda, vi.saM. 2057 jJAnabindu - pariccheda 35-38, 46, 47, kartA - upA. zrIyazovijayajI, saM. - paM. sukhalAlajI saMghavI, pra. siMghI jaina granthamAlA - amadAvAda, kalakattA, 1. "vAsanA'pi smRtivijJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpA tadvijJAnajananazaktirUpA ceSyate / sA ca yadyapi svayaM jJAnarUpA na bhavati, tathApi.... upacArato jJAnarUpA'bhyupagamyate / " - vi.bhASya 189 TIkA 2. "asya hyajJAnarUpatve jJAnarUpasmRtijanakatvaM na syAd - pra.mI. - 1.1.29 TIkA; "ajJAnAtmakatAyAM tu saMskArasyeha tasya vA / jJAnopAdAnatA na syAd..." zlokavArtika - 1.15.22 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 jai.ta. - jainatarkabhASA, pariccheda - 6-17, kartA - upA. zrIyazovijayajI, saM. - paM. sukhalAlajI saMghavI, pra. - siMghI jaina granthamAlA - amadAvAda, kalakattA, 1938 sanmatiTIkA - 553, 618 pRSTha, kartA - zrIabhayadevasUrijI, saM. - paM. sukhalAlajI saMghavI, becaradAsa dozI, pra. RINSEN Book Co., Kyoto, 1984 laghIyastraya (saTIka), kArikA 5-6, kartA - bhaTTa akalaGkadeva, saM. - mahendrakumAra jaina, pra. - siMghI jaina granthamAlA, 1939 (akalaGkagranthatrayam antargata) tattvArtha - tattvArthAdhigamasUtra (svopajJabhASya sAthe), sUtra 1.15-19, kartA - zrIumAsvAti vAcaka tattvArthaTIkA - kartA - zrIsiddhasenagaNi, saM. - hIrAlAla rasikadAsa kApaDIyA, pra. - devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, 1926 tattvArthabhASyavivaraNa - kartA - zrIyazovijayajI upA., saM. - A zrIvijayodayasUrijI, pra. - zrutajJAna prasAraka sabhA - amadAvAda, 1995 ta. vA. - tattvArthavArtika (saTIka), kartA - bhaTTa akalaGkadeva, saM. - mahendrakumAra jaina, pra.-bhAratIya jJAnapITha - dilhI, 1999 zlokavArtika - tattvArthazlokavArtika (saTIka), kartA - vidyAnandisvAmi, saM. - manoharalAla nyAyazAstrI, pra. - sarasvatI pustaka bhaNDAra, amadAvAda, 2002 sarvArthasiddhi - kartA - zrIpUjyapAdasvAmI nandIsUtra - kartA - zrIdevavAcaka