Gita Sankalan

Author(s): Sastu Sahityavardhak Karyalay Mumbai
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006071/1

Page #1

શ્રી ગીતા સંકલન
(
3
नगर
તું સાહિત્ય ક કાર્યાલય છે. ભદ પાસે, - ૨મદાવાદ

Page #2

શ્રી મદ્ ભગવદ્ગીતાના સારરૂ ૫ એવી ૪૨ કલાકે શ્રી રમણ મહર્ષિ એ પસંદૃ કરીને એવા ક્રમ માં ગોઠવ્યા છે કે જેથી વાચકને ગીતાના મૂળ સિદ્ધાંતો ટૂંકામાં સમજાઈ જાય. | દરેક લોકો ગુજરાતી અનુવાદ તથા સ મલેકી ભાષાંતર અપાયું છે. ગુજરાતી અનુવાદ મહાત્મા ગાંધીજીના અનાસક્તિયોગ માંથી લેવાય છે અને સમકકી અનુવાદ શ્રી. કિશોરલાલ ઘ, મશરૂવાળાના લેવાયા છે.
તે ઉપરાંત યોગવાસિષ્ઠના ૧૦ કલેક, વિવેકચૂડામણિના ૧૦ લોકો અને શિવાનંદલહરીના ૧૦ કલાકા–એમ બીજા ત્રણ સ કલને અનુવાદ સાથે આપ્યાં છે.
આ પુસ્તકની આ ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ કરવાની રજા શ્રી ૨મણાશ્રમ, તિરૂવનુ મલય મ તરફથી સંસ્થાને મળી છે, તે માટે અહીં' એ આશ્રમના ન્યવસ્થાપક મહાશયને આભાર માનવામાં આવે છે. ન્યૂ દિલ્હી, તે સસ્તું સાહિત્ય મુદ્રણાલય ટ્રસ્ટવતી @ી. ૧પ- છું–જપ મનું સૂએફ્રા૨ (પ્રમુખ )
Serving Jinshasan
પ્રત ૨ ૦ ૦ ૦ ૦
026092 gyanmandir@kobatirth.org
સણ
ના

Page #3

શ્રી ગીતા સંકલન
[ શ્રી રમણ મહર્ષિએ ભગવદ્ગીતાના ૭૦૦ શ્લોકોમાંથી પસંદ કરેલા નીચેના ૪૨ શ્લોકોને સમલૈકી અનુવાદ શ્રી. કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળાને અને ગુજરાતી અનુવાદ મહાત્મા ગાંધીજીને આપેલ છે.]
હિંસા થવા સંજય લ્યાतं तथा कृपयाऽऽविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्। . विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥२-१॥ કૃપાના વેગથી ખિન્ન, આંસુથી વ્યગ્રદષ્ટિના
પાર્થ પ્રત્યે કહ્યાં આવાં વચને મધુસૂદને, - આમ કરુણુથી દીન થઈ ગયેલા અને અશ્રપૂર્ણ વ્યાકુળ નેત્રવાળા દુ:ખી અર્જુન પ્રત્યે મધુસૂદને આ વચન કહ્યાં: (૧) | શ્રમragવારા શ્રી ભગવાન બોલ્યાइदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-१ ક્ષેત્ર એ નામથી જ્ઞાની કહેતા આ શરીરને ક્ષેત્રજ્ઞને જાણનારે જે, તેને ક્ષેત્રજ્ઞ તે કહે.

Page #4

૨ ]
હે કૌન્તય! આ શરીર તે ક્ષેત્ર કહેવાય છે, અને એને જે જાણે છે તેને તત્ત્વજ્ઞાનીઓ ક્ષેત્રજ્ઞ કહે છે. (૨) क्षेत्रमं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥१३-२ વળી ક્ષેત્રજ્ઞ તે જાણ મને જ સર્વ ક્ષેત્રમાં ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞનું જ્ઞાન, તેને હું જ્ઞાન માનતે.
અને હું ભારત ! બધાં ક્ષેત્રો-શરીર–ને વિષે રહેલા મને ક્ષેત્રજ્ઞ જાણુ. ક્ષેત્ર તથા ક્ષેત્રજ્ઞના ભેદનું જ્ઞાન તે જ્ઞાન છે એમ મારે અભિપ્રાય છે. (૩) अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः। अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥१०-२० હું જ આત્મા રહ્યો સર્વ ભૂતેનાં હૃદય વિષે; આદિ, મધ્ય તથા અંત, હું જ છું ભૂતમાત્રનાં.
હે ગુડાકેશ! હું બધાં પ્રાણુઓના હૃદયને વિષે રહેલે આત્મા છું. હું જ ભૂતમાત્રને આદિ, મધ્ય અને અંત છું. (૪) जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्बुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥२-२७

Page #5

[ ૩ જમ્યાનું નિશ્ચયે મૃત્યુ મૂઆને જન્મ નિશ્ચયે, માટે ઉપાય ના તેમાં તારો શેક ઘટે નહિ.
જન્મેલાને મૃત્યુ અને મરેલાને જન્મ અનિવાર્ય છે. તેથી જે અનિવાર્ય છે તેને શેક કરવો યોગ્ય નથી.(૫) न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं
__भूत्वा भविता वा न भूयः। . अजो नित्यश्शाश्वतोऽयं पुराणो
___ न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥२-२० ન જન્મ પામે, ન કદાપિ મૃત્યુ,
હેતે ન તે, કે ન હશે ન પાછે; અજન્મ, તે નિત્ય, પુરાણ, શાશ્વત
હષ્ય શરીરે ન હણાય તે તે. " આ કદી જન્મતો નથી, મરતો નથી, આ હતો અને હવે પછી થવાને નથી એવું યે નથી, તેથી તે અજન્મા છે, નિત્ય છે, શાશ્વત છે, પુરાતન છે; શરીરને નાશ થવાથી તેનો નાશ થતો નથી. (૬) अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च। નિત્યઃ સર્વતઃ સ્થાણુરોડથું સનાતન ૨-૨૪

Page #6

છેદાય ના, બળે નાતે, ન ભીંજે, ન સુકાય તે, સર્વવ્યાપક એ નિત્ય, સ્થિર, નિશ્ચળ, શાશ્વત.
આ છેદી શકાતો નથી બાળી, શકાતો નથી, આ નિત્ય છે, સર્વગત છે, સ્થિર છે, અચળ છે અને સનાતન છે. (૭) अविनाशी तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्। . विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥२-१७ જાણજે અવિનાશી તે જેણે વિસ્તાર આ બધું તે અવ્યય તણે નાશ કેઈથે ના કરી શકે.
જે વડે આ અખિલ જગત વ્યાપ્ત છે તેને તું અવિનાશી જાણજે. આ અવ્યયને નાશ કરવા કઈ સમર્થ નથી. (૮) नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः। उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥२-१६ અસત્યને ન અસ્તિત્વ, સત્યને ન વિનાશ છે; તેમને બેઉને સાર નિહાળે તત્વદશિએ.
અસતની હસ્તી નથી, ને સહુને નાશ નથી. આ બન્નેનો નિર્ણય જ્ઞાનીઓએ જાણ્યો છે. (૯)

Page #7

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते। सर्वत्रावस्थितो देहे तथाऽऽत्मा नोपलिप्यते ॥१३-३२ સૂક્ષમતા કારણે બેમ સર્વવ્યાપી અલિપ્ત રહે દેહમાં તેમ સર્વત્ર વસી આત્મા અલિપ્ત રહે.
જેમ સૂક્ષ્મ હોવાથી સર્વવ્યાપી આકાશ લેપાતું નથી, તેમ સર્વ દેહને વિષે રહેલો આત્મા લેપાતો નથી. (૧૦) न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः॥ । यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥१५-६ સૂર્ય તેને પ્રકાશે ના, ચંદ્ર ના, નહિ અગ્નિ ચે; જ્યાં પિચીના ફરે પાછા, માતે ધામ ઉત્તમ.
ત્યાં સૂર્યને, ચન્દ્રને કે અગ્નિને પ્રકાશ આપવાપણું નથી હોતું. જ્યાં જનારને ફરી જન્મવું નથી પડતું એ મારું પરમ ધામ છે. (૧૧) अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्। . यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ८-२१ જેને અક્ષર, અવ્યક્ત, કહે તે જ પરંગતિ જે પાપે ના ફરે ફેરા, મારું તે ધામ છે પરમ,

Page #8

જે અવ્યક્ત, અક્ષર (અવિનાશી) કહેવાય છે તેને જ પરમ ગતિ કહે છે. જેને પામ્યા પછી લોકો ને પુનર્જન્મ નથી થતો તે મારું પરમ ધામ છે. (૧૨) निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा
અધ્યાત્મિનિત્યા વિનિવૃત્તીમાદા द्वन्द्वैविमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञै
गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥१५-५ નિર્માન, નિર્મોહ, અસંગવૃત્તિ, - અધ્યાત્મનિષા નિત, શાંતકામ; છૂટેલ દ્વધે સુખ-દુખ રૂપી,
અમૂઢ તે અવ્યય ધામ પામે. જેણે માન-મોહનો ત્યાગ કર્યો છે, જેણે આસક્તિથી થતા દોષોને દૂર કર્યા છે, જે આત્મામાં નિત્ય નિમગ્ન છે, જેના વિષયે શમી ગયા છે, જે સુખદુ:ખરૂપી દ્વન્દ્રોથી મુક્ત છે તે જ્ઞાની અવિનાશી પદને પામે છે. (૧૩) यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः। न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्॥१६-२३ છેડીને શાસ્ત્રને માર્ગ, વતે સ્વછંદથી નર. નહિ તે સિદ્ધિને પામે, ન સુખે, ન પગતિ.

Page #9

જે મનુષ્ય શાસ્ત્રવિધિને છોડીને સ્વેચ્છાએ જોગોમાં રાચે છે તે નથી સિદ્ધિ મેળવતો, નથી સુખ મેળવતો, નથી પરમ ગતિ મેળવતો. (૧૪) समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् । विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥१३-२७ સમાન સર્વ ભૂતેમાં રહેલા પરમેશ્વર, અનાશી નાશવતેમાં, તે દેખે તે જ દેખતે.
સર્વ નાશવંત પ્રાણીઓને વિષે અવિનાશી પરમેશ્વરને સમભાવે રહેલો જે જાણે છે તે જ તેને જાણનાર છે. (૧૫) भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥११-५४ અનન્ય ભક્તિએ, પાથ, આમતત્વથી શક્ય છે, જાણો, દેખ તેમ પ્રવેશે ભુજમાં થ.
પણ હે અર્જુન ! હે પરંતપ ! મારે વિષે એવું જ્ઞાન, એવાં મારાં દર્શન અને મારામાં વાસ્તવિક પ્રવેશ કેવળ અનન્ય ભક્તિથી શક્ય છે. (૧૬) सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः॥१७-३

Page #10

]
જેવું જે જીવનું સત્ત્વ, શ્રદ્ધા તેવી જ તે વિષે; શ્રદ્ધાની પ્રતિમા કેહી, જે શ્રદ્ધા તેજ તે મને.
હૈ ભારત ! બધાની શ્રદ્ધા પેાતાના સ્વભાવને અનુસરે છે. મનુષ્યને કંઇક ને કઈક શ્રદ્ધા તે! હાય જ. જેવી જેની શ્રદ્ધા તેવા તે થાય છે. (૧૭) श्रद्धावल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ४-३९ મેળવે જ્ઞાન શ્રદ્ધાળુ, જે જિતેન્દ્રિય તત્પર; મેળવી જ્ઞાનને પામે શીઘ્ર પરમશાંતિને.
શ્રદ્ધાવાન, ઈશ્વરપરાયણુ, જીતેન્દ્રિય પુરુષ જ્ઞાન પામે છે અને જ્ઞાન પામીને તરત પરમ શાન્તિ મેળવે છે. (૧૮)
तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०-१०
એવા અખ’ડ ચેાગીને, ભજતા પ્રીતિથી મને, આપુ તે બુદ્ધિના ચેાગ, જેથી આવી મને મળે.
એમ મારામાં તન્મય રહેનાર અને મને પ્રેમપૂર્વક ભજનારને હું જ્ઞાન આપું છું ને તેથી તેએ મને પામે છે. (૧૯)

