Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮ ૧૬. કા. શ
સમ્રાટ
સંસ
પુસ્તક ૯ મું વિક્રમ સંવત્ ૧૯૬૮, કાર્તિક અંક ૪ થા.
ARRRR
વિક્રમ નવીન વર્ષના માંગલ્ય વચનો.
શાર્દૂલ વિક્રીડિત,
આરાધ્યા અતિ દીપ ઉત્સવ કરી જે ભારતે ભાવથી, પૂજ્યા પ્રેમ ધરી પ્રભાવ ધરતા જે લક્ષ્મીના હાવથી; તે શ્રી મ'ગળરૂપ વીર જનને દીપાત્સવી પર્વમાં, આપે। મંગળ આ નવીન વરષે ભિકત વધે. હુમાં,
४
આત્માનă અપાર આપ ધરવા આનંઢથી આવતા, આત્માનન્દ્વ તણા પ્રકાશ કરવા જે ભાવના ભાવતા; આત્માનંદ' સુપત્ર માસિકતા તે ગ્રાહકે સા સન્ના; રહેજે પૂર્ણ સુખી નવીન વર્ષે ઉત્કષૅથી સદા,
૧ તેમની આરાધના કરી. ૨ ભસ્તખંડમાં. ૩ દીવાળીમાં, ૪ આત્માના અપાર આનંદને ધારણ કરતા. ૫ આત્માન’દ પ્રકાશ માસિકપત્રના,
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હ૮
","w
w
w
w
w
w
,
,
,
,
,
આત્માનંદ પ્રકાશ.
શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત શ્રી માવીર જિન સ્તોત્ર. (લેખક મુનિરાજ શ્રી કÉરવિજ્યજી મહારાજ )
(વ્યાખ્યા સહિત)
ગતાંક પૃષ્ટ ઉર થી શર. हितोपदेशात्सकबक वृप्तर्मुर्मुल सत्साधु परिग्रहाच्च । पूर्वापरार्थेऽप्यविरोध सिद्धस्त्वदागमा एव सतां प्रमाणम् ॥ ११ ॥
હિતોપદેશ દેવાથી, સર્વજ્ઞ કથિત હોવાથી પૂર્વાપર વિરોધ રહિત હોવાથી અને મુમુક્ષુ એવા સુસાધુ જનેએ અંગીકાર કરવાથી આપના કથેલા આગમજ પ્રમાણે ભૂત છે. ૧૧ क्षिप्येत वान्यैः सदृशी क्रियेत वा तवाघ्रि पी लुग्नं सुरेशितुः। दं यथावस्थितवस्तुदेशनं परैः कथंकारमपाकरिष्यते ॥ १॥
હે સ્વામિન ! સુરેન્દ્ર આપના ચરણ કમળમાં આવી ઉઠન કરે છે તે વાતને અન્યમતાંતરી માત્ર કરે અથવા ન કરો, પરંતુ આપ જે યથાસ્થિત વસ્તુનું નિરૂપણ કરે છે તે તે કઈ રીતે ઈનકાર કરી શકાય એમ નથી. ૧૨ तदुःखमाकालखलायितं वा पचेनिम कर्म तवानुकूलम् । उपेक्षते यत्तव शासनार्थ मयं जनो विपतिपद्यते वा ॥ १३ ॥
હે વિશ્વનાયક ! આ લોકો જે આપના એકાંત હિતકારી શાસનની ઉપેક્ષા અથવા અશ્રદ્ધા કરે છે તે, યાતે દુઃખમાં કાલનું કર્તવ્ય છે અથવા તે જીવેના કર્મની બહુલતાનું કારણ છે. તેમાં શાસનને દોષ તે બિલકુલ નથી જ. ૧૩ 'परेः सहस्राः शरदस्तपांसि युगान्तरं योगमुपासतां वा । तथापि ते मार्गमनापतन्तो न मोक्ष्यमाणा अपियान्ति मोहम्॥१४॥
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી મહાવીર જિન સ્તાય.
૯૯
હૈ પ્રભુ ! આપના પવિત્ર શાસનને નહિઁ પ્રાપ્ત થયેલા લાકા હાય તા સેકડા વર્ષ પર્યંત તપ કરેા ! યા તા જુગાંતર સુધી દ્વેગની ઉપાસના કરી ! તે પણ મેાક્ષને પ્રાપ્ત થઇ શકવાના નહિં, હાય તા તે પેાતાને મુકત થતા માનાતે પણ વસ્તુતઃ સર્વજ્ઞ શાસન વિના મુક્ત થઇ શકવાના નિહ. ૧૪
अनाप्तजाड्यादिविनिर्मितित्वसंभावनासंज्ञ विविप्रलम्नाः । परोपदेशाः परमाप्त क्लृप्तपथापदेशे किमु संरजन्ते ॥ १५ ॥
અપ્રમાણિક જનાની જડબુદ્ધિથી રચાયેલ ડાવાથી વિપ્રતારણ ( વ`ચન ક્રિયા ) યુકત જે પરમતના ઉપદેશ છે તે સર્વજ્ઞ ભાષિત સદુપદેશ ઉપર શી રીતે ફાવી શકે ? જૈન મત ઉપર કરેલા અન્યમતાના સર્વ આક્ષેપે બિલકુલ પાયા વિનાના હાવાથી કેવળ નિષ્ફળ છે. ૧૫
यदार्जवामुक्तमयुक्तमन्यैस्तदन्यथाकारमकारि शिष्यैः ।
न विवोऽयं तव शासनेऽनूदहो अधृष्या तव शासनश्री ||१६|| અન્યમતાના આફ્રિકાએએ જે ભાળે ભાવે અયુકત આચર્યુ તે તેમના અનુયાયી શિષ્યાએ બહુધા ફેરવી નાંખ્યું. આવા અર્થ વિપ્લવ તારા શાસનમાં થવા પામ્યા નથી. તેથી આપના શાસનની શેાલા જેવીને તેવી ટકી રહી છે, એજ એક અપૂર્વ હર્ષની વાત છે.૧૬
देहाय योगेन सदाशिवत्वं शरीरयोगानुपदेशकर्म | परस्परस्पार्ध कथं घटेत परोपक्लृप्तेष्वधिदैवतेषु ॥ १७ ॥
ક્રેટુ આદિક ઉપાધિ સબધના અભાવથીજ સદાશિવપણું અને શરીરના ચેગથીજ ઉપદેશ ક્રિયા સભવે છે. છતાં અન્યમતનાં અભિમત દેવેામાં એ પરસ્પર વિરોધી વાત શી રીતે ઘટી શકે ? અર્થાત રાગદ્વેષાદ્રિક સંબધથી સદા શિવપણ ઘટે નહિં, અને દેહના સંબંધ વિના ઉપદેશ ક્રિયા કરવી ઘટે નહિ. જૈન શાસન મુજખ તે ઉભય ઘટે છે. ૧૭
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૦
આત્માનંદ પ્રકાશ,
प्रागेव देवान्तरसंश्रितानि रागादिरूपाण्यवमान्तराणि। न मोहजन्यां करुणामपीश समाधिमास्थाय युगाश्रितोऽसि ॥१०॥
હે ઈશ! શુકલ દાન રૂપ સમાધિને અવલંબી આપ માહજન્ય કરૂણને કદાચિત પણ આદરતા નથી તેથીજ રાગાદિક પ્રબળ દેએ પ્રથમથી જ અન્ય દેવેને આશ્રય કર્યો છે એમ માનું છું. આપની તરફથી આશ્રય મળવાની સર્વથા આશા નહિં હોવાથીજ ઉકત દેએ અન્ય દેવેને વિચારીને જ આશ્રય કર્યો છે એમ હુ" અનુમાન કરું છું. કેમકે આપ જ્યારે ઉક્ત દેના ક્ષય કરનાર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, ત્યારે હરિહરબ્રહ્માદિક અન્ય દેવે તેજ દેને પ્રગટ પણે સ્વીકારતા દેખાય છે. એમ સમજીને જ માનું છું કે તેમણે તેમને આશ્રય લીધે છે. ૧૮ जगन्ति निंदन्तु सृजन्तु वा पुनर्यथातथा वा पतयः प्रवादिनाम् । त्वदेकनिष्ठे जगवान्भवदयमोपदेशे तु परं तपस्विनः ॥१५॥
- હરિહર બ્રહ્માદિક દેવે સર્વ જગતને સજે અથવા સંહરે! તથાપિ હે ભગવન્ ! આપમાં જ ઉપલબ્ધ થતા મેક્ષદાયી ઉપદેશ આગળ તે તે બાપડા કંગાળ જેવાજ માલુમ પડે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાનના ઉપદેશ પાસે તેમને ઉપદેશ બિલકુલ ફીકકોફર્ક માલમ પડે છે. ૧૯ वपुश्च पर्यशयं श्लथं च दृशौ च नासानियते स्थिरे च । न शिक्षितेयं परतीर्थनार्थनिनेन्छ मुजापि तवान्यदास्ताम् ॥२०॥
હે જિનેન્દ્ર ! પર્યકાસન યુક્ત શિથિલ શરીર અને નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર રહેલાં સ્થિર ભેચન યુક્ત આપની મુદ્રા પણ અન્ય દેએ આદરી નથી તે બીજા ગુણેનું તે કહેવું જ શું ? ૨૦
यदीयसम्यक्त्व बतात्पतीमो भवाशानां परमस्वनावम् । कुवासनापाशविनाशनाय नमोऽस्तु तस्मै तब शासनाय ॥२१॥
હે જિનેશ! આપની જેવા પવિત્ર પુરૂષના શુદ્ધ સ્વભાવની જેના સમ્યમ્ શ્રદ્ધાનથી અમને પ્રતીત થઈ શકે છે એવા મિથ્યાત્વ નાશક જિનશાસનને અમારો નમસ્કાર થાઓ. ૨૧
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અનીત્ય ભાવના,
૧૦૧
अपक्षपातेन परीक्षमाणा घ्यं यस्याप्रतिम प्रतीमः।
यथास्थितार्थप्रथनं तवैतदस्थाननिर्बन्धरस परेषाम् ॥२॥ પક્ષપાત રહિત પણે પરિક્ષા કરતા અમને બંને પક્ષની બે વાત અપૂર્વ માલમ પડે છે, તે એ છે કે આપનું તે યથાસ્થિત વસ્તુ રવરૂપ કથન અને અન્યની અસ્થાન-અગ્ય સ્થાનને ઉલેખ કરવાઉત્કંઠા આવી વિલક્ષણ વાતથી ચકેર માણસને સત્યાસીને નિર્ણય કરતાં વિશેષ અગવડ પડતી નથી. ૨૨
અપૂર્ણ
નિત્ય ભાવના. (એ વૃત જુગમાં દી મેરે પ્યારે, એ રાગ) અરધા માટે આખુ યે સમજમન, અરધા માટે આખુ બોયે. ધન કારણ ધાયે ધસમસતે, કાયરતા નવી હેયે પર ઉપગાર સમય હે ! ચેતન, કીમ તું ચીત ન.પ્રો. સ. ૧ આ ભવની આજીવીકામાં, રાત દીવસ રટતોયે; પરભવ માટે પુત્ય પનેતા, કાંઈ કીધુ કે ન કે. સ. ૨ રાજ્ય રમણી સુખ વૈભવ ત્યાગી, સંજમ ધર થયા રે, છન પદ શીવપદ સુખ અનંતુ, લીધુ કેમ સંત. સ. ૩ આ સંસાર અસારતા કારણ, જે ઉપદેશ મળે, જીવન ચરિત્ર સુણી મહાન પુરૂષના, દીલમાં રાખવા જેય. સ. ૪
ગાદીક કારણ એષધ છમ, માંદાને મન હે, મહાન રોગ મટાડવા કારણ, છીવટ શાને ન જે. સ. ૫ વિષય સુખ વિષ સરીખુ જાણે, જે કારણ ફરતે; મધુ લિસ ખડગની ધારા, સ્વાદે જીવ જતો. સ૦ ૬. આ ભવનું સુખ અરધુ જાણે, જન્મ મરણ જ્યાં હોયે, અખંડ સુખ ફરી નહીં અવતરવું, એ માન્યું સંતેયે. ૨૦ ૭.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૨
આત્માનંદ પ્રકાશ.