Page #11

[૯ तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः। नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥१०-११ ધરીને કરુણું તેની અજ્ઞાન તમને હણું, રહેલો આત્મભાવે હું તેજસ્વી જ્ઞાનદીપથી.
તેમની ઉપર દયા લાવીને તેમના હૃદયમાં રહેલો હું જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશમય દીવાથી તેમના અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને નાશ કરું છું. (૨૦) ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः । तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् ॥५-१६ જ્ઞાનથી નાશ તે પામ્યું નિજ અજ્ઞાન જેમનું; તેમનું સૂર્ય–શું જ્ઞાન પ્રકાશ પરમાત્મને.
પણ જેમના અજ્ઞાનને આત્મજ્ઞાન વડે નાશ થયો છે તેમનું તે સૂર્યના જેવું, પ્રકાશમય જ્ઞાન પરમતત્વનાં દર્શન કરાવે છે. (૨૧) इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥३-४२ ઈન્દ્રિયને કહે સૂમ, સૂક્ષમ ઈન્દ્રિયથી મન, મનથી સૂક્ષ્મતે બુદ્ધિ, બુદ્ધિથી સૂક્ષ્મ તે રહ્યો.
ઈનિંદ્ર સૂક્ષ્મ છે, તેથી વધારે સૂક્ષ્મ મન છે. તેથી વધારે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ છે. બુદ્ધિથી પણ અત્યંત

Page #12

૧૦ ]
સૂક્ષ્મ છે તે આત્મા છે. (૨૨) एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥ ३-४३ એમ બુદ્ધિ પરે જાણી, આપથી આપ નિગ્રહી, દુંચ કામરૂપી આ વેરીના કર ઘાત તું.
આમ બુદ્ધિથી પર આત્માને એળખીને અને આત્મા વડે મનને વશ કરીને હું મહાબાહા! કામરૂપ દુય શત્રુને સંહાર કર. (૨૩) यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ४-३७ જેમ અગ્નિ ભભૂકેલા કરે છે ભસ્મ કાઇને, તેમ માની કરે ભસ્મ જ્ઞાનાગ્નિ સવ કમને,
હે અર્જુન! જેમ પ્રગટેલે અગ્નિ ખળતણુને બાળી નાખે છે તેમ જ જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ ખધાં કર્મોને ખાળી નાખે છે. (૨૪)
यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥ ४-१९ જેના સર્વે સમારંભા કામ-સંકલ્પ-હીન છે; તે જ્ઞાનીના બન્યાં કમ જ્ઞાનાગ્નિથી કહે બુધેા.

Page #13

[ ૧૧
જેના સર્વ આરભા કામના અને સ`કલ્પ વિનાના છે, તેનાં કર્માં જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ વડે ખની ગયાં છે, આવાને જ્ઞાની લેાકેા પડિંત કહે છે. (૨૫) कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् । अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् ॥५-२६ કામ ને ક્રોધથી મુક્ત, યતિ જે, આત્મનિગ્રહી, વતે તે આત્મજ્ઞાનીને બ્રાનિર્વાણુ સૌ દિશે.
જે પેાતાને એળખે છે, જેણે કામક્રોધ જીત્યા છે, જેણે મનને વશ કર્યું છે એવા યતિએને સત્ર બ્રહ્મનિર્વાણુ જ છે. (૨૬)
शनैः शनैरुपरमेद् बुद्ध्या धृतिगृहीतया । आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ ६-२५ - ધીરે ધીરે કરી શાંત ધૃતિપૂર્વક બુદ્ધિથી, આત્મામાં મનને રાખી ચિંતવનું ન કાંઇયે.
અડગ બુદ્ધિ વડે યાગી ધીમે ધીમે વિરમે અને મનને આત્મામાં પાવીને ખીજા કશાના વિચાર ન કરે. (૨૭)
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ६-२६

Page #14

૧૨ ]
જ્યાં જ્યાંથી ચળી જાય મન ચંચળ, અસ્થિર, ત્યાં ત્યાંથી નિયમે લાવી આત્મામાં જ નરે વશ.
જ્યાં જ્યાં ચંચળ અને અસ્થિર મન ભાગે ત્યાં ત્યાંથી (યાગી) તેને નિયમમાં આણીને પેાતાને વશ લાવે. (૨૮)
यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः ।
विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एवं सः ॥ ५-२८ ઇંદ્રિયા, મન ને બુદ્ધિ જીત્યાં, મેાક્ષપરાયણ, ટાળ્યાં ઈચ્છા—ભય-ક્રોધ, તે મુનિ મુક્ત સદા.
ઇન્દ્રિય, મન અને બુદ્ધિને વશ કરીને, તથા ઇચ્છા, ભય અને ક્રોધથી રહિત થઈને જે મુનિ, મેાક્ષને વિષે પરાયણ રહે છે તે સદા મુક્ત જ છે. (૨૯) सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६-२९ દેખે સૌ ભૂતમાં આત્મા ને સૌ ભૂતાય આત્મમાં; સત્ર સમદશી' જે યુક્તાત્મા ચેાગથી થયેા.
ખધે સમભાવ રાખનારા યાગી પેાતાને ભૂતમાત્રમાં અને ભૂતમાત્રને પાતામાં જુએ છે. (૩૦)

Page #15

[ ૧૩ अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते।। तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥९-२२ અનન્ય ચિત્તથી જેઓ કરે મારી ઉપાસના, તે નિત્યયુક્ત ભક્તોને ગક્ષેમ ઉપાડું હું.
જે લોકો અનન્યભાવે મારું ચિંતવન કરતા મને ભજે છે તે નિત્ય મારામાં જ રત રહેલાનાં યોગક્ષેમને ભાર હું ઉઠાવું છું. (૩૧) तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते । प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः॥७-१७. તેમાં જ્ઞાની સદા ચગી, અનન્ય ભક્ત, તે ચડે જ્ઞાનીને હું ઘણે વાલે, તે યેવાલ મને, વળી.
તેમનામાં જે નિત્ય સમભાવી એકને જ ભજનારે છે તે જ્ઞાની શ્રેષ્ઠ છે. હું જ્ઞાનીને અત્યન્ત પ્રિય છું અને જ્ઞાની અને પ્રિય છે. (૩૨) , ' बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते। वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥७-१९ પામી જ્ઞાન ઘણે જમે તે આવે શરણે મને, સર્વ આ બ્રા જાણીતે મહાત્મા અતિ દુર્લભ. ઘણું જન્મને અંતે જ્ઞાની મને પામે છે. બધું

Page #16

૧૪
વાસુદેવમય છે. એમ જાણનારા આવા મહાત્મા ખહુ દુર્લભ છે. (૩૩)
प्रजहाति यदा कामान् सर्वान्पार्थ मनोगतान् । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५ મનની કામના સવ છેાડીને, આત્મમાં જ જે, રહે સંતુષ્ટ આત્માથી, તે સ્થિતપ્રજ્ઞ જાણવા.
હે પા! જ્યારે મનુષ્ય મનમાં ઊઠતી ખધી કામનાઓના ત્યાગ કરે છે અને આત્મા વડે જ આત્મામાં સંતુષ્ટ રહે છે ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निस्पृहः । निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१ " છેડીને કામના સવે ફરે જે નર નિઃસ્પૃહ, અહં'તા–મમતા મૂકી, તે પામે શાંતિ, ભારત. બધી કામનાઓને ડી જે પુરુષ ઈચ્છા, મમતા અને અહંકારરહિત થઇ વિચરે છે તે જ શાન્તિ પામે છે. (૩૫)
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ १२-१५
જેથી ના લેાકાને ક્ષેાભ, જેને ના Àાભ લેાકથી; હષ–ચિંતાભય-ક્રોધે છૂટ્યો જે તે મને પ્રિય.

Page #17

|[ ૧૫ જેનાથી લોકો ઉગ નથી પામતા, જે હેકાથી - ઉદ્વેગ નથી પામતે, જે હર્ષ, ક્રોધ, અદેખાઈ, ભય ઉદ્વેગથી મુક્ત છે, તે મને પ્રિય છે. (૩૬) मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः। सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतस्स उच्यते ॥१४-५ માનાપમાનમાં તુલ્ય, તુલ્ય જે શત્રુમિત્રમાં સૌ કમરંભ છોડેલો, ગુણાતીત ગણાય છે.
જેને માન ને અપમાન સરખાં છે, જે મિત્રપક્ષ અને શત્રુપક્ષને વિષે સમભાવી છે અને જેણે સર્વ આરંભને ત્યાગ કર્યો છે તે ગુણાતીત કહેવાય છે. ૩૭ यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः। आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्य न विद्यते ॥ ३-१७ . આત્મામાં જ રમે જે તે, આત્માથી તૃપ્ત જે રહે, આત્મામાં જ સંતુષ્ટ, તેને કે” કાર્ય ન રહ્યું.
પણ જે મનુષ્ય આત્મામાં જ રમનારે છે, જે તેથી જ તૃપ્ત રહે છે અને તેમાં જ સંતોષ માને છે તેને કંઈ કરવાપણું નથી હોતું. (૩૮) नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ३–१८ .
,

Page #18

કરે કે ન કરે તેથી તેને કે’ હેતુ ના જગે; કેઈયે ભૂતમાં તેને કશો સ્વાર્થ રહ્યો નહિ.
કરવા ન કરવામાં તેને કંઈ જ સ્વાર્થ નથી. ભૂતમાત્રને વિષે તેને કશો અંગત સ્વાર્થ નથી. (૩૯) यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः। . समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥४-२२ સંતુષ્ટ જે મળે તેથી, નિષ્પાપ, દ્વમુક્ત જે, સિદ્ધિઅસિદ્ધિમાં તુલ્ય, તે ન બંધાય કર્મથી.
જે સહજ મળેલું હોય તેથી સંતુષ્ટ રહે છે, જે સુખ દુ:ખાદિ ઢંઢથી મુક્ત થયો છે, જે દ્વેષરહિત થયો છે, અને જે સફળતા નિષ્ફળતાને વિષે તટસ્થ છે તે કર્મ કરતો છત બંધાતો નથી. (૪૦) ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१ વસતે સર્વ ભૂતેનાં હૃદયે પરમેશ્વર,
માયાથી ફેરવે સૌને, જાણે કે યંત્રમાં ધર્યા. - હે અર્જુન! ઈશ્વર બધાં પ્રણીઓનાં હૃદયમાં વાસ કરે છે, અને પોતાની માયાને બળે ચાક ઉપર ચડેલા ઘડાની જેમ તેમને ચકરચકર ફેરવે છે. (૪૧)

Page #19

[ ૧૭
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत । तत्प्रसादात्परं शान्ति स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥१८-६२ શરણે સભાવે જ તેને જ, તદનુગ્રહે, પામીશ તુ પર શાંતિ વળી, શાશ્વત સ્થાનને.
હે ભારત! સભાવથી તું તેનુ ં શરણુ લે. તેની કૃપા વડે પરમશાન્તિમય અમરપદ્મને પામીશ. (૪૨) सारोऽयमिह सारस्य गीतायाः सुविराजते । संगृहीतो भगवता रमणेन महर्षिणा ॥ य इमाञ्चच्छ्रद्धयाऽधीते श्लोकान्ट् सप्त संख्यकान् । सोऽधिगत्य तु गीतायास्तात्पर्य सुखमश्नुते ॥
ગીતાના સારના સાર, ઉત્તમ તત્ત્વમેધ આ, ખેતાની શ્લાકમાં ગૂચ્યા, શ્રી રમણ મહર્ષિ એ. શ્રદ્ધાભક્તિભર્યો ચિત્તે, યારે આ ઉપદેશ જે, ગીતાના મમ તે જાણી આત્માનું સુખ મેળવે.
ભગવાન શ્રીરમણ મહર્ષિએ સ ંગ્રહિત કરેલા શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાના આ શુભ સાર છે, જેએ આ ૪ર ક્ષેાકાનું શ્રદ્ધાપૂર્વક અને ભક્તિપૂર્વક અધ્યયન કરે છે તેએ ગીતાનું તાત્પર્ય સમજી જાય છે અને પરિણામે સુખ પામે છે. (૪૩) ॥ ૐ શ્રી રમળાવેળમસ્તુ ॥

Page #20

ગીતા સંકલનનો આમુખ
મનુષ્ય યુગે થયાં જે સનાતન સત્યની ખોજ કરી રહ્યો છે તે શું છે ? આપણે આ નાશવંત છતાં દુ:ખપૂર્ણ દેખાતા જીવનમાં તેની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકે ? ગીતા સંકલનના પ્રથમ કલાકમાં રજુ થતા આ પ્રશ્નોના જવાબમાં, શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને તારું સ્વરૂપ ઓળખ” એ સનાતન જ્ઞાન સંદેશ સુણાવ્યો છે અને ભગવાન શ્રીરમણ મહર્ષિના બોધનું તાત્પર્ય પણ એ જ છે. એમનો બોધ સાધકને આત્મવિદ્યાની પ્રાપ્તિના પ્રત્યક્ષ સાધન તરીકે “હું કેણુ?”ની વિચાર કરવાનું શીખવે છે. પોતાના આ સંદેશાને સ્પષ્ટપણે રજૂ કરવા ખાતર, કેટલાક ભકતોની પ્રાર્થના અનુસાર શ્રીમહર્ષિએ ભગવદ્ગીતાના ૭૦૦ લોકોમાંથી આ ૪૨ લોકો પસંદ કર્યા છે અને આ પુસ્તકમાં છાપ્યા મુજબના અનુક્રમમાં તે લોકો ગોઠવ્યા છે. - સંકલનમાં મુખ્યત્વે કરીને જ્ઞાન અને ભક્તિમાર્ગ પર ભાર મૂકાયો છે અને નિષ્કામ કર્મને માર્ગ તે એ બન્નેમાં ગર્ભિત જ છે. ખરું જોતાં તે શ્રીમહર્ષિના કથન અનુસાર જ્ઞાની જ સારે કર્મયોગી થઈ શકે છે. આમ આ ૪૨ લોકોમાં

Page #21

[ ૧૯ ભગવદ્ ગીતાને સારાંશ આવી જાય છે અને તે સચ્ચિદાનંદ આત્માની પ્રાપ્તિનું પ્રત્યક્ષ સાધન બતાવે છે. આ આત્મપ્રાપ્તિ જ યુગે થયાં મનુષ્યની માજનું એક અને અંતિમ ધ્યેય રહ્યું છે. - આધ્યાત્મિક સત્ય માટેની ખાજ માટે, જંગલમાં અને ગુફામાં વસી એકાંતિક જીવન ગુજારવાની જરા યે જરૂર નથી. પોતાની ત્યાગની ભાવનાને કારણે, સાધક કઈવાર આવું એકાંતિક જીવન - સ્વીકારે છે; છતાં યે તે જાણે છે કે પોતાની બેજનું
ધ્યેય પોતાની અંદર જ છે અને તેની પ્રાપ્તિનો આધાર આસપાસના વાતાવરણ પર મુદ્દલ નથી. બધી બાહ્ય વસ્તુઓ, સ્થૂળ દેહ અને તેની આસપાસના વાતાવરણમાંથી મનને ઊઠાવી લઈને તેણે વિચારના મૂળરૂપી આત્મા અથવા શુદ્ધ સવસ્તુના
હું” ની ખોજ કરવાની છે. આ અમર આત્માને નિશ્ચયપૂર્વક “બધાં ક્ષેત્રો-શરીર–ને વિષે રહેલા ક્ષેત્રજ્ઞ તરીકે જાણવો એ જ સત્યની પ્રાપ્તિ છે. (લોક ૨ થી ૪). આત્મા અજન્મા છે, નિત્ય છે, શાશ્વત છે, પુરાતન છે અને શરીરને નાશ થવાથી તેને નાશ થતો નથી. તેના પર પંચતોની અસર થતી નથી. અને સ્થૂળદેહમાં તે લપાતો નથી. તે નિત્ય અને સર્વગત, અચળ અને સનાતન છે. તે

Page #22

૨૦ ]
સ્વયંપ્રકાશ હેઈ, તેના થકી જ બીજું જાણું શકાય છે અને તેથી જ સૂર્યને, ચંદ્રને કે અગ્નિને ત્યાં પ્રકાશ આપવાપણું રહેતું નથી.
આવો શુદ્ધ સનાતન આત્મા એ જ આપણું સાચું સ્વરૂપ છે. આપણે રેગ અને મરણને આધીન થનારું સ્થૂળ શરીરે નથી અથવા ગુણોને આધીન થનારું મન પણ નથી. (૫ થી ૧૧ સુધીના) આ સાત લોકોમાં આ પ્રકારે વર્ણવેલા આત્માના સ્વરૂપનું ઊંડું ચિંતન અને આપણે ખરેખર શુદ્ધ સનાતન આત્મા છીએ, એ સત્યનું નિરંતર સ્મરણ આપણા મનને ઊર્ધ્વગતિ આપી, જીવન પ્રત્યેની આપણી દૃષ્ટિને ઉદાત્ત બનાવે છે. આવા ચિંતન અને સતત્ આત્મભાન વડે અજ્ઞાનમાંથી પેદા થતી આપણી મિથ્યા આસક્તિઓ દૂર થાય છે તથા સમગ્ર જીવનને સમજનારી તેમ જ તેનાથી વે પર જનારી એક નવીન દૃષ્ટિ આપણને પ્રાપ્ત થાય છે. જેઓએ અવ્યક્ત અને અવિનાશી આમાનો સાક્ષાત્કાર કર્યો છે તેનો પુનર્જન્મ થતો નથી, કારણ કે કામના, આસક્ત અને સર્વ ભ્રાનિતના મૂળરૂપી મનની પ્રત્યેક દોષને ત્યાગ કરીને જ તેઓએ પરમ ગતિ મેળવેલી હોય છે. (લોક ૧૨-૧૩).
માટે સાચા સાધકે શાસ્ત્રવિધિને નિષ્ઠાપૂર્વક

Page #23

[ ૨૧ વળગી રહી, સૂક્ષ્મ કામનાના શિકાર બનવું ન જોઇએ. કર્તવ્યની ભાવનાને લીધે નહિ પણ કામનાના આવેશથી દોરવાઈને જે સ્વચ્છંદતાથી વર્તે છે અને એ રીતે મનને સંતોષીને, સુખ તથા શાંતિ મેળવવાની આશા રાખે છે તેની બ્રાન્તિ સત્વર દૂર થઈ જાય છે. આમ કરવા છતાં તે અજ્ઞાની અને દુ:ખી જ રહે છે, કારણ કે કામના કદી સંતોષાતી જ નથી અને તેને જેમ વધુ સંતોષવામાં આવે છે તેમ તેની ભૂખ વધતી જ જાય છે એમ જાણવા છતાં યે પિતાને જકડનારી એ કામનાના પાશમાંથી છૂટી શકવાને તે અસમર્થ હોય છે. જેમ જેમ તે કામનાને સંતોષતો જાય છે, તેમ તેમ તેની જરૂરિયાત અને અતૃપ્તિ વધતી જ જાય છે. ભેગની શોધમાં કામનાવશ થઈને, તે શાસ્ત્રવિધિનું ઉલ્લંઘન કરે છે અને પરિણામે તેને નથી મળતી સિદ્ધિ નથી મળતું સુખ કે નથી મળતી પરમગતિ. પૂર્ણ જીવન ગાળનારા આત્મકામ પુરુષને જે પરમસુખ મળે છે તે તેને માટે નથી. (લેક ૧૪) સર્વ નાશવંત પ્રાણુઓને વિષે અવિનાશી પરમેશ્વરને સમભાવે રહેલે જે જાણે છે, તે જ સદ્દર્શન પામી, પરમ શાંતિ અનુભવે છે. (કલોક ૧૫)
પરમાત્મા અને આત્મા એક જ છે અને તે

Page #24

૨૨ ]
ભક્તોના હ્રદયમાં વસેલે છે. આત્માની શેાધ કરવી અને હૃદયમાં તેની જોડે અનન્ય ભાવે સ્થિતિ કરવી એ જ જ્ઞાન છે અને એ જ ભક્તિ છે. એ દશામાં અન્યપણું' જ નથી અને આ પ્રકારે જ અર્થાત્ લેશ પણ અન્યપણા વિના જ, પરમાત્માનું જ્ઞાન, દૃન તેમ જ તેમનામાં વાસ્તવિક પ્રવેશ શકય અને છે. જે સાધકમાં અડગ શ્રદ્ધા અને ધ્યેયનિષ્ઠા હાયતા જ તે આ પરમતિ પામે છે; કારણ કે શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠાના આ બે ગુણે! વિના કાઈ પણ સાધના અખડપણે થઇ શકતી નથી. ( ક્ષેા. ૧૬) માસના સ્વભાવ જ એવે છે કે તેનામાં એક યા ખીજી જાતની શ્રદ્ધા હાય જ છે. માણસનું જીવન ગમે તે પ્રકારનું હાય, પરંતુ તેના આચરણના નિયમેાને લગતી કોઇ શ્રદ્ધા મુજબ જ તેનું વતન હાય છે. તેની આવી શ્રદ્ધા માટે ભાગે અજાણપણે અને જીવન તથા સમાજ વચ્ચેના આંતરિક વ્યવહારની જુદી જુદી ઘટનાએને પરિણામે પેદા થયેલી હાય છે. દાખલા તરીકે કેાઈ સામાન્ય માણુસને અજાણુપણે અને અપ્રગટ રીતે એવી શ્રદ્ધા થઇ હોય છે કે તેને ધન મળે તેા તે સુખી થાય; આવા માણુસની એ શ્રદ્ધા જ આખરે તેના જીવન અને આચરણુ પર અસર કરે છે. એથી ઊલટુ, જે તેને નીતિના

Page #25

[ ૨૩ નિયમની શ્રેષ્ઠતા પર અડગ શ્રદ્ધા હાય અને આદૉને અણુ કરેલું જીવન જ જીવવાયેાગ્ય છે એવું એ માનતા હાય તા તેના કાર્યપ્રવાહ સાવ નિરાળા જ બને છે; જે આદર્શોમાં તેને શ્રદ્ધા છે તેની જીવંત મૂર્તિ જ તે બની રહે છે. યો યચ્છુન્દ્વ: સ વ સઃ । જેવી જેની શ્રદ્ધા તેવેા તે થાય છે.’ એ સૂત્રનું ટ્રૅકમાં આ જ મહત્વ છે. (શ્લાક ૧૭).
આવી શ્રદ્ધા રાખવી એ માણસની ભારે સિદ્ધિ છે. બીજા કાઈ ઉપાયાથી ચચળ મન અને ખંડખાર ઇંદ્રિયા કાબુમાં આવતી નથી પણ આદર્શીનું સાચું પાલન કરવાની આવી પ્રખળ શ્રદ્ધા વડે તે. સહેલાઈથી કાબુમાં આવી જાય છે. બીજી રીતે કહી– એ તા સાધકના આધ્યાત્મિક અભ્યાસને આવી જીવંત શ્રદ્ધા વેગ આપે છે, એ વાતના પુરાવેા એ · છે કે એવા સાધકે મન તથા ઇંદ્રિયા પર વિજય મેળવેલેા હેાય છે. પ્રબળ શ્રદ્ધા અને સાચા પ્રયાસ વડૅ મન અને ઈંદ્રિયાને વશ કરવામાં આવે છે. ત્યારે જ સાચા સાધકને એવું જ્ઞાન થાય છે કે, સત્ય સુખ પેાતાની અર જ છે અને તે આત્માને સહજ સ્વભાવ જ છે. જ્યારે તે આત્માનું આવું પરમ સુખ મેળવે છે ત્યારે તે પરમ શાંતિ યે પામે છે. (શ્લાક ૧૮).