વીવાના મડાણુ મહેચ્છા, કીધા બહુ ભભકાયે; કાચરી માટે છેવટે બગડે, એહ ઉખાણા હાયે. પાપથી પેદા કરેલ જે પૈસા, અભીમાને ખરચાયે; નામને કારણ જ્યાં ત્યાં ભટકે, વળી બહુ કીર્તિ ોચે. શત્રી જાગણુ પ્રહર શુ' કરતા, શ્વેતા સંત જનાર્ચે; શુકલ ધ્યાન યાતા તે વેળા, ભાવ કુટુ‘બ ખડુ' હાચે. અરધા માટે ચાર તારા, વિશ્વ સતૈષી ક્રુતાયે, મન પર કાબુ કીધા પેાતાના, ભાંગવા ભાવ ભલેાયે; તા પણુ મન કાબુમાં રાખી, સાધ્યું કાર્ય સતયે; વીરલા હતા તે અડગ રહ્યા પણ, કાયર નાસતા જોયે, હું જીવ રાજ્ય સુત ગૈારવ ધન, તન પણ તારૂં' ન હાયે; નારી સહેાદર અત સમયમાં, કામ ન આવે કેયે. ધન્ય દ્રવ્ય જે ગુપ્ત દાનમાં, પર ઉપગાર′′ તાયે; દુર્લભ દુખદ સમયમાં વીરલા, હાથમાં હાંસલ હાયે.
સ
સ
For Private And Personal Use Only
સ
સ
સ
સ
*
સ૦ ૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
લેખક, મેતા દુર્લભજી ગુલામચંદ; શ્રી રૃ, જે, જ્ઞા, પ્ર, સભાના સેક્રેટરી વળા.
આત્મજ્ઞાનનો સરલ-શુક્રમાર્ગ,
( આત્મòધ )
[ગતાંકષ્ટ ૮૧ થી શરૂ.)
પુગલિક અને અપુગલિક એમ પણ સમ્યકત્ત્વના બે ભેદ પડે છે. જેમાં મિથ્યા સ્વભાવ ગયા હાય અને સમ્યસમ્યકત્ત્વના કત્ત્વના પુજમાં રહેલા પુદ્દગલેના વેઢવા રૂપ બે પ્રકાર. ક્ષપાપશમ પ્રાપ્ત થાય, તે પુદ્દગલિક સમ્યકત્ત્વ કહેવાય છે. સર્વથા મિથ્યાત્વ, મિશ્ર સમ્યકત્ત્વ પુજના પુદ્ગલાના ક્ષય થવાથી તથા ઉપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ જે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્મજ્ઞાનને સરલ-શુક્રમાર્ગ, ૧૦૩
--~~-~~~~~~ ~~~~ ~~~~~~~~~~~ નિકેવલ જીવ પરિણામરૂપ ક્ષાયિક તથા ઉપશમ સમ્યકત્વ તે અપુ
ગલિક સમ્યકત્વ કહેવાય છે. અર્થાત પુગલનું વેદન સ્વરૂપ તે અગલિક સમ્યકત્વ અને ક્ષપશમ કરવાથી જે જીવના પરિણામ તે અપગલિક સમ્યકત્વ એમ સમજવું. વલી નિસર્ગ અને અધિગમ એમ બે પ્રકારે પણ સમ્યકત્વ
કહેવાય છે. તીર્થકર તથા ગણધર વગેરેના ઉપદેશ બીજી રીતે બે સિવાય સ્વાભાવિક કર્મના ઉપશમ ક્ષયપણાથી જે પ્રકાર, સમ્યકત્વ પ્રગટ થાય, તે નિસર્ગસમ્યક કહેવાય
છે. શ્રી તીર્થકર ગણધર વગેરેના ઉપદેશથી તથા જિન પ્રતિમા દેખવાથી અને બીજા શુભ બાહ્ય નિમિત્તના આધારથી કર્મને ઉપશમ-ક્ષય થતાં જે સમ્યકત્વ થાય તે અધિગમ સમ્યકત્વ કહેવાય છે. એક વટેમાર્ગ માથી ભ્રષ્ટ થયે હોય, તે કેઈના બતાવ્યા
શિવાય ભમતે ભમતો પિતે તેજ ખરે માર્ગે જેમ તે વિષે માગ આવી જાય છે, તેવી રીતે નિસર્ગસમ્યકત્તની પ્રાપ્તિ તથા જવાનું થાય છે. કેઈ વટેમાર્ગુ માર્ગથી ભ્રષ્ટ થતાં કેઈના દષ્ટાંત. બતાવવાથી ખરે માર્ગ આવે તેવી રીતે અધિગમ
સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ કે માણસને જવર આવ્યું હોય તે પરિપકવ સ્થિતિ થતાં ઔષધના ઉપચાર વિના સ્વાભાવિક રીતે ઉતરી જાય છે તેવી રીતે નિસર્ગ સમ્યકરવ સમજવું અને જેમ કેઈને જવર ઔષધના ઉપચારથી ઉતરી જાય છે, તે અધિગમ સમ્યકરવ જાણવું. એવી રીતે પ્રાણીને મિથ્યાત્વ રૂપ જવરના જવાથી સમ્યકત્વ માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે નિસર્ગ અધિગમ રૂપ થાય છે. કારક, રેચક અને દીપક એમ સમ્યકત્તવ ત્રણ પ્રકારનું છે.
જે જીવેને સમ્યક્ પ્રકારના અનુષ્ઠાનની ક્રિયાની સમ્યકત્વના પ્રવૃત્તિ કરાવે તે કારકસમ્યકત્વ કહેવાય છે. એટલે ત્રણ પ્રકારતે સમ્યકત્વમાં ઉત્કૃષ્ટ વિશુદ્ધિ-નિર્મળતારૂપ સમ્ય
કરા પ્રગટ થતાં જીવ સૂત્રમાં કહેવા પ્રમાણે ક્રિયા
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકાશ,
૧/૪ કપ
કરે છે, તેથી તે કારક સમ્યકત્તવ કહેવાય છે. એ કારક સમ્યકત્વ. વિશેષ નિર્મળ ચારિત્રવાળાને જ પ્રાપ્ત થાય છે. માત્ર શ્રદ્ધાન એ રેચક સમ્યકત્તવ કહેવાય છે. એ સમ્યકત્વમાં જીવને સમ્યક અનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિ રચે છે, પણ તે કરી શક્તા નથી. આ સમ્યકત્વ અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ એવા કૃષ્ણ અને શ્રેણિક વગેરેને થયું હતું. જે જીવ પિતે મિથ્યાદષ્ટિ અથવા અભવ્ય એવા અંગારમર્દક આચાર્યની જેમ ધર્મકથા વડે જિનેશ્વરના કહેલ જીવ-અછવાદિ પદાર્થોને યથાર્થ રીતે પરને પ્રકાશદીપાવે તેથી તે દીપક સમ્યકત્વ કહેવાય છે. દીપક જેમ બી. જાના અધિકારને દૂર કરે છે અને પિતાને પ્રકાશ કરતા નથી તેમ દીપક સમ્યકતવથી બીજાને ગુણ થાય છે અને પિતાને ગુણ થતું નથી, તેથી તે દીપક સમ્યકત્વ કહેવાય છે.
અહીં કેઈ પ્રશ્ન કરે કે જે જીવ પિતે મિથ્યાષ્ટિ છે, તે પછી તેને સમ્યકતવ શબ્દ શી રીતે ઘટે? એ વચનને વિરોધ આવે છે. '
તેને ઉત્તર એ છે કે, એમ કહેવું નહીં. તે જીવને મિથ્યાદષ્ટિપણું છતાં પણ તેનામાં જે પરિણામ વિશેષ છે, તે નિચે પ્રાણને ધર્મ પમાડવાને હેતુરૂપ થાય છે એટલે સમ્યકત્વનું કારણભૂત થાય છે, તેથી જેમ ઘીમાં આયુષ્યનો ઉપચાર કરવામાં દેવ નથી તેમ કારણને વિષે કાર્યને ઉપચાર કરવાથી તે સમ્યકતવ કહેવાય છે.
પશમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિક એમ સમ્યકત્વના બીજી રીતે ત્રણ પ્રકાર પણ થાય છે. ત્રણ ભેદ.
ઉપરામિક, ક્ષાયિક, ક્ષયેશમિક અને સાસ્વાદન–એવા સમ્યકત્વના સમ્યકત્વના ચાર ભેદ છે, ચાર ભેદ.