Page #26

૨૪] - સાધક માટે જે બે ગુણે અનિવાર્ય છે તે પરમ નિષ્ઠા અને સહજ પ્રપતિ (ભક્તિ) છે. પરમનિષ્ઠા વિના આત્માનુસંધાનને માર્ગે ચડી શકાતું નથી એ સાવ ઉઘાડું છે અને સહજ પ્રપત્તિ વિના ગમે તેવા ભારે પ્રયાસે કરવા છતાં તેમ જ બુદ્ધિબળ અજમાવવા છતાં, એવા પુરુષને પ્રજ્ઞાન કદાપિ પ્રાપ્ત થતું નથી, પ્રપત્તિ પચા હૃદયવાળાનું નહિ પણ શ્રદ્ધા અને નિષ્ણારૂપી અભેધ કવચ ધારણ કરનાર પુષનું હથિયાર છે. જે પ્રપત્તિનું સાચું સ્વરૂપ જાણે છે અને તેના વગર કઈ સશુણ લભ્ય નથી તથા પ્રપત્તિની ખીણમાં થઈને જ જ્ઞાનને માર્ગે જવાય છે એવું સમજે છે, તે આ સદ્ગુણેના સદ્ગુણનું આનંદમય સ્વરૂપ પણ ઓળખે છે. તેની શ્રદ્ધાની વિરૂદ્ધ પંડિતો ગમે તે કહે છતાં યે તે કદી ઉશકેરાત નથી. આવા પુરુ, શંખનાદ થવા પહેલાં જ કુરુક્ષેત્રનું અધું યુદ્ધ જીતી લીધું છે; કારણ કે પ્રપતિ એવો સદ્દગુણ છે કે જે પ્રભુની કરુણપૂર્ણ કૃપા સાધકની અંદર ઉતારી શકે છે. પ્રભુકૃપા વિના અહંકારનું ગળી જવું અશક્ય છે અને અહંકાર ગળ્યા વગર આત્મસિદ્ધિ થતી નથી. અજ્ઞાનમાંથી જન્મેલો અહંકાર દૃષ્ટિને ઢાંકી દે છે અને માણસને અંધકાર અને વિનાશ તરફ ખેંચી

Page #27

[ ૨૫ જાય છે, પરંતુ વિવેકમાંથી જન્મેલી પ્રપત્તિ બુદ્ધિયોગ પ્રાપ્ત કરાવી, માણસને જ્ઞાન અને મુક્તિ અપાવે છે. જ્ઞાન એટલે આતમરૂપી પરમાત્મા અને આત્મસિદ્ધિ એટલે જ મુક્તિ. (લોક ૧૯ થી ૨૧).
વિવેકબુદ્ધિ દ્વારા આપણે આત્માના સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ. જ્ઞાન મેળવવાના સાધન તરીકે આપણી પાસે ઈંદ્રિય, મન અને બુદ્ધિ છે, પણ આપણે પોતે એ બધાંથી પર છીએ. ખરેખર ઈંદ્રિયો ભારે બળવાન છે. નાનકડી આંખ હજાર ગાઉ દૂર આવેલા ગ્રહને જોઈ શકે છે. ઈંદ્રિથોની મદદ વડે મન આપણને કળાનું જ્ઞાન આપે છે અને આપણે માટે કળાની સૃષ્ટિ રચે છે. આપણી બુદ્ધિ આપણી સામે કુદરતના ભેદ ખુલ્લા કરે છે અને આપણે માટે વિજ્ઞાનની સૃષ્ટિ રચે છે. છતાં યે આપણે પોતે તો કળા અને વિજ્ઞાન આપી શકે તે પ્રત્યેક વસ્તુથી યે પર છીએ. જ્ઞાન મેળવવાનાં આપણું સાધનેએ આપણું જીવન ઉચ્ચ બનાવ્યું છે, પણ આપણે પોતે કાણુ છીએ ? જે ઈંદ્રિય, મન અને બુદ્ધિ મોટાં હોય તો આપણે તેનાથી ઘણા યે મહાન હોવા જોઈએ, કારણ કે એ | બધાં આપણું નોકર છે અને આપણું થકી હસ્તી ધરાવી શકે છે. વસ્તુત: આપણે આત્મા છીએ.

Page #28

ર૬ ] આમ જાણવું એનો અર્થ ગર્વિષ્ઠ અને અહંકારી થવાને નથી પણ મન અને બુદ્ધિથી પર એવા સસ્વરૂપને પ્રપત્તિદ્વારા શોધી કાઢવાને છે. આપણા સાચા આત્મસ્વરૂપને ઓળખવાને બદલે, આપણી નોકરી કરનારાં આ સાધને જે આપે તેમાં સંતોષ માનવો એ આપણું અજ્ઞાન અને ભ્રમ નથી શું ? જીવનમાંની બીજી બધી વસ્તુઓની જેમ મન અને બુદ્ધિ માણસની મિલકત જ છે અને તે જીવનના જેટલી જ નાશવંત છે. મન અને બુદ્ધિ માણસ માટે હસ્તી ધરાવે છે અને તેના વગર તેઓ કામ કરી શકતાં નથી. મનુષ્ય જીવનને આમપ્રાપ્તિનું સાધન બનાવવામાં ન આવે તો તેની અંતિમ અને કાયમી કિંમત કંઈ જ નથી. આથી જ ભલા ગાવાઈ–ઈશુખ્રિસ્ત–પ્રશ્ન પૂછયો હતો કે,
આત્મા ગુમાવીને આખું જગત મેળવવામાં શો ફાયદો ?” (લોક ર૨).,
આમ આપણે એક માત્ર પ્રયાસ, આપણું સાચું હિત કરનાર અર્થાત્ ઈંદ્રિય, મન અને બુદ્ધિથી પર એવું આત્મજ્ઞાન મેળવવાને હોવો જોઈએ. આત્માને ઓળખવા ઇચ્છનારે કામનાને ત્યાગ કરવો જોઈએ, કારણ કે કામનાને સંબંધ અનાત્મા જેડે છે અને તેની પાછળ દોડવામાં

Page #29

માણસ ભૂલો પડી આત્માથી ગાઉ દૂર ચાલ્યો જાય છે. કામના માણસને કટ્ટો દુશ્મન છે. તે લલચાવનારાં સ્વરૂપ ધારણ કરે છે અને મને એ લાલચ સામે ટકી શકતું નથી. માણસને સુખી કરવાને ડોળ કરી, તેની ઈંદ્રિયો અને મનને સંતોષનારા પદાર્થોને તેને ગુલામ બનાવી દે છે. મને , ઊભી કરેલી માયાની જાળમાં ફસાયેલો માણસ આત્માને કદી ઓળખી શકતો નથી. સાવધ સાધકને પણ કામના વિનાશને પંથે ખેંચી જાય છે. માટે જ મનને સંપૂર્ણપણે આત્મામાં તલ્લીન કર્યા વિના એ દુમનને જીત એ કઠણ તે શું પણ ખરું જોતાં અશક્ય જ છે. (લોક ૨૩). આવી તલ્લીનતા, અગાઉ જણાવ્યા મુજબ, શાસ્ત્રવિધિના પાલનથી અને પરમાત્માની ભક્તિ તથા ઉત્કટ શ્રદ્ધા વડે જ પ્રાપ્ત થાય છે.
આવી શ્રદ્ધા ને ભક્તિ મેળવવા માટે અને શાંતિ તથા આત્મનિષ્ઠાના આંતરિક માર્ગે પ્રયાણ કરવા માટે, આપણે પહેલાં તો સદા આત્મામાં રમતા કઈ જ્ઞાનીને આશ્રય લેવો જોઈએ. એવા જ્ઞાનીની હાજરી આનંદપૂર્ણ શાંતિ પ્રસરાવે છે અને તેનું દરેક કાર્ય તેણે પ્રાપ્ત કરેલા સમ્યમ્ જ્ઞાનનો પરિચય કરાવે છે. તેની કૃપાપૂર્ણ હાજરીમાં આપણને આંત

Page #30

૨૮ ]
રિક શાંતિના ઊંડા અનુભવ થાય છે એટલું જ નહિ પણ વિવેકબુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે કે જે વડે આપણું પ્રવૃત્તિમય હાવા છતાં, જીવનપ્રવૃત્તિથી યે પર એવા આપણા સત્સ્વરૂપને આપણે સાક્ષા ત્કાર કરી શકીએ છીએ. પેાતાના ઉપદેશ અનુસાર કરવામાં આવતી ( જીવનની સાથે સાથે ઊભી થતી ) પ્રવૃત્તિનું તેમ જ જ્ઞાનીની આત્મનિષ્ઠાની પરમ દશાનું એક સાથે અવલેાકન કરવાથી, આપણે નિષ્કામ કર્મના સિદ્ધાંત સમજી શકીશું અને જીવનમાં તેનું વ્યવહારિક આચરણુ કેમ કરવું તે જાણી શકીશું. જીવનને નિષ્કામ કર્મના નિયમ લાગુ પાડવા એટલે કાઈ હિતકારી પ્રવૃત્તિમાં રાકાયેલા રહેવા છતાં યે તે ખાખતમાં કાઈપણ જાતની આસક્તિ ન રાખવી. ખરું જોતાં, જ્ઞાની આદશ ક યાગી પણ હાય છે. તેનાં કર્માં કામનારહિત હૈાય છે અને તે જ્ઞાનાગ્નિમાં ભસ્મ થઈ ગયેલાં હાય છે. ( ક્ષેાક ૨૪ થી ૨૬ ).
જીવનના આ પરમ ધ્યેયને આપણે ઈશ્વરના અવતારસમા ગુરુની કૃપાથી પામી શકીએ છીએ. ગુરુની નિષ્કામ સેવા કરીને, જે સસ્તુની તે મૂર્તિ - સમા છે, તેની સેવા કરીને અને અડગ શ્રદ્ધા તથા ભક્તિ વડે સતત નિષ્ઠાપૂર્ણ સાધના કરીને ગુરુકૃપા