તે ઉપરામિક, શાચિક, ક્ષયપશામક, સાસ્વાદન અને વેદક-એમ સમ્યકત્વના સમ્યકત્વના પાંચ પ્રકાર પણ થાય છે. પાંચ પ્રકારો,
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્મજ્ઞાનને સરલ-શુદ્ધ માર્ગ. ૧૦૫ ૧ ઉપથમિક-ઉદીરણ કરેલા મિથ્યાત્વને અનુભવથી ક્ષય કરતાં અને નહીં ઉદીરણા કરેલા મિથ્યાત્વને પરિણામની નિર્મ, ળતા વિશેષે કરી સર્વ પ્રકારે ઉપશમાવતાં–દબાવી દેતાં એટલે ઉદયમાં ન આવવા દેવારૂપ કરતાં જે ચૈતન્યને ગુણ પ્રગટ થાય છે, તે ઉપરામિક સમ્યકત્વ કહેવાય છે.
આ સમ્યકત્વ અનાદિ મિથ્યાષ્ટિને, ગ્રંથિભેદ કરનારને, અને ઉપશમ શ્રેણીના પ્રારંભના કરનારને થાય છે.
૨ ક્ષાયિક–અનંતાનુબંધી કષાયની ચેકડીને ક્ષય થયા પછી અનંતર મિથ્યાત્વ, મિશ્ર સમ્યકત્વરૂપ ત્રણ પુંજરૂપ દર્શનમેહનીય કર્મનો સર્વથા ક્ષય થતાં આત્માને જે ગુણ ઉત્પન્ન થાય, તે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ કહેવાય છે. આ સમ્યકત્વ ક્ષપકશ્રેણી અંગીકાર કરનારને હેાય છે. “ક્ષપક શ્રેણું અંગીકાર કરનાર પુરૂષ આઠ વર્ષથી ઉપરાંત વયવાળેવાત્રકષભનારા સંઘયણવાળે, અને ધ્યાનને વિષે ચિત્ત આપનારે હોય છે, તે પુરૂષ અવિરતિ હેય, દેશ વિરતિ હોય અથવા પ્રમત્ત–છઠા ગુણઠાણાવાલા અથવા અપ્રમત્ત–સાતમા આઠમા ગુણઠાણાંવાલામાંથી ગમે તે હોય તે ક્ષેપક માંડે છે, એમ પ્રવચનસારોદ્ધાર ગ્રંથને વિષે કહેલું છે.
૩ શપથમિક–ઉદય આવેલા મિથ્યાત્વને વિપાકના ઉદયે કરી વેદી ક્ષય કરે અને શેષ કે જે સત્તામાં અનુદય આવેલું હોય તેને ઉપશાંત કરે એટલે મિથ્યાત્વ મિશ્ર પુંજને આશ્રીને કે અર્થાત ઉદયને અટકાવે, અને શુદ્ધ પુંજને આશ્રી મિથ્યાત્વ ભાવને દૂર કરી એટલે ઉદીરણ કરેલ મિથ્યાત્વને ક્ષય કરવાથી અને નહીં ઉદીરણ કરેલ મિથ્યાત્વને ઉપશમ કરવાથી આત્માને જે ગુણ ઉત્પન્ન થાય તે ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ કહેવાય છે. આ મિથ્યાત્વ શુદ્ધ પુંજ લક્ષણવાનું છે. તે અતિશય નિર્મલ એવા વાદળાની પેઠે છે, તેથી તેમાં યથાવસ્થિત શુદ્ધ તત્વરૂચિનું આચ્છાદન થતું નથી, એટલે તે આચ્છાદન કરનાર ન હોવાથી તે ઉપચારથી સમ્યકત્વ કહેવાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકાશ
- અહિં પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે–ઉપશમ સમ્યકત્વ અને ક્ષા
પશમ સમ્યકત્વમાં શું તફાવત છે? કારણકે, તે બંને સમ્યકરવામાં કાંઈ વિશેષ જોવામાં આવતું નથી. તે બંનેમાં ઉદય આવેલ મિધ્યાત્વને ક્ષય અને નહી ઉદય આવેલ મિથ્યાત્વને ઉપશમ, એ કહેવામાં આવ્યું છે.
તેને ઉત્તર એ છે કે–તેમાં વિશેષપણું છે.
પશમ સમ્યકત્વમાં મિથ્યાત્વના વિપાકને અનુભવનથી, પણ રક્ષાએ ઢાંકી રાખેલા અગ્નિના ધુમાડાની શ્રેણીની જેમ પ્રદેશને અનુભવ છે. અને ઉપશમ સમ્યકત્વમાં વિપાક ઉદયથી તથા પ્રદેશ ઉદયથી સર્વથા મિથ્યાત્વને અનુભવજ નથી, માટે તે બંનેમાં એટલે તફાવત છે.
- ૪ સાસ્વાદન-પ્રથમ કહેલા ઉપશમ સમ્યકત્વથી પડતા એટલે સમ્યકત્વથી પતિત થતાં તે વખતે સમ્યકત્વના આસ્વાદ સ્વપમય થવાય તે સાસ્વાદન સમ્યકત્વ કહેવાય છે. ઉપશમ સમ્યકત્વથી પડતાં છતાં જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ ન પમાય ત્યાંસુધી સાસ્વાદન સમકત્વ હોય છે. તે સાસ્વાદન સમ્યકત્ત્વને કાલ જઘન્ય એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટ છે આવળીને છે.
૫ વેદક–જેણે ક્ષપક શ્રેણી અંગીકાર કરેલી છે, એવા પુરૂષને ચાર અનંતાનુબંધી અને મિથ્યાત્વ મિશ્ર પુંજ [બે ] ખપાવતાં અને ક્ષારોપથમિક લક્ષણરૂપ શુદ્ધ પુજને ખપાવતા, તે શુદ્ધ પુંજના પુગલને છેલ્લે પુદગલ ખપાવવાને ઉજમાળ થતાં તે છેલ્લા પુદગલને દવા રૂપ જે સમ્યકત્વ તે વેદક સમ્યકત્વ કહેવાય છે. તે સમ્યકત્વ એક સમયનું છે. વેદક સમ્યકત્વ પામ્યા પછી અનંતર સમજ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ અવશ્ય પ્રગટ થાય છે, ઉપરના પાંચ “અંત મુpવસો વાવ૪િ સારા સમ ! સમ્યકત્વનું તારીતિરિ સાયર વિડ્યો કુળો વોસમોસા કાળી માને
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્મજ્ઞાનને સરલ-શુક્ર માગે.
૧૦૭
' ઉપશમ સમ્યકત્વને કાલ અંતર્મુહર્ત છે, સાસ્વાદન સમ્યકત્ત્વને કાળ છ આવેલી છે, વેદકને કાલ એક સમયને છે, ક્ષાએક સમ્યકત્વને કાલ તેત્રીશ સાગરોપમથી કાંઈક અધિકનો છે અને ક્ષપશમ સમ્યકત્વને કાલ છાસઠ સાગરેપમથી કાંઈક અધિક એટલે પશમને ક્ષાયકના કરતાં બમણે કાલ છે. આ ઉત્કૃષ્ટ કાળ કહે છે. ક્ષાયક સમ્યકત્ત્વની સ્થિતિ જેતેત્રીશ સાગશોપમથી અધિક કહેલી છે, તે સર્વાર્થસિદ્ધાદિકની અપેક્ષાએ સંસારને આશ્રીને સમજવી અને સિદ્ધ અવસ્થાની અપેક્ષા એ તે તેની સાદિ અનંત સ્થિતિ જાણવી. જે ક્ષણશમની બમણી સ્થિતિ કહી છે, તે વિજયાદિક અનુત્તર વિમાનને વિશે તેત્રીશ સાગરોપમની સ્થિતિમાં બે વાર જવાની અપેક્ષા એ કહી છે. અથવા બારમા દેવલોકને વિષે બાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિએ ત્રણવાર જવાની અપેક્ષાએ કહી છે. જે સાધિક–(અધિક સહિત) એમ કહેવામાં આવ્યું છે, તે મનુષ્યભવના આયુષ્યને પ્રક્ષેપ કરવાથી જાણવું. આ સર્વ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. જઘન્ય સ્થિતિ તે વેદક, ઉપશમ અને સારવાદન-એ ત્રણેની એકજ સમયની સ્થિતિ છે અને ક્ષેપશમ તથા ક્ષાયક એ છેલ્લા બે સમ્યકત્વની સ્થિતિ જ ધન્યપણે અંતર્મુહૂર્તની છે. આઠ સમયથી માંડીને બે ઘડીમાં એક સમય એ છે તે અંતર્મુહર્ત કહેવાય છે. તે અંતર્મુહર્તના અસંખ્યાતા ભેદ છે.
___ "उकोसं सासायणं नवसमियं हुँ ति पंचवाराओ। સમ્યકત્વ કેટલી વેચન વારિ અક્ષરવવા અવનવો શા વાર પમાયછે.
“આ સંસારને વિષે ઉત્કૃષ્ટથી સાસ્વાદન અને ઉપશામિક સસ્કવ પાંચ વાર હોય છે. પણ તે પ્રથમ એકવાર ઉપશમ સમ્ફન્ડ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે ચાર વખત ઉપશમ ની અપેક્ષાઓ હોય છે. પણ વેદક તથા લાયક સમ્યકત્વ એકજવાર હોય છે. અને ક્ષપશમ સમ્યકત્તવ અસંખ્યાતિવાર હેાય છે, તે પણ બહુ ભવની અપેક્ષાએ સમજવું.”
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૮
આત્માનંદ પ્રકાશ.
યે ગુણસ્થાનકે“વી વગુ સારા તુરિયાધુ અરિ ઉg કયું સીકત્વ વમરવાવેથારવાસમાં ના હુંતિ” શાં હોય છે.
સાસ્વાદન સમ્યકત્વ બીજે ગુણઠાણે હોય છે. અને ઉપશમ સમ્યકત્વ ચેથા સમ્યક દષ્ટિ ગુણઠાણુથી અગીયારમા ગુણઠાણાં સુધી આઠ ગુણસ્થાનકે એટલે અવિરતિથી લઈને ઉપશાંતમૂહ ગુણઠાણું સુધી ઉપશમ સમ્યકત્વ હેય છે, તથા ચોથા ગુણસ્થાનથી અગી ગુણસ્થાનના અંત સુધી અગીયાર ગુણઠાણે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ હોય છે. ચોથા ગુણઠાણાથી લઈને અપ્રમત્ત ગુણઠાણાના અંત સુધી વેદક સમ્યકત્વ હેાય છે. તેજ ચેથા ગુણસ્થાનથી માંડીને અપ્રમત્ત ગુણસ્થાન સુધી એટલે ચાર ગુણસ્થાને ક્ષયપશામિક સમ્યકત્વ હોય છે, અર્થાત્ સાતમા ગુણઠાણા સુધી તે હોય છે. અને ક્ષપકશ્રેણિ માંડવાવાળાને વેદક થઈને ક્ષાયક થાય છે, અને આઠમે ગુણઠાણેથી શ્રેણિ માંડે છે.” પ્રથમ મુકયું પછી ગ્રહણ કર્યું, એવું જે સામાયિક તે ગૃહીત
મુકતને આકર્ષ કહેવાય છે. તે સમ્યકત્વ કેટલીવાર સમ્યકત્વ કેટલી- ગ્રહણ થાય અને કેટલીવાર મુકાય તે દર્શાવે છે. તે વાર મુકાય અને સાથે એક જીવને એક ભવમાં કેટલા સમ્યકત્વ થાયકેટલીવાર ગ્રહ- તે પણ જણાવે છે. ભાવ શ્રત, સમ્યકત્વ અને દેશ
ણ થાય. વિરતિ નામના ત્રણ સામાયકવાળાને એક ભવમાં હજાર પૃથક હોય છે. સર્વવિરતિવાલાને એક ભાવે સે પૃથકત્વ આકર્ષા થાય છે. તે ઉત્કૃષ્ટથી જાણવા અને જઘન્યથીતે એકજ આકર્ષ થાય છે.
સંસારને વિષે રહેલા ને એક ભવમાં કેટલા આકર્ષ એટલે જીવવ્યવહાર રાશિમાં આવ્યા પછી મેક્ષે જાય ત્યાં સુધીમાં કેટલા આકર્ષ થાય તે વાત જણાવતાં કહેવામાં આવે છે કે, અનેક ભમાં એક જીવને ત્રણ ભાવ શ્રુતાદિકના અસંખ્યાતા આકર્ષ થાયછે, એટલે સર્વ ભવની અપેક્ષાએ ત્રણ ભાવ શ્રુતાદિને ઉત્કૃષ્ટા અસં
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત દિગદર્શન. ૧૯ ખ્યાત હજાર પૃથકત્વ આકર્ષ થાય છે. તેમાં જે સર્વ વિરતિ છે તેને હજાર પૃથક ઉત્કૃષ્ટ થાય છે, અને દ્રવ્ય કૃતવાળાને અનંતા આકર્ષ થાય છે, કારણકે તેમાં બે ઇંદ્રિય આદિ મિથ્યાત્વીઓની ગણના છે. વળી સમ્યકત્વના બીજા પણ દશ પ્રકાર છે. પ્રથમ કહેલ આંત
રા રહિત એવા ઉપશમાદિ પાંચ પ્રકારના સમ્યકત્વને સમ્યકત્વના નિસર્ગ તથા અધિગમ સાથે ગણતાં તેના દશ પ્રકાર દશ પ્રકાર થાય છે. અથવા શ્રીપજવણું વગેરે આગમેને વિષે
નિસર્ગ રૂચિ વગેરે ભેદથી દશ પ્રકારના સમ્યકત્વ કહેલા છે તેના નામે આ પ્રમાણે છે.
૧ નિસગરૂચિ, ૨ ઉપદેશરુચિ, 8 આજ્ઞારૂચિ. ૪ સૂત્રરૂચિ, ૫ બીજરૂચિ, ૬ અભિગમરૂચિ, ૭ વિસ્તારરૂચિ, ૮ કિયારૂચિ, ૯ સંક્ષેપરૂચિ, ૧૦ ધર્મરૂચિ. આ દશ પ્રકારના સમ્યકત્તનું હવે વિવેચન કરવામાં આવશે.
અપૂર્ણ
જૈન દર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત હિર્શન.
(ચરણકરણનુયોગ.)
લેખક,
Success.
(ગતાંક પૃષ્ટ ૮૯ થી રૂ.) જેનદર્શનનું તૃતીય રત્ન જેને “ચારિત્ર' શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે તે પ્રસ્તુત ચરણકરણનુગ છે. શ્રીમદ્દ ઉમાસ્વાતિ વાચક જેને જ્ઞાનયલે રિતિક રૂપે સૂત્રમાં ગુંથે છે, નીતિકાર જેને નૈતિકબળ અથવા વિચારેવડે ઉત્પન્ન થયેલું સદવર્તન તરીકે જાહેર કરે છે, માનસશાસ્ત્રીઓ જેને પુરૂષના હૃદય તરીકે ગણના કરે છે, શાઓપદેશકે જેને દર્શન મેહનીયના વિનાશથી સમ્યગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલું છે, એવા પુરૂદ્વારા આલંબનીય માને છે, અને અ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૦
આત્માનંદ પ્રકાશ,
ન
+ +
,
,
,
,
,*
-
--
ધ્યાત્મજ્ઞાનીઓ જેને જ્ઞાન દર્શનની રમણુતારૂપે સ્થાપન કરે છે તે આ જૈન દર્શનને ચતુર્થ અનુગ છે.
એક મહા પુરૂષ બુદ્ધિ અને હૃદયની સત્તાનું પૃથક્કરણ કરતાં કહે છે કે બુદ્ધિબળ કરતાં હૃદયબળ હજારગણે દરજે ઉચ્ચતા ધરાવે છે. બુદ્ધિબળની સાયુજ્યને પામેલે પણ હૃદય સત્તાથી શૂન્ય પ્રાણુ ગાંડા માણસના હાથમાં આપેલી તરવારની પેઠે અવ્યવસ્થિત છે. જેવા વિચાર તેવા આચાર એ સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિદ્વારા સમ્યકુચારિત્રની પરિપાલન કરવારૂપે વાસ્તવિકતા પ્રકટ કરે છે. આ ઉપરથી સ્વતઃ સિદ્ધ થઈ શકે છે કે ચરણકરણનુગ એ સમ્યક ચારિત્ર હેઈ અખિલ જૈન દર્શનનું હૃદય છે. હૃદયબળ પ્રાપ્ત કર્યા શિવાય પુરૂષ મહા પુરૂષ થઈ શકતું નથી. દ્રવ્યાનુયેગનું માત્ર અવલંબન કરનારા જનેને ચરણકરણનુગ એ ક્રિયાકાંડ હોઈ શુક લાગે છે અને કષ્ટસાધ્ય કાર્ય તરીકે ગણી પ્રવૃત્તિમાં પિતાની અશક્તિ જાહેર કરે છે, તેવા શુષ્ક જ્ઞાનીઓએ સમજવું જોઈએ કે આ ચાર
સિત્તરી અને કરણસિત્તરી રૂપ જૈન ચારિત્ર એ આત્માની અત્યંત નિર્મળ વિશુદ્ધિ કરનાર છે. દ્રવ્યાનુયેગનું જ્ઞાન એ આત્યંતિક વિશુદ્વિને સમજાવનાર અનંતર સાધન છે, પરંતુ સાધ્યની પ્રાપ્તિ વગરનું સાધન લક્ષણ હોવા છતાં લયની શૂન્યતાની પેઠે નિરર્થક અને નિષ્ફળ છે. પ્રસ્તુત ચારિત્ર બે પ્રકારનું છે.
૧ દેશવિરતિ. ૨ સર્વવિરતિ, ગૃહસ્થ દેશવિરતિને અધિકારી છે અને નિરારંભી મુનિઓ સર્વવિરતિના અધિકારીઓ છે. દેશવિરતિધર શ્રાવકેને બાર વ્રત ગ્રહણ કરવાના હોય છે. શૂલપ્રાણાતિપાત-મૃષાવાદ–અદત્તાદાનપરસ્ત્રીગમન વિરમણ, પરિગ્રહ-દિમ્ પરિમાણું, ભેગોપગ-અનર્થ દંડ વિરમણ, સામાયિક, પિષધ અને અતિથિ સંવિભાગ.
વીશવિશ્વાદિયાનું પાલન સાધુઓને માટે ગણતાં ગૃહસ્થના અધિકારમાં સવાવિશ્વા દયા આવી શકે છે. તે દયાનું પાલન કે જે વડે નિરપરાધિ રસ્થૂલ પ્રાણીઓ જે નિરપેક્ષવૃત્તિએ સંક૯પથી હિંસા
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એમાં જે વિગરેથી તથા
ગરથી થતાં જ
સાધ
જૈનદર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત દિગદર્શન. ૧૧૧ નહીં કરું એવું વ્રત લેવાથી થઈ શકે છે. હિંસા પણ બે પ્રકારની છે. દ્રવ્ય અને ભાવ, રાગ દ્વેષના પરિણામ વડે ભાવહિંસા અને તજજન્ય પ્રાણિવધાદિ વડે દ્રવ્ય હિંસા ગણાય છે. તેના હેતુ સ્વરૂપ અનુબંધાદિ અનેક ભાંગાઓ છે. ત્યાર પછી મન વચન કાયાવડે થૂલતાથી જાડું બેલિવું નહીં અથવા જાઉં કાર્ય કરવું નહિં, અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરવી નહિં, પરસ્ત્રીગમનથી દૂર રહી સ્વદારા સંતષ ધારણ કરે, ધનધાન્યાદિ નવવિધ પરિગ્રહનું માપ કરી, સંતેષ વૃત્તિ રાખવી. દિશાએમાં જવાને અમુક હદ સુધી નિયમ કર, અભણ્ય તથા અનંતકાયાદિ વિગેરેથી તથા અપેય પાનથી અને કર્માદાન વ્યાપારથી દૂર રહેવું, વિકથાઓ વગેરેથી થતા અનર્થ દંડથી વિરમવું, સામાયિક, પિષધ અને અતિથિ સંવિભાગ સાધમિવાત્સલ્ય વગેરે શુભ અનુષ્ઠાનમાં આદર કર આ સર્વ બાર વ્ર અનુક્રમે ગૃહસ્થને ગ્ય છે. આ બાર તેને વિસ્તાર ઘણેજ છે. દરેક વ્રતને માટે ભંગાભંગરૂપ અતિચારે છે, જે દર્શાવતાં વિષય વિસ્તૃત થાય તેમ છે. સાધુજનેની ગણનાના મુકાબલા માં ગૃહસ્થને અધિકાર ઘણે અ૯પ હોવાથી તેને પંડિતજનોએ મને લિનારંભી” કહેલા છે. સાધુજને કે જેમણે આરંભ માત્રને ત્યજી દીધેલા છે તેઓ “નિરારંભી” તરીકે મશહૂર થયેલા છે.