Page #31

[ ૨૯ મેળવી શકાય છે. પૂર્ણતાએ પહોંચીએ નહિ ત્યાં સુધી આપણે સાધના વગર આગળ વધી શકીએ જ નહિ. મનને તેના મૂળ સ્થાન–આત્મા તરફ વાળીને પૂર્ણ મનોનિગ્રહ મેળવવાનો પ્રયાસ ચાલુ રાખી, તેમાં આપણે સિદ્ધિ મેળવવી જોઈએ. મનના સંયમ વગર ધ્યાન થઈ શકતું નથી. જ્યારે જ્યારે વિચાર ઊભું થાય ત્યારે ત્યારે દરેક પ્રકારના વિચારનો ત્યાગ કરી, આપણે કેવળ આપણા મૂળ સ્વરૂપમાં જ રહેવું જોઈએ. આત્મા સદા વિદ્યમાન છે, જેનું આપણે વિચારના મૂળ અર્થાત્ કેવળ શુદ્ધ સત્વચિત્ રૂપે દર્શન કરવાનું છે, એ મૂળ સ્થાન અર્થાત હદયને પામવા માટે દરેક જાતના વિચારનો ઉચ્છેદ કરવો જોઈએ. માટે જ ગીતાનું કથન છે કે ન ક્રિપિ જિન્તતા વિચારનો પૂર્ણ ત્યાગ એટલે મનોનાશ; કારણ કે મન વિચારેના સમૂહ સિવાય અન્ય કશું જ નથી. જુવમેવાતિય બ્રહ્મને સાક્ષાત્કાર, સ્વયં માયાજાળરૂપી મનના નાશ વિના અશકય જ છે. (લોક ૨૭).
જ્યાં સુધી મન આત્મામાં તન્મય થઈ જાય નહિ ત્યાંસુધી તેને આત્મામાં સ્થિર કરતા, આત્માના અંકુશ હેઠળ જ રાખ્યા કરવું જોઈએ. મન ઇન્દ્રિય વડે સહેલાઈથી દોરવાતું હોવાને કારણે, તે સ્વભાવે જ

Page #32

૩૦ ]
નખયુ. અને ચંચળ છે. ઇન્દ્રિયાને વશ કરવા પ્રથમ તેા મનને વશ કરવું જોઇએ અને જે મુમુક્ષુ છે તેણે બુદ્ધિના પણ નિગ્રહ કરવા જોઇએ. આમ કરીને તે મેાક્ષપ્રાપ્તિની લગનીમાં પૂરેપૂરા તરખાળ થઈ જાય છે. સાધક જેટલા પ્રમાણમાં ઇન્દ્રિયા, મન અને બુદ્ધિના સંયમ સાધે છે તેટલા જ પ્રમાણમાં તે મુક્તિના અવર્ણનીય આનંદ પામે છે. આ મેાક્ષાન૬ પેાતાની અંદર જ અતગત છે અને જ્યારે તે કામના, ભય અને કાધરહિત થાય છે ત્યારે જ તેને તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. જ્યારે તે આત્મનિષ્ઠાની પૂર્ણ તાએ પહેાંચે છે ત્યારે તેને માલૂમ પડે છે કે, જે મુક્તિ તે શેાધી રહ્યો હતેાં તે ખીજું કંઈ નહિ પણ આત્મસ્વરૂપ જ છે અને ખધન મનની હસ્તીને લીધે જ જણાય છે. એક વખત મનાનાશ થઈ જાય તે પછી તેનામાં સમષ્ટિ આવી જાય છે, તે સા આત્મામાં અને આત્મરૂપે રહે છે, સર્વ ભૂતામાં આત્માને જુએ છે અને સર્વ પ્રાણીઓને આત્મામાં નિહાળે છે. (શ્લાક ૨૮ થી ૩૦).
આત્મનિષ્ઠાની જે દશામાં ‘ અન્યપણુ’ ’ હેાતું જ નથી તેમાં જ્ઞાન ને ભક્તિ એક થઈ જાય છે. આત્મા વસ્તુત: પરમાત્મા જ છે એટલે આત્મનિષ્ઠા એ પ્રભુભક્તિ જ છે. આ રીતે પેાતાનુ જીવન પરમાત્મા

Page #33

[ ૩૧
ને સમર્પણુ કરનાર પુરુષ ઈશ્વરની સતત અને નિશ્રિત છત્રછાયા પામે છે. કારણ કે ઈશ્વરને જ્ઞાની પર એટલેા જ પ્રેમ હાય છે, જેટલેા જ્ઞાનીને ઈશ્વર પર ઢાય છે. આવા જ્ઞાનીના પુનર્જન્મ થતા નથી. (શ્ર્લાકે ૩૧ થી ૩૩). તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે, કારણ કે મનમાં ઊઠતી ખધી કામનાઓના તેણે ત્યાગ કરેલા હૈાય છે. તે ‘હું અને ‘ મારું’ના ભાવથી રહિત હૈાય છે અને આત્મા વડે જ આત્મામાં તૃપ્ત રહી, સ પ્રત્યે સંતુષ્ટ રહે છે, તે આખી સૃષ્ટિને ચાહે છે અને મિત્ર તેમ જ શત્રુ બન્ને પ્રત્યે સમાન પ્રેમ રાખે છે; કારણ કે જે પ્રભુનાં તે સવંત્ર દેન કરે છે તેની પ્રત્યે તેને ભક્તિ છે. તેને આત્માના ઐકય અને સાપીપણાની પ્રતીતિ થયેલ હેાવાથી, તે કેવળ આત્માને જ પ્રત્યેક સ્થળે જુએ છે. સદા આત્મામાં જ રમણ કરે છે, આત્માથી જ તૃપ્ત રહે છે અને આત્મામાં જ સતેાષ માને છે; તેની દશા શુદ્ધાત્માની ફ્રેંશા જ છે અને તેનાં બધાં કર્યાં, તેની સહજ કૃપાનું બાહ્ય દન જ છે. તેની આવી કૃપા અપાર અને સર્વગત હાય છે. (èાક ૭૪ થી ૪૦)
છેવટે આટલું જાણી લેવું ઘટે કે, આનંદની એ પરમ દ્રુશા હૃદયમાં આત્મરૂપે વસતા ભગ

Page #34

૩૨ ] વાનનું સર્વ ભાવે શરણ લેવાથી જ પામી શકાય છે અને તેની કુપા વડે જ પરમ શાંતિપૂર્ણ અમરપદને પમાય છે. (લોક ૪૧, ૪૨).
ગીતાને અમર સંદેશ આવો છે, જે ભગ-વાન શ્રીરમણ મહર્ષિ એ આપણુ પર કૃપા કરી, આપણને સારરૂપે આપ્યો છે. એમની કૃપા આપણને આ સંદેશ ઝીલવાની અને આત્મશાંતિ તથા આત્માનંદ અનુભવવાની શક્તિ આપે એ જ પ્રાર્થના.
ચોગવાસિષ્ઠ સંકલન पूर्णा दृष्टिमवष्टभ्य ध्येयत्यागविलासिनीम् । जीवन्मुक्ततया स्वस्थो लोके विहर राघव ॥१॥
કામનાઓના ત્યાગથી વિલસતી પૂર્ણ દૃષ્ટિમાં સ્થિર થઈને તથા જીવન્મુક્તની દશામાં સ્વસ્થ થઈને હે રાઘવ! જગતમાં વિહાર કર. अन्तः संत्यक्तसर्वा वीतरागो विवासनः। बहिः सर्वसमाचारो लोके विहर राघव ॥२॥
અંતરમાંથી સર્વ આશાઓનો ત્યાગ કરીને, રાગ તથા વાસના રહિત થવા છતાં, બહારથી

Page #35

સર્વ કાર્યોમાં પરોવાઈને હે રાઘવ! જગતમાં વિહાર કર. उदारपेशलाचारः सर्वाचारानुवृत्तिमान् । અન્તઃ સર્વપરિત્યાગી ઢોળે વિહા રાવ ( રૂ. - ઉદારતાભર્યો કોમળ આચાર રાખીને અને - સર્વ આચારને અનુસરો છતાં અંતરમાં બધાનો પરિત્યાગ કરી, હે રાઘવ! જગતમાં વિહાર કર. प्रविचार्य दशा सर्व यदतुच्छं परं पदम्। तदेव भावेनालम्ब्य लोके विहर राघव ॥४॥ * સર્વ દશાઓને તુચ્છ ગણી, એ ભાવનું અવલંબન કરીને પરમ પદમાં સ્થિર થઈને હે. રાઘવ! જગતમાં વિહાર કર. अन्तर्नैराश्यमादाय बहिराशोन्मुखेहितः। बहिस्तप्तोऽन्तराशीतो लोके विहर राघव ॥५॥
અંતરમાં આશાને ત્યાગ કરવા છતાં બહારથી આશાપૂર્વક કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થઈને તથા બહારથી તેમ છતાં અંદરથી શીતળ રહીને હે રાઘવ ! જગતમાં વિહાર કર. बहिः कृत्रिमसंरम्भो हृदि संरम्भ वर्जितः। कर्ता बहिरकर्तान्तः लोके.विहर राघव ॥६॥

Page #36

૩૪]
બહારથી કાર્યમાં કૃત્રિમ ઉત્સાહ રાખવા છતાં હદયમાં એવા ઉત્સાહનો ત્યાગ કરીને તથા બહારથી કર્તા હોવા છતાં અંદરથી અકર્તા રહીને હે રાઘવ! જગતમાં વિહાર કર. ज्ञातवानसि सर्वेषां भावानां सम्यगन्तरम् । यथेच्छसि तथा दृष्टया लोके विहर राघव ॥७॥
સર્વ ભાવો સમન્ અંતર સ્વરૂપને તું જાણુ હોઈ તે મુજબની ઈચ્છા અને દૃષ્ટિ રાખીને હૈ રાઘવ ! જગતમાં વિહાર કર. कृत्रिमोल्लासहर्षस्थः कृत्रिमोद्वेगगर्हणः। कृत्रिमारम्भसंरभो लोके विहर राघव ॥८॥
બનાવટી ઉલ્લાસ અને હર્ષ રાખીને, બનાવટી ઉગ અને અણગમો રાખીને તથા કૃત્રિમ કાર્યારંભ અને પ્રવૃત્તિ રાખીને હેરાઘવ ! જગતમાં વિહાર કર. त्यक्ताहंकृतिरासुप्तमतिराकाशशोभनः। , अगृहीत कलङ्काको लोके विहर राघव ॥९॥
અહંકારને ત્યાગ કરીને મતિને સુસ કરીને, (અનાસક્ત) તથા આકાશ જેવો શુદ્ધ રહી અને કલંક લાગવા ન દઈ, હે રાઘવ! જગતમાં વિહાર કર.