સાધુજનોને અધિકારરૂપે પરિપાલનને માટે ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરી નીચેની ગાથાઓ વડે પ્રદર્શિત થયેલા છે.
वयसमणधम्मसंजम वेयावच्चेच बनगुतिन । नाणातियं तवकोह निग्गहाइ चरणमयं ॥ १ ॥ पिमविसोही समिइ लावणपडिमाय इंदियनिराहो । पमिलहेणगुत्तिन अनिग्गहंचेवकहणंतु ॥ २॥
૫ મહાવ્રત ૧૦ શ્રમણધર્મ ૧૭ સંયમપ્રકાર, ૧૦ વૈયાવચ્ચે ૯ બ્રહ્મચર્ય, જ્ઞાનાદિત્રિક, ૧૨ તપ અને ક્રોધાદિ ચાર કષાયને નિગ્રહ
તથા, ૪ પિંડવિશુદ્ધિ પસમિતિ ૧૨ ભાવના ૧૨ પડિમાં ૫ ઈ. દિયનિધ, ૨૫ પ્રતિલેખના ૩ ગુપ્તિ: અભિગ્રહ,
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૨
આત્માનંદ પ્રકાશ,
આ રીતે અનુક્રમે સીતેર સીતેર પ્રકારે છે.
આ સર્વને વિરતાર અસંખ્ય પ્રકારે શાસ્ત્રોમાં વર્ણન કરાયછે. કાકાશના પ્રદેશની સંખ્યા જેટલા પ્રમાણમાં છે તેટલા પ્રમાણમાં ચરણકરણનુગરૂપ સંયમના સ્થાનકે છે. આત્માના અધ્યવસાયને આશ્રીને તરતમતાએ આ અસંખ્ય ભેદ હોઈ શકે છે.
એક જૈન ગૃહસ્થ જે તે પિતાના અધિકારને આશ્રીને ગ્રહણ કરેલા દ્વાદશ વ્રતનું પાલન કરતે હોય છે તે દુરાચરણથી ભય પામતે હેવાને લીધે તેમજ સદાચારમાં ક્ષણમાત્ર પણ અપ્રમાદી હેવાને અગે તે કદી કેર્ટના ગુનાહમાં આવી શકતું નથી તે પંચમહાવ્રતને ધારણ કરનાર સદ્દગુરૂઓની તે તેવી સ્થિતિ કયાંથી હોય? જેન દર્શનના ચારિત્રનું બંધારણ એવું સુદઢ અને બળવત્તર છે કે ચિરસંસ્કારી પ્રાણુઓજ તેમાં રહી શકે. સાધુજનેને પ્રાણાતિપાતાદિ પંચ અદ્યતેથી સર્વ પ્રકારે વિરમવાનું છે. વ્રત લીધા વગર અજ્ઞાતપણે પાપમાગેથી વિરામ પામનારા પ્રાણીઓને તે તે પ્રકારના પાપમાર્ગો ખુલ્લા દ્વારવાળા હોવાથી કર્મ પ્રવાહના વહે આવતા અટકી શકતા નથી. તેથી શ્રીમદ્દ યશવિજયજીએ કહ્યું છે કે –
અવિરતિ લગે એકેદ્રિયારે પાપસ્થાન અઢાર, લાગે પાંચેહી ક્યિારે પંચમ અંગે વિચારે. (૧)
અર્થ–ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે એકેદ્રિયે અવિરતિ હેવાથી તેમને પાંચ ક્રિયાઓ અને અઢાર વાપસ્થાનકેથી ઉત્પન્ન થત ક્ષણે ક્ષણે કર્મબંધ પડે છે.
સાધુ જીવન ઘણુંજ કઠીન છે. તલવારની ધાર ઉપર નાચતા બાજીગર તથા લેઢાના ચણાને ચાવી જનાર અવધૂતેના કરતાં સાધુજીવનની કઠિનતા દુર્ભેદ્ય છે. આત્મબળના સામર્થ્યવડે કર્મબળને તેડી પાડવાની શક્તિવાળા પ્રાણીઓ યથાર્થ ચરણકરણની સાધના કરી મુક્તિ પામી શકે છે. ચારિત્રની પરિપાલનાવડે આત્મા કર્મને આશ્રવ દૂર કરી સંવરપણું પ્રમ કરે છે. સંવરપણું પ્રાપ્ત થવાથી
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈનદર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત દિગદર્શન, ૧૧૩ નવા કર્મનું આગમન રેકાઈ જવાથી પૂર્વકર્મની નિર્જર (દેશ થકી ક્ષય) થતાં સર્વ કર્મની નિર્જરા થવાનો સંભવ છે.
ચરણ ક્રિયાનું પાલન કરતા સાધુ જનને દશ પ્રકારે યતિધર્મ સેવન કરે પડે છે તે નીચે પ્રમાણે છે. શાંતિ, આર્જવ,માર્દવ,સંતેષ તપ, ઈદ્રિય સંયમ, સત્ય, શૌચ, આકિંચન્ય અને બ્રહ્મચર્ય; આમાં પ્રથમ ચાર દૈધ, માયા, માન અને લેભની નિવૃત્તિથી ઉત્પન્ન થયેલા ગુણે છે. ચાર કષાનું સ્વરૂપ દ્રવ્યાનુયેગના વિષયમાં ઠીક રીતે આવી ગયેલું છે. ત્યાર પછી તપ બે પ્રકારે છે. બાહ્ય અને આત્યંતર. અનશન, ઊદરી વ્રત, આજીવિકા સંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયકલેશ અને સંલીનતા આ બાહ્ય તપ છે અને પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય અને ધ્યાન એ અંતરંગ તપ છે. નમુક્કારસહિથી માંડીને ઉપવાસ પર્યત વ્રત લઈ એટલે જેટલે અંશે આહાર ન કરે તે અનશન. આ અનશન અને એને દર્ય વિગેરે ઇંદ્રિય સંયમ રૂપ યતિધર્મને પાલન કરાવવાનું પ્રબળ સાધન છે. બાહ્ય તપવડે ઈદ્રિય રૂપ ઘડાને વિકારગ કુંઠિત થઈ જાય છે. દિગલિક ભેગના ખાવા પીવાના તથા ભેગવવાના આત્માના અનાદિબદ્ધ સંસ્કારોને તેડી પાડવાને પ્રબળ કુહાડા સમાન જે કોઈ પણ હોય છે તે અનશનાદિ બાહ્ય તપ છે.
રમૃતિભંગથી પાપાચરણ થયેલું હોય તેને દંડ ગુરૂજન અથવા વડીલ દ્વારા વહોરી લે તે પ્રાયશ્ચિત્ત, પૂજ્ય પ્રતિ ભક્તિભાવનું દર્શન તે વિનય, ગ્લાન પ્રાણીઓની સારવાર કરવી તે વૈયાવચ્ચ, અને જ્ઞાનનું શ્રવણ મનન અને નિદિધ્યાસન એ સ્વાધ્યાય; આર્ત અને રિદ્રિધ્યાનથી રહિત થઈ ધર્મધ્યાન તથા શુકલધ્યાનમાં રમણુતા કરવી તે ધ્યાન તપ કહેવાય છે. ધ્યાનના ચાર પ્રકારે આ રીતે છે.
આર્તધ્યાન, રિદ્રિધ્યાન ધર્મધ્યાન, શુકલધ્યાન.
આર્તધ્યાનના ચાર પ્રકાર(૧) ઈષ્ટવિયેગ, અનિષ્ટસાગ, રોગ ચિંતા અને અશે. (ભાવિભવમાં મને અમુક ઈષ્ટ વસ્તુ મળે એવું નિયણું કરવું તે.)
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૪
આત્માનંદ પ્રકાશ રિદ્રધ્યાનના ચાર પ્રકાર (૧) હિંસાનુંબંધિ, (૨) મૃષાનુંબંધિ, (૩) તેયાનુબંધિ અને (૪) સંરક્ષણાનુબંધિ (માલ મીલકત સ્ત્રી પુત્રાદિના રક્ષણ સંબંધિ)
ધર્મધ્યાન ચાર પ્રકારે (૧) આજ્ઞાવિચય (જનાજ્ઞાના સ્વરૂપનું ચિંતવન), (૨) અપાયરિચય (કવડે પ્રાણીઓને થતી પીડાનું ચિંતવન ), (૩) વિપાક વિચય (સુખ દુઃખાદિને કર્મફળ જાણી શોક નહીં કરવા સંબંધી વિચારણા ), અને (૪) સંસ્થાનવિચય ( ચેત રાજકના સ્વરૂપનું મનન).
શુકલ ધ્યાન ચાર પ્રકારે (૧) પૃથકત્વ વિતર્ક સવિચાર (૨) એકત્વ પૃથત્વ અવિચાર, (૩) સૂમ કિયા પ્રતિપતિ (૪) દિયા અનિવૃત્તિ. પહેલા બે ભેદ ઉચ્ચ ભૂમિકા ઉપર ચડતા પ્રાણીને આઠમાં ગુણસ્થાનકથી શરૂ થાય છે. તેમાં જગતમાં રહેલા પદાર્થોના ગુણ પર્યનું ચિંતવન છે. બારમે ગુણસ્થાને પ્રસ્તુત ધ્યાનને બીજે ભેટ પૂર્ણ થાય છે. તે પૂર્ણ થયા પછી ધ્યાતા વિશ્રાંતિ પામે છે. ત્યાર પછી તુરતજ અખિલ પ્રાણું પદાર્થોને હસ્તામલકાવત્ જણાવનાર કેવળજ્ઞાન થાય છે. અહીંથી ત્રીજો પ્રકાર શરૂ થાય છે. અને આયુ. ધ્ય મર્યાદા પુર્ણ થવાની તૈયારીમાં સૂફમ મને વચન અને કાયગ્યાપારને રેપ કરતી વેળાએ ત્રીજો પ્રકાર પૂર્ણ થઈ ચતુર્થ પ્રકાર શરૂ થાય છે; પૂર્ણ કર્યા પછી પ્રફુલ્લું પંચહુવાક્ષરના ઉચ્ચાર જેટલા સમયમાં નિર્વાણપદ પામે છે.
આ ધ્યાન ચરમ કેવલી થયા પછી સાથે જ વિચછેદ ગયેલું છે. આ ધ્યાનના વજા રુષભનારા સંઘયણવાળા માત્ર અધિકારીઓ છે. કહ્યું છે કે
श्दमादिम संहनना एवालं पूर्ववेदिनः कर्तु ।
स्थिरतां नयाति चित्तं कथमपि यत्स्वरूपसत्वानां ॥ પ્રાકૃત પ્રાણુઓનું ચિત્ત આ ધ્યાનને માટે લાયક નથી, કેમકે ચિત્ત ધૈર્ય તેમને હેતું નથી માટે પ્રથમ સંઘયણવાળ પૂર્વપર વિગેરે ધ્યાનાધિકારીઓ હોઈ શકે છે.”
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન દર્શન અને તેનું સંક્ષિપ્ત દિગ્દર્શન. ૧૧૫ આ ઉપરાંત ઈ દે પાંચ સમિતિએ, મન આદિ ત્રણ ગુણિઓ, સુધા આદિ બાવીશ પરિસહ, અનિત્યાદિ બાર ભાવના, સામાયિકાદિ પાંચ ચારિત્ર, મંત્રી આદિ ચાર મહાભાવનાઓમાં સાધુજનને નિરંતર રમણ કરવાનું છે. ચારિત્રના આ સર્વ અંગે વિસ્તાર શામાં ઘણે જ છે, ચારિત્રની વ્યાખ્યા કરતાં કહેવામાં આવે છે કેपंच महाव्रतमूलं समिति प्रसरं नितांत मनवद्यम् । गुप्तिफन नारननं सन्मतिना कीर्तितं वृत्तं ॥
“ચારિત્ર રૂપ વૃક્ષની જડ પાંચ મહાવ્રત છે, શાખા પાંચ સમિતિ છે અને ફળ ત્રણ ગુમિ છે.” ચરણકરણનુગની આ ક્રિયાઓ ના સંસ્કાર દઢ થવાથી મનેબલ ઘણું જ ઉચ્ચ અને વિશાળ પ્રદેશાવગાહી બને છે. સંયમની આ સર્વ શુભ ક્રિયાઓ વડે આત્મારૂપ પાત્ર ઘણું જ શુદ્ધતર બને છે. આ સર્વ કારણે શુદ્ધ અને ઉત્પાદક શકિતથી ભરપુર હોવાથી જ્ઞાન દર્શનની રમણુતા રૂપ ચારિત્રને આત્મા અધિકારી બને છે. મુકિત કે જેને અનેક દર્શનેએ જુદા જુદા કારણે માનીને કાર્યરૂપે એક માનેલી છે, તે જૈન દર્શનની અપેક્ષાએ અનંતકાળ આમાની જ્ઞાન દર્શનમાં રમણતા અને આત્માના સંસારીપણાના આત્યંતિક ક્ષય રૂપે છે. આ મુક્તિનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે. શાસ્ત્રકાર તેથી જ કહે છે કે –
अयमात्मैवसंसारः कषायेंद्रियनिर्जितः ।
तमेवतद्विनेतारं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ “ કષાય અને ઇન્દ્રિયથી જીતાયેલો આત્મા તેજ સંસાર છે અને તેમને તે જીતે ત્યારે પંડિતે તેને મેક્ષ કહે છે”
અત્ર એક પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થયેલ છે કે સિદ્ધના જીવોને, આ સંસારમાં સુંદર સ્ત્રીઓ સાથે રમણ કરવાથી ઉત્પન્ન થતે આનંદ તેમજ સ્વાદિષ્ટ અને ઉત્તમ ભેજને આરોગથી ઉદ્દભવતે આનંદ નથી જ. તે મુકિતનિવાસ કરતાં અત્ર સુખ લાગે છે, ત્યાં ભગવટા વગરની ન્ય અવસ્થા છે. પરંતુ પુદ્ગલાનંદી પ્રાણીઓને આ અજ્ઞાન મૂલક
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૬
આત્માનંદ પ્રકાશ,
પs -
My s
*
* *
પ્રશ્ન છે, એમ કહેવા સાથે સમાધાન કરવામાં આવે છે કે એક પ્રાણું કટેરામાં રહેલે દુધપાક ગળા સુધી ખાય છે, હવે શું તે વધારે ખાવાની ઈચ્છા કરે તે ખાઈ શકે ખરે કે? સ્ત્રી સંયેગના સુખને અંતે વિષય કે કટક લાગે છે ! આ પ્રકારે આ સંસારી પ્રાણીઓને પૂર્વ સંસ્કાર જનિત અનેક પ્રકારે ખરજ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેને યેગ્ય વા અગ્ય પ્રકારે દૂર કરવાની કોશીશ કરે છે. જે જે પ્રકારની ખરજ ઉદ્દભવે છે તેની શાંતિ પછી તે ખરજને શાંત કરનારી વસ્તુને વ્યાપાર ઝેર જેવો લાગે છે. શરીર ઉપર ખુજલી થાય છે તે વખતે ખરજ પ્રકટે છે, પછી તે ખરજને શાંત કરવાને ખણવાથી ફેબ્રા ઉપસે છે જેથી તે ખણવાના સુખ કરતાં અનેકગણું દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે, પુદગલિક પદાર્થોથી થતા સુખની આ સ્થિતિ છે. જે સુખને પરિણામે દુઃખ રહેલું છે તેને શાસ્ત્રકાર “સુબજ ” કહેતા નથી. સિદ્ધના જીને ક્ષુધા તથા વિષયાદિ ખરજની ઉત્પત્તિનું બીજ દગ્ધ થયેલ લેવાથી તે ખરજની શાંતિના ઉપ જવાની તેમને જરૂર હોતી નથી. તેઓ ખરેખર સુખમાં રહેલા છે. જ્ઞાનાનંદમાં મગ્ન થઈ એક સમયમાં જગતના વૈકાલિક ભાને સામાન્ય વિશેષ ઉપગપણે જાણ્યા કરે છે. ઉપાધિ રહિત જીવન હે ઈ નિરાબાધપણુમાં સ્થિત છે. સમગ્ર વિશ્વમાં કઈ પણ પદાર્થસંકલના એમનાથી ગુપ્ત નથી. શ્રીકૃષ્ણ ભગવદ્દગીતામાં કહે છે તેથી ઉલટું આ સિદ્ધ જીવોને પુનઃ અવતાર લેવાને અભાવ સ્થાપિત થયેલ છે. કેમકે શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે–
यदायदाहि धर्मस्य ग्लानिर्भवति जारत ।
अच्युत्यानं अधर्मस्य तदाऽत्मानं सृजाम्यहं ।।
હે અર્જુન ! વૈકુંઠમાં ગયા પછી જ્યારે જ્યારે આર્ય ધર્મની ક્ષતિ જોવાય છે અને અધર્મની વ્યાપકતા દષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે હું પુનઃ અવતાર ધારણ કરૂં છું.”
પ્રસ્તુત સ્થિતિમાં રાગ અને દ્વેષ રૂ૫ ભવબીજોનું દહન થયેલું હેવ થી બીજના દહન પછી જેમ વૃક્ષ ઉત્પન્ન થવાની આશા વ્યર્થ છે
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બારવ્રતના અંતરંગ હેતુઓ ૧૧૭ તેમ સિદ્ધ છે સંસાર રૂપ દુઃખાગારમાં પુનઃ પ્રવેશ કરે એ સર્વ પ્રકારે અસંભવિત જ છે. જેના દર્શનને ચતુર્થ અનુયાગ કે જે નિર્વાણપદના મુકુટને તૃતીય રનરૂપે અલંકૃત કરે છે. તે જ્ઞાન, વિરતિ અને મુકિતના સાધ્ય સાધન અને ઉપાય ઉપેયના પૂર્વોક્ત સંબંધ સાથે અત્ર પૂર્ણ કરવામાં આવે છે અને શ્રીમદ્દ ઉપાધ્યાયજીના વચનેમાં ચારિત્ર શબ્દને વ્યાકરણદષ્ટિએ પદ છેદ કરતાં કહેવામાં આવે છે કે ચય જે આઠ કમને સંચય રિક્ત કરે છે નેહ, ચારિત્ર નામ નિરૂત્તે ભાંખ્યું તે વંદુ ગુણગેહ; રે ભવિકા સિદ્ધચક પદ વંદે (૧)
(અપૂર્ણ)
બાર વતન અંતગ હેતુઓ.
(ગત અંકના પૃઇ ૯૪ થી શરૂ.) ત્રણ ગુણ વ્રત પછી ચાર શિક્ષા વ્રતો આવે છે. તેના નામ આ પ્રમાણે છે-૧ સામાયિક, ૨ દેશાવક શિક, ૩ પિષધે પવાસ અને જ અતિથિ વિભાગ,
હવે પ્રથમ સામાયિક શિક્ષાત્રત કહે છે. સમ એટલે મોક્ષના સાધન પ્રત્યે સમાન શકિતવાળા સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રને આય એટલે લાભ તે સમાય કહેવાય છે. અથવા સમ એટલે મધ્યસ્થ અર્થાત્ રાગ દ્વેષના મધ્યમાં વર્તનાર તેને સમ્યગ્દર્શનાદિને આય એટલે લાભ તે સમાય કહેવાય છે. અથવા સામ એટલે સર્વે જીવેની સાથે મૈત્રી ભાવ, તેને આય એટલે લાભ તે સામાય કહેવાય. તે પછી સર્વને સ્વાર્થમાં ઈક પ્રત્યય લાગવાથી સામાયિક એવું રૂપ સિદ્ધ થાય છે. એટલે સાવદ્યાગને ત્યાગ અને નિરવદ્યાગનું આચરણ કરવા રૂપ છવને પરિણામ તે સામાયિક કહેવાય છે,
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નનનન
૧૧૮
આત્માનંદ પ્રકાશ, આવું સામાયિક ઓછામાં ઓછી બે ઘડી પર્વત લઈ, તેટલે કાળ એકાંતમાં બેશી, એકાગ્ર ચિત્તથી રાગદ્વેષ છેડી સર્વજ્ઞ પ્રભુના ગુણેનું ચિંતવન–સ્મરણ કરી ધર્મ પુસ્તક વાંચવા અને પાન કરવું, તે સામાયિક કહેવાય છે.