Page #37

[ ૩૫ आशापाशशतोन्मुक्तः समः सर्वासु वृत्तिषु । बहिः प्रकृतिकार्यस्थो लोके विहर राघव ॥१०॥
સેંકડો આશા પાશેથી મુક્ત રહીને, સર્વ વૃત્તિઓમાં સમતા રાખીને અને બહારથી પ્રકૃતિ મુજબનાં કર્મોમાં કાયલ રહીને હે રાઘવ ! જગતમાં વિહાર કર..
વિવેકચૂડામણિ સંકલન मोक्षकारणसामग्र्यां भक्तिरेव गरीयसी। स्वस्वरूपानुसन्धानं भक्तिरित्यभिधीयते ॥१॥ . - મોક્ષનાં સાધનોની સામગ્રીમાં ભક્તિ જ બહુ મોટી છે. સ્વસ્વરૂપનું અનુસંધાન કરવું એ જ
ભક્તિ” કહેવાય છે. नित्याद्वयाखण्डचिदेकरूपो
बुद्धयादिसाक्षी सदसद्विलक्षणः। अहंपदप्रत्यय लक्षितार्थः
प्रत्यक्सदानन्दघनः परात्मा ॥२॥ જે અહં' શબ્દની પ્રતીતિથી લક્ષિત થાય છે,

Page #38

૩૬ ]
તે નિત્ય, આનઘન પરમાત્મા સા યે અદ્વિતીય, અખડ, કેવળ ચૈતન્યસ્વરૂપ, બુદ્ધિ આદિના સાક્ષી, સત્—અસત્આથી ભિન્ન અને પ્રત્યક (અંતરતમ) છે. प्रकृतिविकृतिभिन्नः शुद्ध बोधस्वभावः सदसदिदमशेषं भासयन्निर्विशेषः । विलसति परमात्मा जाग्रदादिष्ववस्था स्वहमहमितिसाक्षात्साक्षिरूपेण बुद्धेः॥३॥
પ્રકૃતિ અને તેના વિકારાથી ( કારણથી તથા કાથી) ભિન્ન, શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ અને નિવિશેષ પરમાત્મા, જાગ્રત આદિ અવસ્થાએમાં બુદ્ધિના સાક્ષાત્ સાક્ષીરૂપી અહુ-અહુ ' રૂપે વિલસે છે અને સત્-અસત્ સવને પ્રકાશિત કરે છે.
6
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु स्फूटतरं योऽसौ समुज्जृम्भते
प्रत्यग्रूपतया सदाहमहमित्यन्तः स्फुरन्नैकधा । नानाकारविकार भागिन इमान् पश्यन्नहं धीमुखान् नित्यानन्दचिदात्मना स्फूरति तं विद्धि स्वमेतं हृदि ॥ ४ ॥
જે પ્રત્યરૂપે અન્તરમાં સદા ‘અહું અહં'' એમ અનેક પ્રકારે સ્ફૂરતા અને વિવિધ આકાર પામતાં આ અહંકાર, બુદ્ધિ આદિ āાને જોતા,

Page #39

[ ૩૭
જાગ્રતસ્વમસુષુપ્તિ અવસ્થામાં અત્યન્ત સ્પષ્ટ રીતે પ્રતિત થાય છે, તે જ શાશ્વત આનંદમય ચિરૂપે ફૂરે છે, તેને હદયમાં આત્મરૂપે ઓળખ. नियमित मनसाऽमुं त्वं स्वमात्मानमात्म
- न्ययमहमिति साक्षाद्विद्धि बुद्धिप्रसादात् । जनिमरणतरंगापारसंसारसिन्धुं .
प्रत र भव कृतार्थो ब्रह्मरूपेण संस्थः ॥५॥ મનના સંયમ દ્વારા અને બુદ્ધિપ્રસાદ (જ્ઞાન) દ્વારા તું આ આત્માને “ આ હું છું” એ પ્રમાણે પોતાની અંદર (હૃદયમાં) સાક્ષાત્ અનુભવ કર. આ પ્રમાણે જન્મમરણરૂપી તરંગવાળે આ અપાર સંસારસાગર તરી જા તથા બ્રહ્મરૂપે સ્થિર થઈ કૃતાર્થ થા. एष स्वयंज्योतिरशेषसाक्षी,
विज्ञानकोशे विलसत्यजस्रं । लक्ष्यं विधायैनमसद्विलक्षण
મવા વૃજ્યાSSત્મતવાડનુમાવય દ્દા . આ (આત્મા) સ્વયં જયોતિ અને સર્વના સાક્ષી તરીકે વિજ્ઞાનમય કેશમાં નિરંતર વિકસે છે.

Page #40

૩૮ ]
અસથી પર એવા એને લક્ષ્યરૂપ ગણી, અખ‘ડ વૃત્તિ વડે તેને આત્મારૂપે અનુભવ.
अतीव सूक्ष्मं परमात्मतत्त्वं
न स्थूलदृष्टया प्रतिपत्तुमर्हति ।
समाधिनाऽत्यन्तसुसूक्ष्मवृत्त्या
ज्ञातव्यमार्यैरतिशुद्धबुद्धिभिः ॥ ७ ॥
પરમાત્મ તત્ત્વ અત્યંત સૂક્ષ્મ છે, તે સ્થૂળ દૃષ્ટિ વડે પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી, અતિ શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા સજ્જના તેને સમાધિમાં અત્યન્ત સૂક્ષ્મ વૃત્તિ વડે જાણી શકે છે.
निरन्तराभ्यासवशात्तदित्थं,
पक्वं मनो ब्रह्मणि लीयते यदा ।
तदा समाधिः सविकल्पवर्जितः
स्वतो द्वयानन्दरसानुभावकः ॥ ८ ॥
જ્યારે નિરન્તર અભ્યાસને કારણે આ પ્રમાણે પરિપકવ થયેલુ* મન બ્રહ્મમાં . લીન થાય છે ત્યારે સવિકલ્પ ભાવથી વર્જિત તથા અદ્વિતીય આનઃરસના અનુભવ કરાવનારી સમાધિ આપ મેળે થાય છે.

Page #41

[ ૩૯ समाधिनाऽनेन समस्त वासना
ग्रन्थेविनाशोऽखिलकर्मनाशः । अन्तर्बहिः सर्वत एव सर्वदा
સ્વરવિર્તિતઃ સ્થતિ છે ? આવી સમાધિ વડે સમસ્ત વાસનાગ્રંથિઓને વિનાશ અને સકલ કર્મોનો નાશ થાય છે. પછી અંદરબહાર, સર્વત્ર અને સર્વદા સ્વરૂપની–આત્માની સંસ્કૃતિ વિના યત્ન થયાં કરે છે. बुद्धौ गुहायां सदसद्विलक्षणं
__ब्रह्मास्ति सत्यं परमद्वितीयम् । तदात्मना योऽत्र वसेद्गुहायां
પુનર્ન તસ્વયોગીરા ? | સતુ-અસથી (કાર્ય-કારણથી) પર, અદ્વિતીય, સત્ય, પરબ્રહ્મ બુદ્ધિરૂપી ગુફામાં રહેલું છે. એ ગુફામાં જે તે રૂપે વસે છે, તેને ફરીથી અગગુફામાં પ્રવેશ થતું નથી એટલે પુનર્જન્મ થતો નથી.

Page #42

શિવાનંદલહરી સંકલન
अङ्कोलं निजबीजसन्ततिरयस्कान्तोपलं सूचिका साध्वी नैजविभुं लता क्षितिरुहं सिन्धुः सरिद्वल्लभम् । प्राप्नोतीह यथा तथा पशुपतेः पादारविन्दद्वयं . चेतोवृत्तिरुपेत्य तिष्ठति सदा सा भक्तिरित्युच्यते॥१॥
જેવી રીતે અંકલનાં બી પોતાના વૃક્ષ તરફ, સેય લોહચુંબક ભણી, પતિવ્રતા નારી પિતાના પતિ તરફ, વેલ વૃક્ષ તરફ અને નદી સમુદ્ર ભણી ખેંચાય છે તેવી જ રીતે (જ્યારે) ચિત્તવૃત્તિ ભગવાન શંકરનાં પાદપદ્મો તરફ વળે અને તેમાં જ સદા-સર્વદા સ્થિર રહે, (ત્યારે) એ સ્થિતિ ભક્તિ કહેવાય છે. भक्तिर्महेशपदपुष्करमावसन्ती |
कादम्बिनीव कुरुते परितोषवर्षम् । संपूरितो भवति यस्य मनस्तटाक
स्तजन्मसस्यमखिलं सफलं च नान्यत् ॥२॥
જે વ્યક્તિ ભગવાનનાં ચરણકમળરૂપી આકાશમાં નિવાસ કરે છે તે વાદળીની માફક સંતોષરૂ૫ વર

Page #43

[ ૪૧
સાદ વર્ષાવે છે. આવી સંતોષરૂ૫ વર્ષોથી જેનું મનરૂપી તળાવ છલોછલ ભરાય છે, તેને જ જમરૂપી પાક સફળ થાય છે; બીજાને નહિ. जननमृतियुतानां सेवया देवतानां
न भवति सुखलेशः संशयो नास्ति तत्र । अजनिममृतरूपं साम्बमीशं भजन्ते
य इह परम सौख्यं ते हि धन्या लभन्ते ॥३॥ જન્મમરણને આધીન એવા દેવની ભક્તિ કરવાથી લેશમાત્ર સુખ મળતું નથી; એમાં સંશય જ નથી. અજન્મા અને અમૃતરૂપ-જગન્માતાથી અભિન્ન–ભગવાનને જે ભજે છે તે ધન્ય પુરુષો આ જન્મમાં જ પરમ સુખ પામે છે. घटो वा मृत्पिण्डोऽप्यणुरपि च धूमोऽग्निरचल: पटो वा तन्तुर्वा परिहरति किं घोर शमनम् । वृथा कण्ठक्षोभं वहसि तरसा तर्क वचसा पदाम्भाजं शंभोज परमसौख्यं व्रज सुधीः॥४॥
ઘડે, માટીને પીડે, અણુ, ધૂમાડે, અગ્નિ, ગિરિ, કપડું કે તંતુ (તર્કશાસ્ત્રની ચર્ચામાં વ૫-- રાતા શબ્દો): આમાંના કોઈ પણ, ઘોર મૃત્યુને

Page #44

૪૩ ]
અટકાવી શકે છે ખરાં ? અરે ભાઈ! તર્કની ઝડપી ચર્ચા વડે તું તારું ગળું વૃથા સૂકવે છે ! માટે એ ખધુ છેાડી ફ્રુઈ, શ્રીશભુના ચરણકમળનુ ધ્યાન ધર અને પરમ સુખની પ્રાપ્તિ કર.
वक्षस्ताडनशंकया विचलितो वैवस्वतो निर्जराः कोटीरोज्जवल रत्नदीपकलिकानीराजनं कुर्वते । दृष्टवा मुक्तिवधूस्तनोति निभृताश्लेषं भवानीपते यच्चेतस्तव पादपद्मभजनं तस्येह किं दुर्लभम् ॥५॥
હૈ ભવાનીપતિ શકર ! તારાં પાદપદ્મોનાં ભજનમાં જેનું મન પરાવાયેલું છે તેની પાસેથી છાતી પર લાત પડવાની બીકથી યમ પણ નાસી જાય છે. દેવા પેાતાના મુગટામાં જડેલાં ઝળહળતાં રત્નારૂપી દીપકલિકા વડે એવા ભક્તની આરતિ ઉતારે છે. જોતાં વેંત મુક્તિવશ્યૂ એને પેાતાના પડખામાં લે છે. ટૂંકમાં આવા મનુષ્યને માટે આ જન્મમાં કશું જ દુ`ભ નથી..
- नरत्वं देवत्वं नगवनमृगत्वं मशकता
पशुत्वं कीटत्वं भवतु विहगत्वादि जननम् । सदा त्वत्पादाब्ज स्मरणपरमानन्दलहरी विहारासक्तं चेद्धृदयुमिह किं तेन वपुषा ॥६॥

Page #45

[ ૪૩
-
મનુષ્યના, દેવના, પતવાસી કે વનચર પ્રાણીના, મચ્છરના, પશુને, કીડાના કે પક્ષીના અથવા એવા ખીજો ગમે તે જન્મ મળે પરંતુ જો હૃદય તારા પાદામ્બુજનુ′ સ્મરણ કરતું પરમાનંદલહરીમાં સદા આસક્ત રહે તે પછી શરીર ગમે તે હાય તેની શી ચિંતા ?
गुहायां गेहे वा बहिरपि वने वाद्रिशिखरे
जले बा वह्नौ वा वसतु वसतेः किं वद फलम् । सदा यस्यैवान्तःकरणमपि शंभो तव पदे
स्थितं चेद्योगोऽसौ स च परमयोगी स च सुखी ॥७ (મનુષ્ય) ગુફામાં, ઘરમાં કે બહાર, વનમાં, પહાડનાં શિખર પર, પાણીમાં કે અગ્નિમાં ભલે વસે. નિવાસનું શુ ફળ મળવાનું છે ? હું શ”ભુ ! જેનું અંત:કરણુ સદા-સદા તારાં ચરણેા પર ચાંટેલુ' છે તે જ–એ સ્થિતિ યાગ હાઈ–પરમ યાગી છે અને તે જં સુખી છે.
गभीरे कासारे विशति विजने घोर विपिने
विशाले शैले च भ्रमति कुसुमार्थं जडमतिः । समप्यकं चेतस्सरसिजमुमानाथ भवते
सुखेनावस्थातुं जन इह न जानाति किमहो ॥८॥

Page #46

- પુષ્પ મેળવવા માટે જડ બુદ્ધિવાળો માણસ ઊંડા તળાવમાં પડે છે, નિજન અને ઘોર વનમાં ભટકે છે તથા વિશાળ પહાડોમાં આથડે છે. અહે ઉમાનાથ! લોકો પોતાનું એક જ હદયકમળ મને સમર્પણ કરીને આ જન્મ સુખી થવાને માર્ગ જાણતા નથી શું? बटुर्वा गेही वा यतिरपि जटी वा तदितरो
नरो वा यः कश्चिद्भवतु भव किं तेन भवति। यदीयं हृत्पमं यदि भवदधीनं पशुपते
तदीयस्त्वं शंभो भवसि भवभारं च वहसि ॥९॥ કોઈ પુરુષ બ્રહ્મચારી હોય, ગૃહસ્થ હોય, યતિ હોય, જટાધારી હોય અથવા તેથી ભિન્ન હોય, ગમે તે હોય તેથી શું થવાનું છે ? હે પશુપતિ ! હે શંભુ ! જેણે પોતાનું હૃદયપદ્મ તારે આધીન કર્યું છે તેને જ તું થઈ જાય છે અને તેનો ભવભાર પણ તું જ વહે છે. आद्याऽविद्या हृद्ता निर्गतासीत्
વિદ્યા દૃ દૃક્રતા ત્રસ્ત્રાવાતા सेवे नित्यं श्रीकरं त्वत्पदाब्जं
भावे मुक्तेर्भाजनं राजमौले ॥१०॥

Page #47

[ ૪૫ હૃદયમાં ઘર કરી બેઠેલી અવિધા તારા પ્રસાદ વડે નાસી ગઈ છે અને ત્યાં હવે મનહર વિદ્યા સૂરી છે. માટે હે રાજમૌલિ! શંભો ! શ્રી અને મુક્તિ બન્નેની પ્રાપ્તિ કરાવનાર તારાં ચરણકમળનું હું નિત્ય ભાવપૂર્વક સેવન કરું છું.
a છ શ્રી રમગામસ્તુ છે बटुर्वा गेही वा यतिरपि जटी वा तदितरो नरो वा यः कश्चिद्भवतु भव किं तेन भवति । यदीयं हृत्पद्मं यदि भवदधीनं पशुपते तदीयंस्त्वं शंभो भवसि भवभारं च वहसि ॥
મનુષ્ય બ્રહ્મચારી હોય, ગૃહસ્થ હોય, સંન્યાસી હોય, જટાધારી હોય અથવા ગમે તે હોય તેથી છે ? હે જગદીશ્વર શંભે ! પિતાનું હદયરૂપી પદ્મ તારે ચરણે ધરનારને તું આધીન થઈ જાય છે અને . તેને ભવસારે તું જ વહે છે.
[[રિવાનંદ્રા રોડ 11 ]

Page #48

*સસ્તુ' સાહિત્ય’ એટલે ઊંચામાં ઊંચુ' સક્રિય
ઉત્તમ ગ્રંથો
ઉત્તમ ધાર્મિક ગ્રંથા
૭-૮
૭-૦
-~
સપૂર્ણ મહાભારત-દળદાર સાત ગ્રંથામાં... ૪૫–૦ ઉપનિષદ-૧૧૨–સરળ ભાષાંતર–ચાર ગ્રંથમાં... ૪-૦ મહાભારતનું શાંતિપ–સફ્ળ ભાષાંતર ગિરધરકૃત રામાયણબીજી આવૃત્તિ ... માનસ રામાયણુમ્બે ગ્રંથમાં, ૩૦ ચિત્રા તુલસીકૃત રામાયણુ–એ ગ્રંથમાં, ૩૬ ચિત્રો... ૭-૮ વાલ્મીકિ રામાયણ-૩૭ ચિત્રા સાથે ... યોગવાસિષ્ઠમહારામાયણ–ચારદળદાર ગ્રંથામાં ૧૨-૦ શ્રીમદ્ ભાગવત એ ગ્રંથમાં, ૨૭ ચિત્રા ૮-૦ ભગવતી (દેશી) ભાગવત–આવૃત્તિ ૨ જી મનુસ્મૃતિ-સરળ ભાષાંતર મૂળ શ્લેાકા સહિત પાત’જલ ચાગસૂત્ર-સ્વા.વિવેકાન`દની ટીકા સાથે ૧-૦ દત્ત પરશુરામ-મહાત્મા કૃષ્ણાત્મજંજીકૃત રાજયાગ–સ્વામી વિવેકાન“દકૃત જ્ઞાનયાગ—સ્વામી વિવેકાનંદકૃત) આખ્યાનમાળા-ગ્રંથ ૧ લેા તથા ૨ જો વૈદિક વિનય-૩૬૦ વેદમત્રા પ્રાથનારૂપે તું કાણુ – સ્વામી માધવતી
૬-૦
૩-૦
૨-૦
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
૦-૧૨
૦-૧૨
૬૦
૩–૧૩
૨૧-૦

Page #49

--
વ
' [ ૪૭ અષ્ટાવક્રગીતા શ્લોક તથા સરળ અર્થ સાથે... ૦-૮ ઉપદેશસારસંગ્રહ– તામિલદને અનુવાદ ... સુધરત્નાકર-ધર્મનીતિનાં ૧૦૫ દૃષ્ટાંતે .... હૃદયતરંગ અને બ્રાહ્મણની ગૌ... ... ... આધમનીતિ ને ચાણક્યનીતિસાર વિભુની વાટે ને રામાયણની રત્નપ્રભા વિષ્ણુસહસ્ત્ર નામાવલિ દશન- ... ... વિષ્ણુસહસ્ત્રનામ-સરલ અર્થ સાથે .. ... આત્મરામાયણ-અધ્યાત્મ વિષયનું સરળ પુસ્તક ૦-૧૨: જીવન્મુક્તિવિવેક (સ્વામી વિદ્યારણ્યકૃત) ... ૧-૪ પરમાનંદની પ્રાપ્તિ વેષ્ણ માટે ઉપયોગી.. ૧૮ શ્રીજ્ઞાનેશ્વરી ભગવદગીતા • • •
૪–૦ પ્રભુમય જીવનનું રહસ્ય... ... ... વિદુરનીતિ-શ્લોક તથા અર્થ સાથે ... ૦-૧૨ અવધૂત ગીતા... ... ... ... ... શ્રીમદ ભગવદગીતા-નીલકડી ટીકા ભગવદ્દગીતા-આવૃત્તિ ૧૮ મી ... ..... શ્રીભગવદગીતા આવૃત્તિ ૨૦ મી ... આત્મવિલાસ સ્વામી આત્માનંદ ... ... સંતવાણી, ઉપદેશો વગેરે
મોક્ષમાળા-શ્રીમદ્ રાજચંદ્રકૃત ... ... ... ૧-૪) પરમ સુખી થવાના ઉપાયો-શ્રીમન્નથુરામશમાં ૨-૦ શ્રીરામકૃષણ કથામૃત–એ ગ્રંથમાં નવી આવૃત્તિ ૫-૦ દીવાને સાગર–શ્રી સાગરકૃત ... ... ... ૪–૮:
૦-૮
૦
૨

Page #50

૪૮ ] )
અખાની વાણી સુધારાવધારા સાથે-ત્રીજી આવૃત્તિ – પ્રીતમદાસની વાણી આવત્તિ ૨ જી .. . ૨૪ -ભજનસાગર–ઉત્તમ ૯૩૧ ભજન સંગ્રહ ... –મીરાં અને નરસિંહ-સંપાઃ જસ્ટીસ દિવેટિયા ૦-૧૨ ગુજરાતની ગઝલો (દી. બ. કૃષ્ણલાલ ઝવેરી) ૧-૦ તુવઠ્ઠ-સંત તુકારામના અભંગે . . ૦-૫ જીવન પગલે-સંપાદક નંદલાલ શાહ ... .. હાસાધનસમર્થ રામદાસ સ્વામીકૃત) ... વામી રામતીર્થ (સદુપદેશે)-ગ્રંથ ૧ લારૂપે ૨-૮
" , સદુપદેશે (ગ્રંથ ૩જા રૂપે) ૨૮ સ્વામી વિવેકાનંદના ઉપદેશો-(ભાગ ૪–૫) ૨-૪
ભક્તિયેગ-(ભાગ ૮ મા રૂપે) ૧-૮ , પાતાજલને જ્ઞાનગ(ભાગ ૧૦,૧૨મે) ૨–૦ તુકારામ ગાથા-ગ્રંથ ૧ લો તથા ૨ જે ... વિવેકાનંદસાર-સ૬. ભિક્ષુ અખંડાનંદ ... સંતાનાં જીવનચરિત્રો– રામકૃષ્ણ પરમહંસ-વિસ્તૃત ચરિત્ર ... ... ૨૮ સ્વામી વિવેકાનંદચરિત્ર-(ભાગ ૯ મા રૂપે) ૩-૦ સ્વામી રામતીથ-વિસ્તૃત ચરિત્ર-(ગ્રંથ ૪) ૩-૦ સંત તુકારામ-વિસ્તૃત ચરિત્ર .. ... ... ૨-૪ ચૈતન્ય મહાપ્રભુ-ખંડ ૧ થી ૫-ત્રણ છે ... ૬-૮ જ્ઞાનેશ્વર મહારાજ ને મહાત્મા એકનાથ... ૨–– સ્વામીશ્રી બ્રહાનદજી ને શિવાનંદજી ... ૧-૬ શ્રી રામચંદ્ર દત્ત ને નાગમહાશયનાં ચરિત્રે ૧-૦
૯

Page #51

મહાત્મા સશ્યદાસજી, ભૂધરભક્ત ને મહાત્મા જાનકીદાસનાં ચરિત્ર -
ચરિત્ર-૨૯ ભક્તોનાં ચરિત્રો... ... . ૨-૮ આદમ ચરિત્રસંગ્રહ-ભા. ૨ જે ૭૦ ચરિત્રો... ૨૮ મુસ્લિમ મહાત્માઓ-૧૯૬ ચરિત્ર) ... ૨-૪ નાનક-અન્ય નવ ગુરુઓના ટૂંકા પરિચય સાથે મહર્ષિ દયાનંદ ••• .. ••• ••• ••• ૧-૦ રમણ મહર્ષિ સ્વામી માધવતીર્થજીકૃત ... . મહાવીર-ભગવાન મહાવીરનું ટૂંકું ચરિત્ર .. શીતલગ સ્વામી તથા વિશુદ્ધાનંદ-નાં ચરિત્રો ૦-૪ ઐતિહાસિક તથા સાહિત્યવિષયક ગ્રંથો
A ? ? ? ? ? ? ? ?
ભારતના વીરપુરુષ-વીર પુરુષોનાં ચરિત્ર વીર ગદાસ અથવા મારું સરદારે... ... કચછની લોકવાર્તા-ડુંગરશી ધસંપટ... »
સાહિત્યપ્રારંભિકા–હિંમતલાલ ગ.અંજારિયા.. ખાસ ઉપયોગી ગ્રંથા–
ભારતની દેવીઓ-ત્રણ મોટા ગ્રંથમાં ... – દયાળુ માતા અને સદ્ગુણુ પુત્રી ... ... -- કી વાર્તાઓ-ગ્રંથ ૧લ-સામાજિક ૬૬ વાતે - » » » ૨ –૫૭ વાતા.... . ૨-૮ » અ » ૫ મા-૫૬ વાર્તા - ૨૮ • એ છે કે હો-૮૬ વાતે... ... ૨૮