પિતાને જે કાંઈ દુષ્કૃત્ય થઈ ગયું હોય અથવા કોઈને કડવા શબ્દો કહ્યા હોય, અથવા મનમાં બુરું ચિંતવન કર્યું અથવા શ્રાવક ધર્મને અનુચિત જે ક્રિયા થઈ હોય તે તેને સ્મરણ કરી ઉચ્ચારણ પૂર્વક તેના બદલામાં પશ્ચાતાપ કરવાની જે ક્રિયા કરવી તેને પ્રતિકમણ કહેવામાં આવે છે અને તે પાંચ પ્રકારે છે. આ સામાયિક તેને જ ભાગ છે. એટલે કે તેના જે ષડું આવશ્યક કહેવા છે તેમાં પેલે આવશ્યક છે. સામાયિકથી અંતરંગ શુદ્ધ થાય છે. આ પણ એક પાપનું નિવારણ કરવાનું ઉચ્ચ સાધન છે. તેથી તે પ્રથમ તેમજ ચઉવિસ, વાંદણ, પ્રતિક્રમણ, કાયેત્સર્ગ, પચ્ચખાણ, એ પ્રતિક્રમણ રિયાના છ વિભાગ છે, તેને પડાવક ક્રિયા પણ કહેવામાં આવે છે.
આ સામાયિક વ્રતના પાંચ અતિચાર-દેષ છે. ૩ મન, વચન અને કાયાના વેગનું પાપમાર્ગે પ્રવર્તાવવું, ૪ સામાયિકમાં આદર ન થ અને પસ્મૃતિ-સ્મરણને નાશ આ પાંચ અતિચારને ટાળવાથી સામાયિક શિક્ષાવ્રત નિર્મલ રીતે મળે છે.
પ્રાચીન મહા માઓએ આ ક્રિયાને અંતરંગ હેતુ ઘણાજ ઉચ્ચ પ્રકારે રાખે છે. જઘન્ય બે ઘડી સુધી મન વચન અને કાયાની એકાગ્રતા રાખવાની સૂચના છે. તે સાથે ખરી સમતા રાખવાની પણ એ ક્રિયા છે. આ ક્રિયા એક સમાધિરૂપ છે અને તેની અંદર મન વચન અને કાયાના વિક્ષેપને દૂર રાખવાનું દર્શાવેલ છે. સામાયિકની બે ઘડી સુધી તે બીજી કઈ પણ ક્રિયામાં ચિત્ત ન પરવતાં તેમાં જ તન્મયતા લગાવવાની છે. વળી તે ક્રિયા ઉપયોગ સહિત કરવાની છે. સામાયિક ક્રિયા પડાવશ્યકને પામે છે અને તેનાથી જ બીજી ક્રિયાઓ સાધ્ય થાય છે. જે સામાયિક ક્રિયા દેવવાળી બને છે તે પછી બીજી ક્રિયાઓની સફલતા થવી અસંભવિત છે.
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખારબતના અંતરંગ હેતુએ
૧૧૯
શુદ્ધ સામાયિક ક્રિયા કરનાર મનુષ્ય ધાર્મિક અને વ્યવહારિક ઉભય કાર્યોંને નિર્દોષ રીતે કરી શકે છે. અહર્નિશ સાંસારિક કાર્યાંમાં મચ્યા રહેનારાં માણસને સામાયિકને સમય પરમ શાંતિને આપનારા છે, તે સાથે જો માણસ પોતાના અભ્યાસની વૃદ્ધિની ઇચ્છા રાખતા હેાય તે તે તેની ઇચ્છા સામાયિક દ્વારા ઘણે ભાગે સિદ્ધ થઈ શકે છે, આવા અનેક ઉત્તમ અંતરગ હેતુઓને યારી પ્રાચીન મહાત્માએ એ શિક્ષાવ્રતમાં સામાયિકની ગણના કરેલી છે.
ધર્મનું રહસ્ય નહિં સમજનારા કેટલાકે એમ કહે છે કે મનનુ‘દુઃપ્રણિધાન છેડી શકાય તેવું નથી કારણ કે મનનું સ્થિરપણું રહેતું નથી, જેથી સામાયકમાં સાવદ્યના જે પચ્ચખાણ કર્યાં છે તેના ભંગ થતાં સામાયકને અભાવ છે અથવા સામાયકના લ'ગથી પ્રાયશ્રિત કરવાનું પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી સામાયિક લેવુ' તે કરતાં ન લેવુ' વધારે સારૂં છે; આવું માનનારા કે ખેલનારા ખરેખરૂ' રહસ્ય સમજતા નથી, તેમજ તે ન્યાય યુકત નથી. શાસ્ત્રમાં જણાવેલુ' છે કે મનની દુઃપ્રણિધાનની શુદ્ધિ માત્ર મિથ્યાદુષ્કૃત આપવાથી પશુ થઈ જાય છે, તેમજ તે તે અભ્યાસે કરી મનને વશ કરી સામાયિક કરવું તે અતિ શ્રેષ્ઠ છે એમ જણાવે છે. વળી અતિચાર સહિત અનુષ્ઠાન કરવાથી પણ અભ્યાસવડે કાળેકરીને અતિચાર રહિત અનુષ્ઠાન થાય છે. જેને માટે આચાર્યાં એમ કહે છે કે ઘણાં જન્મથી ચાલ્યે આવતે અભ્યાસ પ્રાયે કરી શુદ્ધ થાય છે. તેથી એવે અભ્યાસ કરવે કે જેથી મન વશ થવાથી નિરતિચાર સામાયિકની શુદ્ધિ થાય. આવી રીતે ધની દરેક ક્રિયાઓને માટે સમજવાનું છે.
હવે બીજું દેશ એટલે વિભાગમાં ગ્રહણ કરેલ જે દિગ્વત્, તેની અન્નુર સેા ચેાજન વિગેરેનું પરિમાણુ કરવારૂપ અવકાશ તે દેશાવકા શિક વ્રત કહેવાય છે. એ વ્રતમાં પ્રતિદ્ધિન પચ્ચખાણ કરવા કે આજ મારે આટલા ચેાજન સુધી જવાય બાકીનુ' પચ્ચખાણુ ' એમ નિયમ લેવામાં આવે છે.ચઢ નિયમ પણ જેમાં લેવાય છે.
>
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૨૦
આત્માનંદ્ર પ્રકાશ,
દિગ્રતમાં કરેલી મર્યાદા દેશ, નદી, પર્વત, બજાર, ગલી આદિથી સ'કાચ કરી વર્ષે, ઋતુ, અયન, માસ, ચાતુર્માંસ, પક્ષ, દિવસ, વગેરે કાલથી પણ મર્યાદા કરવી, અર્થાત્ ક્રમે ક્રમે મહા વ્રતા ની તરફ વધારવુ', તેનુ' નામ પણ દેશાવકાશિક શ્રીજી શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. તેના પાંચ અતિચાર છે-૧ પેતે નિયમ કરલા ક્ષેત્રની અહ્વાર મનુષ્યને (સત્રક વિગેરેને) મેકલવા, શબ્દ કરી (સંભળાવવું) ઈસારા કરવે, ૩ મર્યાદાની મહેરના ક્ષેત્રમાં કાંઇ મગાવવુ, ૪ પેાતાને ( રૂપ) બતાવી કાંઈ સૂચના કરવી, અને ૫ મર્યાં. નાની બહાર કાંકરી વગેરે ફેકી ઇસારે કરવે, આ પાંચ અતિચાર ટાળવાથી દેશાવકાશિકન્નત નિર્દોષ રીતે પળે છે,
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહેાપકારી પૂર્વાચાર્યોએ આ શિક્ષાવ્રતની અંદર ઉચ્ચ પ્રકા રની શિક્ષાની ચૈાજના કરેલી છે. અમુક હદની મયાદા રાખવી, તે એક પ્રકારની સ્થિરતાની દ્રઢતાને સૂચવે છે. જૈન સમાધિ વિદ્યામાં પશુ આસનના જય કરવાની આવશ્યકતા દશાવી છે, જે આસનના જય કરી શકે છે,તે એક પ્રકારે મનાવૃત્તિને જેતા બની શકે છે. મના વૃત્તિના જય કરવામાં અનેક જાતના બાહ્ય અને અંતર ગુણેા રહેલા છે. વળી અમુક પ્રદેશની અવધિમાં રહી અમુક કાર્ય સાધવાના સ’કલ્પ કરી રહેવું, તેમાં કાર્યસિદ્ધિ થઈ શકે છે, તેવા સ્થિરવૃત્તિવાલા મનુષ્ય આત્મિક કાર્યમાં પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. માદાના નિયમ ફરી પછી ચિત્તવૃત્તિને ચ’ચળ કરવી, એ દઢતાને ભંગ કરવાના દ્વેષ છે. તેને માટે જે પાંચ અતિચાર બતાવ્યા છે, તે લક્ષમાં રાખવા ચેાગ્ય છે. ઘણા ચંચળ વૃત્તિવાળા મનુષ્યે કદિ પેાતાની જાતે સ્થિરાસન કરી બેસે છે, પણ તેઓ બીજી કોઈ પણ રીતે મનની ચંચળતા બતાવ્યા કરે છે, તેના ચિતાર પાંચ અતિચારમાં આપવામાં આવ્યે છે. સેવકને માહેર માકલવા, જે તે શબ્દ કરી ઈસાશ કરવા, અને સૂચનાઓ કરવી, એ ચ'ચલ વૃત્તિનું સ્વરૂપ છે અને એવી ચ’ચલવૃત્તિ રાખવાથી મનુષ્ય એકાગ્રતાના ભંગ કરે છે, પ્રાચીન મહાત્માઓએ સ્થિરાસન કરવાના મહાન લાભ જોઈને આ
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બારવ્રતને અંતરંગ હેતુઓ. ૧૨૧ દેશાવકાશિક વ્રતની વૈજના કરેલી છે. અતિચાર રહિત નિર્દોષપણે આ વ્રત પાલવાથી ભવ્ય આમા કેવા કેવા પારમાર્થિક કાર્યો સાધી શકે છે, તે વિષે એ વતના યજક મહાત્માઓએ પરમ લાભ વિલો છે.
જેવી રીતે ધાર્મિક પક્ષે એવા વ્રતને લાભ રહેલે છે, તેવી રીતે વ્યાવહારિક પક્ષે પણ કેટલાએક લાભ રહેલા છે. જે ચાદ નિયમને ધરે છે. તે વ્યાવહારિક કાર્યોમાં પણ સારી શકિત ધરાવી શકે છે.
વિશેષમાં જવા આવવાના વ્યાપારથી પ્રાણીને નાશ ન થાય એવા અભિપ્રાયથી આ વ્રત ગ્રહણ કરાય છે. તે પ્રાણુ ઘાત કે જે પિતે કરે અથવા બીજા પાસે કરાવેલે તેના ફળમાં કાંઈ વિશેષનથી પણ ઉલટું પિતે ગમન કરતાં ઈયપની વિશુદ્ધિ કરવાથી ગુણ થાયછે, અને બીજાને તે અજાણપણાથી ઈયપથની શુદ્ધિ ન થવાથી જીવ ઘ ત થવા રૂપ દોષ પ્રાપ્ત થાય છે.
આવા કેટલાએક અંતરંગ હેતુઓના ઉદેશથી પૂર્વના મહાભાઓએ દેશાવકાશિક વ્રતની પ્રરૂપણ કરેલી છે જેથી તેમને ઉત્તમ પ્રકારને ધન્યવાદ ઘટે છે.
ધાર્મિક ક્રિયામાં જે અભ્યાસ પડી જાય છે, તેવા અભ્યાસની છાયા વ્યવહારિક કાર્યોમાં પણ આવે છે, જેથી શુદ્ધ ક્રિયા કરનારા મનુષ્ય ઉભય લેકમાં વિજયી થાય છે
ત્રીજુ શિક્ષાત્રત પિષધનામે છે. પિષ એટલે ગુણની પુષ્ટિ તેને ધ કહેતા ધારણ કરે તે પષધ કહેવાય છે. અર્થાત્ પ્રત્યેક અષ્ટમી અને ચાદશ આદિ પર્વ તિથિઓમાં ઉ એટલે સાથે નિવૃત્તિ પામ્યા છે દોષ જેના એવા પુરૂષને આહારનો ત્યાગ કરવા વગેરે ગુણની સાથે નિવાસ કરે તે ઉપવાસ કહેવાય છે તે કરે તેમજ ન બની શકે તે એકાસણું કરવું અને દિવસ અથવા દિવસ તથા રાત્રી બંને વખત પિષધશાળા કે ઉપાશ્રયમાં બેશી ધર્મ પુસ્તક વાંચવા અને વૈરાગ્યનું ચિંતવન
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૨
આત્માનંદ પ્રકાશ.
કવું જ્ઞાન ધ્યાન કરવું, તે પિષધવ્રત કહેવાય છે. પર્વના દિવસે સેળ પિ હે ર સુધી ઉપવાસ કરી એક થાને રહેવું, તે ઉત્કૃષ્ટ પૈષધેપવાસ વ્રત કહેવાય છે, તેને પચ અતિચાર છે. ૧ જોયા વિના તથા ના પ્રમજેલા સ્થાનને વિષે મલમૂત્રાદિ પરઠવવા, ૨ તેવા સ્થાનમાં ધર્મના ઉપકરણ લે તથા મુકવા, ૩ જોયા પ્રમાજ વિના સથારે લેવે મુક, ૪ પૈષધઉપવાસને અનાદર કરે, અને પ મૃતિ-મરણનું અનુસં. ધાન ન રાખવું. એ પાંચ અતિચાર ટાળવાથી પિષધેપવાસ વ્રત નિર્દેષ રીતે પલે છે.
પ્રાચીન મહાત્માઓએ ચારિત્રના શિક્ષણને માટે આ વ્રતની જના કરેલી છે. આ વ્રતથી સાંસારિક ભાવોમાંથી મુક્ત રહેવાને અભ્યાસ પડી શકે છે. કાયમને વિરતિ ધર્મ પાલી શકાય તેમ ન હોય તે તે આ ત્રીજા શિક્ષાત્રતથી તેટલે અંશે ચરિતાર્થ થઈ શકે છે. ચારિત્ર ધર્મની ભાવનાએ પણ આ વ્રતથી જ સિદ્ધ થાય છે. પ્રત્યેક પર્વ તિથિએ પિ પધાપવાસ વ્રતની આરાધના કરનારાઓ અનુક્રમે ચારિત્ર ધર્મની ભાવનાઓને વિશેષ પુષ્ટ કરે છે અને પરિણામે વિરતિ ધર્મના આરાધક બને છે. તે સાથે તેમની મને વૃત્તિમાં વિરકત ભાવ એટલે બધે જામી જાય છે છે કે જેથી સાંસારિક પદાર્થની મુછા તેમના હૃદયને આકાંત કરી શકતી નથી.
પ્રાચીન મહાત્માઓએ આવા અંતરંગ હેતુઓને ઉદેશીને આ શિક્ષણીય એવા શિક્ષા વતની એના કરેલી છે. માનવ તમાઓની આમિક ઉન્નતિને ઇરછનારા આપણું પ્રાચિન મહત્માઓનો આપણે જેટલે ઉપકાર માનીએ તેટલે થે ડે છે. તે વિપકારી વંદનીય મહામ ને પણ ધન્ય વાદ ઘટે છે. તેને માટે એક સ્થલે આ પ્રમાણે લખેલું છે કે –
त बंदनीया आत्मान श्चरितार्था हितमताः ॥ " જે વિશ્વનો પાક રિવાઃ રાતઃ |
તે પવિત્ર આત્માઓ વંદનીય અને કૃતાર્થ છે કે જેમણે સમસ્ત પ્રાણીઓના પકરેને માટે શિવ-કલ્યાણ ને માર્ગ બતાવેલ છે
અપૂર્ણ
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વર્તમાન સમાચાર.
૧૨૩
વર્તમાન સમાચાર. દમણમાં દેવગુરૂના દર્શનાર્થે આવેલ શ્રાવક સમુદાય અને ત્યાં થયેલાં
શુભ કૃત્ય દમણના દર્શનીય દેવળના દર્શનાર્થે તથા શ્રીમાન મુનિ મહા રાજ શ્રી હંશ વિજયજી સાહેબને વંદન કરવા સુરત અને વડેદરથી આશરે ૧૦૦) શ્રાવક શ્રાવિકા એનું દમણબંદરમાં આગમન થયું હતું; તેમણે ત્યાં આવી દેવગુરૂનાં દર્શન કરવા ઉપરાંત આંગી પૂજા કરી હતી; તે ઉપરાંત જૈન પારસી મી. માણેકજીનું પણ અહીં આગમન થયું હતું, જેને પારસીના આગમનથી અત્રેના પારસી વિગેરે અન્ય કેમના લેકે ઉપર સારી અસર પડી હતી તેણે પ્રભુપૂજા પણ ભાવ ભકિત પૂર્વક કરી હતી.
[ કુતરાંઓને મળેલ ]
અભય. મહારાજ શ્રી હંસવિજયજી સાહેબના સદ્દધથી કાકી પુનમ સુધી કુતરાંઓને અભય મળ્યું છે. તે બાબતની કોશિષ કર. વાથી અહીંના શ્રાવકેએ મેટું પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે. તે બદલ તે એને ધન્યવાદ આપવામાં આવે છે. (ઝવેરાતથી થયેલો શ્રી સિદ્ધચકજીની)
પૂજા. આસે શુદિ ૧પના રોજ શ્રી નવપદજીનું આરાધનપર્વ જેને આંબિલની ઓળી કહેવામાં આવે છે તે સંપૂર્ણ થવાથી અહીં પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી, તે જ દિવસે અત્રેના રહીશ શા નવલ ભાઈએ એળી પૂર્ણ કરી શ્રી નવપદના મંડળને માણેકને મેતી અને પાના તથા રૂપાનાણાથી પુજા કરી હતી.
(મળેલું )
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 આત્માનંદ પ્રકાશ. સિદ્ધાચળજીની યાત્રા કરવા આવનાર જૈન બંધુઓને સુચના. જુનાગઢ શહેરમાં પ્લેગ ચાલતું હોવાથી શ્રી પાલીતાણું ટેટ તરફથી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી તરફ લખવામાં આવ્યું છે કે “કાઈ પણ યાત્રાળુ પિતાને ગામથી જુનાગઢ થઈને પાલીતાણું ન આવે તેવા ખેબર બહાર પાડશે; તે ઉપરથી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી તરફથી જાહેર ખબર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે. જેથી દરેક યાત્રા કરવા આવનાર જૈન બંધુઓએ પિતાના ગામથી પરબારા પ્રથમ યાત્રા કરવા સિદ્ધાચલજી આવવું અને પછી બીજે સ્થળે જવું. વિશેષમાં ભાવનગરની હવા ખરાબ થયાના સમાચાર સાચા નથી. જેથી યાત્રાળુઓએ સિદ્ધાચળજીની યાત્રાને લાભ લેવા ચુકવું નહી. નીચે જણાવેલા પુસ્તકે અમને ભેટ મળેલા છે, જેથી તે ઉપકાર સાથે સ્વીકારવામાં આવે છે. 1 સં. 168 ની શાલનું કેલેન્ડર 1 શ્રી કચ્છી દશા ઓશવાલા બેડીંગના મેનેજર શ્રી મુંબઈવાલા તરફથી. 2 દિગબર જૈન પત્રને નવીન વર્ષને સચિત્ર ખાસ અંક પત્રના સંપાદક તરફથી અમોને ભેટ મળે છે. સદરહુ અંક જોતાં જેમ તેના કાગળો, ટાઈપ અને ચિત્ર વગેરેથી સુંદર બનાવ્યું છે, તેમ તેમાંના કેટલાક લેખે પણ ખાસ વાંચવ જેવા છે. હાલમાં ચાલતી ન્યૂસપેપરની આ જાતની પ્રવૃત્તિ ખાસ આવકારદાયક છે. અમે તેની અભિવૃદ્ધિ ઈચ્છીએ છીએ. For Private And Personal Use Only