Page #52

| ot
૨-૦
૨-૦
૨૦૦
૨-૦
૨-૦
૨-૦
૨-૦
2-0
૨-૦
સ્વર્ગનુ વિમાન-આવૃત્તિ ૫ મી (પઢિયારકૂત) ૨--૦ સ્વની કૂંચી-આવૃત્તિ ૫ મી સ્વંગના ખજાના-આવૃત્તિ ૪ થી સ્વર્ગ ના પ્રકાશ-આવૃત્તિ ૨ જી સ્વગની જિંદગી-આવૃત્તિ ૩ જી સ્વગ ના આનદ-આવૃત્તિ ૨ જી સ્વર્ગની સીડી-આવૃત્તિ ૨ જી સ્વંગની સડક આવૃત્તિ ૨ જી સસારમાં સ્વગ–આવૃત્તિ ૨ જી સાચુ સ્વગ આવૃત્તિ ૩ જી ઉત્સાહ અને ચેતનાપ્રેરક ગ્રંથા આત્મનીરિક્ષણ-શ્રી. રમણલાલ વ. દેસાઇ સસારમાં સુખ ક્યાં છે? વા. મે. શાહ. સુમેધપુષ્પવાટિકા-ગુલિસ્તાના અનુવાદ સુબાધ કથાસાગર આધદાયક દૃષ્ટાંતા... આગળ ધસા–શિગ ટુ ધી ફ્રન્ટનું ભાષાંતર ... ભાગ્યના સટ્ટા-સશાષિત આ. ખીજી સુખી જીવનનાં સાધન આદર્શ દૃષ્ટાંતમાળા-ભાગ ૧ àા તથા ૨ જો... તુલખાનુ–ધી જ ગલ’નું ભાષાંતર
...
...
3-0
શુભ સંગ્રહ(ભાગ ૧, ૨ ને ૯) જુદા જુદા ત્રણ ગ્રંથા ૫—૪ વૈદકના તથા વિજ્ઞાનના ગ્રંથા
...
"2
200
..
""
''
..
..
23
..
.
...
...
...
...
આર્યભિષક–૧૦ મી આવૃત્તિ ઔષધ કહેલ્પલતા–સ્વામી કૃષ્ણાન'દ્રષ્ટકૃત)
...
2-0
2-0
૦-૫
૨૧-૦
-~
૨-૮
1---
૪-૦
૬-૦
૦–૧૨

Page #53

[ ૫૧ વિક સબંધી વિચારે–ભાગ ૧ લો તથા ર... ૩–૧૨ આયુર્વક નિબંધમાળા-ભાગ ૧ તથા ૨ જે ૪–૪ આરેષ્ય વિષે સામાન્ય જ્ઞાન-ગાંધીજીકૃત... ૭-૮ હિંદના આર્થિક વિકાસની યેજના ... -- બાળકો માટેનાં પુસ્તકો—
બીરબલ અને બીજાતિન્દ્ર હ. દવે ... ૧– ભારતીયનીતિકથાઓ-મહાભારતમાંની ૫૨ વાતે ૦–૮ સુબોધક નીતિસ્થા–બિરબલકૃત ૧પર વાતે... ૦–૮ સદગુણી બાળકે-૬૯ ખરા બનાવે ... ... – બાળસધ-વાર્તાઓ રૂપે ધાર્મિક શિક્ષણ ... ૦-૪ આળકોની વાત-ભાગ ૨ જે ... ... ..
-
ત્રણ આના” શ્રેણીનાં પુસ્તક
નીચેનાં પુસ્તકો સત્વર પ્રસિદ્ધ થશે. ગીતાસંકલન ૦-૩ મનને જય ભારતી ગોપીચંદ, મેનાવતી) જેસલ અને તોરલ ૦-૩ ને જાલંધર - ભતૃહરિ ને વિક્રમ ૦–૩
આ સિવાય બીજું વધુ પુસ્તકો તૈયાર થાય છે. સસ્તું સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય ઠે. ભદ્ર. સેશન્સ કોર્ટ પાસે, અમદાવાદ અને કાલબાદેવીપેડ, હાથીબિલ્ડીંગ, ત્રીજો માળ, મુંબઈ-૨

Page #54

સર્વોપયાગી સાહિત્યશ્રેણી ’નાં પુસ્તકા
ઓછું ભણેલાંઓ રસપૂર્વક વાંચી—સમજી શકે એવાં પુસ્તકા પ્રસિદ્ધ કરવાની યાજના તૈયાર કરી છે અને તેનાં બધાં પુસ્તકા સરળતાથી વાંચી શકાય એવા મેાટા અક્ષરામાં છપાશે.
આ યાજનાનાં પુસ્તકા
તૈયાર છે.
૧ પ્રકાશનાં પગલાં
૨ રાખની ઢગલી
૩ હાસ્યતરંગ
જ જીવનની લા
૫ જગતમાં જાણવા જેવું ૬ જીવનપરિવર્તન
મેં માસમાં પ્રસિદ્ધ થશે
૭ ઇતિહાસને અજવાળે ૮ મારા ભારતદેશ
૯ પ્રભુનાં પયગમ્બર
૧૦ સ્ત્રીશક્તિનાં દર્શન
૧૧ ગૃહજીવનની ક્લા ૧૨ રવીન્દ્ર જીવન સપ્ટેમ્બરમાં પ્રસિદ્ધ થયે
૧૩ જાગ્રત નારી
૧૪ ગામડુ ખાલે છે ૧૫ સાહસ-થાઓ ૧૬ ગુજરાતના સેવકા ૧૭ આરાગ્યસાધના ૧૮ ગૃહજીવનનાં દૃશ્યા
* ઉપરના દરેક પુસ્તકની છૂટક કિંમત દસ આના છે. * બધાં પુસ્તકા માટે નામ નોંધાવનારને ૧૮ પુસ્તકોન ફુલ થતા રૂા. ૧૧–૪ ને બદલે માત્ર રૂા. ૧૦)માં મળશે * પાલખર્ચ રૂા. ૧૮ જુદું.
સસ્તું સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય
ઠે. ભદ્ર, સેશન્સ કાર્ટો પાસે, અમદાવાદ અને કાલબાદેવીરાડ, હાથીબિલ્ડિંગ, ત્રીજે માળે, મુંબઈ
તા. ૨૯–૩–૪૫

Page #55

| S ૯ પાનના યહીનાના લાખા લાયની નવી આવૃત્તિ
મહા ભારત–સંપૂર્ણ
છા”x૧૦પા” કદનાં એક"દ૨ પાન પર૦૮ : ચિત્ર ર૭
૭ દળદાર ગ્રંથોમાં : મૂલ્ય રૂા. ૪પ) ૧ આદિ ને સભાપર્વ પ કણ, શલ્ય, સૌપ્તિક ને સ્ત્રીપવ" ૨ વન ને વિરાટપર્વ
( ૬ શાંતિપર્વ ની
૭ અનુશાસન, આશ્વમેધિક, આછે ઉદધોગ ને ભીમપવ
મવાસિક મૌસલ, મહાપ્રસ્થાન ૪ દ્રોણુપ*
નિક, ને સ્વર્ગો રાહણુપવ” આર્યોના ઇતિહાસ, પુરાણ, ધર્મશાસ્ત્ર અને તત્ત્વજ્ઞાનના ગ્રંથમાં જે કંઈ છે તે તે બધું આમાં છે અને આમાં જે કંઈ નથી તે બીજે ક્યાંય પણ મળવા સંભવ નથી. મહાત્મા ગાંધીજી કહે છે કે:- “ મહાભારતને અમૂલ્ય રત્નોની એકાદ અખૂટ ખાણુ સાથે જ સરખાવી શકાય; એ માણુને જેમ જેમ વધુ ઊ'ડી ખાદીએ છીએ તેમ તેમ તેમાંથી વધારે કે કીમતી જવાહિરા નીકળે છે.”
જેમને પોતાના કુટુંબીજનાના અને સંતતિના સંસ્કારાની કાંઈ પણ કિમત હોય તેમણે આ સંસ્કારની કામધેનુ જેવા ગ્રંથને વસાવી લેવો જોઈ એ. - સ્ત્રીઓ અને ભણેલાં બાળકો પણ વાંચી શકે એવા મેટા અક્ષરોમાં આ સાતે ગ્રંથ છાપેલા છે. સસ્તુ સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય શદ્ર પાસે-અમદાવા€ ને કાલબાદેવીપેડ, મુંબઈ-૨.

Page #56
"મહેષ હચાન' સરલતી, મહામ. ગાંધીજી અને ભિક્ષુ અખંડાનંદ, એ ત્રણ મહાપુરુષો આપ્યા છે. એ ત્રણે મહાપુરુષાએ જનતાના હિતના મહાન સિદ્ધાંત વિચા, જાહેર કર્યો ને પોતાના જ જીવન દ્વારા અને કે મુશ્કેલીઓનો સામનો કરીને ક્રિયાના 1974 | 1 44 પ્રદેશમાં એ સિદ્ધાંતને સફળ કર્યો. - સંત અને ફર્મચાગી એવા શિશ્ન અમ હ૬૯ જનસેવ ને ઉચ્ચ પ્રકાર દેખાડ્યો છે. તેમણે અજ્ઞાનરૂપી અંધાપે કરવા માટે પુસ્તકા & ઉત્તમ વાચનરૂપી સાયન શાખા ગુજરાતીઓને પૂરું પાડયુ” તેમણે ગૃષિમુનિઓની વાણી અને વિદ્વાન લેખ વિચારાના પ્રચાર કરી જનતાને નવું જીવન આપ્યું છે. તે સાહિત્યના મહાન ક્ષેત્રમાંથી ત્રણસો જેટલાં ઉત્તમ પુસ્ત ચૂંટીને, સર્વ રીતે શુદ્ધ કરીને સરળ અને સહેલાઇથી વાં શકાય તેવા મેટા અક્ષરોમાં છપાવ્યાં અને તેની લા? પ્રતા ગરીબમાં ગરીબ માણસને પોસાય એવી સરસ કિંમતે ગુજરાતના ધરે ધરમાં પહોંચાડી છે. આ અશ્રગણ્ય સંતપુરુષે ધન્તો માં નિત્યં " બતાસો પ્રમાણે છે કે છેવટની ઘડી સુધી ગુજરાતની જીવન ને શુભ સંસ્કાર રેટા * Shastall હે તેવી યે વરુ YA! Ho Serving JinShasan જ્ઞાનનું gyanmandir@kobatirth.org અને એ પ્રદેટા પહેલી પંક્તિ III હાંના દૃનુ ગુજરાતના ગે " 028 2'ના અપ્રતિમ રહે સસ્તું સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય અમદાળા ને "આ ઈ• બુદ્રક અને પ્રકાશફ 8 ત્રિભુવનદાસ ક૭ ઠક્કર | તું સાહિત્ય મુદ્રણાલય, ઠે. રૂાચબુડે, અમદાવાદ