Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
III, Illin
ગ્રન્થાંક ૬૨
આત્મબોધ-રસાયન
(ભાવાર્થ-વિશદાથ યુક્તમ્ ) .
!!!!!
પIllu
HIT
– પ્રકાશિકા – શ્રી જૈન સાહિત્ય વધ કે સભા
અ મ દા વા દ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
nિ illi)
JUSTI
શ્રી-વૃદ્ધિ-નેમિ-અમૃત-પ્રન્થમાલા-મળ્યાંક-દુર આચાર્ય શ્રીવિજયધર્મધુરન્ધરસૂરિ-વિરચિતમ્ આત્મબોધ રસાયનમ્ છે (ભાવાર્થ-વિશદાર્થ–સમન્વિતમ્)
1"IIIIIIIIlli
IIIIIIIIIIIM
hIIIlil
illlllll
HIRMiMill"
f
IIIMsમi
lyHu
III
– ભાવાર્થ-વિશદાર્થ લેખક– પીયૂષપાણિ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટાલંકાર પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજય. દેવસૂરિજી મહારાજના શિષ્યરત્ન વિર્ય મુનિરાજ શ્રી હેમચંદ્રવિજયજી ગણિવર્યના વિય– મુનિશ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી
સંવત ૨૦૨૪
– પ્રકાશિકા– શ્રી જૈન સાહિત્ય વધક સભા
અ મ દા વા ૬
willllion
ill
tu
will
WIGIllllllllllllllllyHMIIIII||TIlllllllll|| llllllli|JI|| JIjIl/IIIIIIIIIII ||
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન
૧ શ્રી અમૃતસૂરીશ્વરજી જ્ઞાનમદિર ાતનગર, ભેરીવલી (પૂર્વ) મુંબઇ-૬૬ N.B.
૨ સામ૪ ડી. શાહ
પ્રકાશક:
શેઠ સુરેન્દ્રભાઇ સારાભાઇ શ્રી જૈન સાહિત્યવર્ધક સભા અદાવાદ
મૂલ્ય ૧-૫
પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
૩ નૂતન જૈન ઉપકરણ ભ’ડાર પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
પ્રથમાવૃત્તિઃ
મુદ્રકઃ કાંતિલાલ ડી. શાહ ભરત પ્રિન્ટરી, દાણાપીઠ પાછળ
પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીયમ્
આત્મòાધ રસાયનમ્, એ સંસ્કૃત જુદા જુદા વૃત્તોમાં રચાએલે આપદેશિક ગ્રન્થ છે. તેનાં ભાવા અને વિશદા મુનિરાજ શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજે લખ્યા છે. પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહા રાજશ્રી વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીએ સ્થાપન કરેલી આ સભાને આવા પ્રકાશના કરવાને સુન્દર સંચાગ મળે છે. આ પ્રકાશના સમ્યગ્નાનની અભિવૃદ્ધિમાં સારી પૂરવણી કરનારા છે એ હકીકત સુનાાને સહેજે સમજાય એવી છે. જૈનન્યાય, સાહિત્ય, કાવ્ય, વ્યાકરણુ, કથા, સ્તવના, સ્તુતિએ, પૂજાએ, વિધિ વિધાને, એમ અનેક પ્રકારનું સાહિત્ય આ સભાએ પ્રકાશિત કર્યુ છે.
ભવ્યજવા આ સતૈા સુન્દર લાભ લઇને નિજની ભવ્યતામાં વિમલતા લાવે એવી ભાવના રાખીએ છીએ,
આ પ્રકાશનમાં અમને અનેક પ્રકારે સહકાર સાંપડ્યો છે તે સ સહકાર આપનારાને અમે આભાર માનીએ છીએ એ જ,
-પ્રકાશક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્થાન
આ ગ્રન્થનું “આત્મબોધસાયન” એ નામ સાંભળતા કે વાંચતા રહેજે સમજાય કે આ ઉપદેશનો ગ્રન્થ છે. આમાં આત્માને બાધક એવું લખાયું છે. આ ગ્રન્થ રસસિદ્ધ વ્યાખ્યાતા પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયધુરન્ધરસૂરીશ્વરજી મહારાજે સંસ્કૃત ભાષામાં પદ્યમય ગૂંચે છે. તેનું વાચન વિદ્વાને સહેલાઈથી કરી શકે, પરંતુ સંસ્કૃતના અજ્ઞો તો તેના વાચન ને બોધથી વંચિત રહે. એટલે સંસ્કૃત ભાષા નહિં જાણનાર પણ આ રસાયનનું પાન સુખે કરી શકે એ ઉદ્દેશથી પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજશ્રીએ મને વિશદ વિવેચન લખવા પ્રેરણ કરી.
આ પૂર્વે મેં કાંઈ પણ ગુજરાતી લખ્યું જ નોતું તેથી તે ક્ષેત્રમાં સહસા પગલું ભરતા સંકોચ થતો હતો. સાથે અશક્તિ પણ જણાતી હતી, છતાં પણ પૂજ્યશ્રીના આશીર્વાદ ને પ્રેરણાથી કામ શરુ કર્યું અને પર્વત-ચઢાણની જેમ વીસામા ને ટેકા લેતા લેતા પૂર્ણ પણ કર્યું ને આજે તે આપની સમક્ષ છે.
આમાં જે કાંઈ સારું ને ગ્રાહ્ય લાગે તે પૂજ્ય મૂલકર્તાને જ આભારી છે. બાકી સર્વ પ્રથમ પ્રયત્ન હોઈ ત્રુટિઓ, ક્ષતિઓ તો ઘણ હશે જ પણ ઉદાર પ્રકૃતિવાળા, વિવેકી સજજને તે સુધારશે ને સૂચવશે એવો તેમના ઉપર વિશ્વાસ વધુ પડતો નહીં લેખાય.
આવા પ્રસંગે પરોપકારી પૂજ્યના ઉપકારનું સ્મરણ કરાવાની તક મળી છે તો વધાવી કાં ન લઉં? આમ તે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૫ ]
અમારા આખા ઘરમાં ધાર્મિક સંસ્કારા સિંચવાને મુખ્ય ફાળા ( મારા સ ંસારીપણાના પૂજ્ય માતુશ્રી ને હાલમાં ) સાધ્વીજી શ્રી પદ્મલતાશ્રીજીના છે. જેએ ખૂબ તપસ્વી શાન્ત તે વત્સલ છે. જેએાના આન્તરિક ગુણા ગંભીરતા, સહનશીલતા, તપસ્વિતા, શાન્તવૃત્તિતા વગેરે યાદ કરતા પણ મસ્તક સહજભાવે ઝૂકી જાય છે.
જેએની વાર ંવારની લાગણીભરી પ્રેરણા, તે પ્રબળ ભાવના મહામૂલી સંયમ યાત્રાના પથિક બનવામાં મને ખૂબજ ઉત્સાહપૂરક બની છે. બીજું ( મારા સ ંસારીપણાના પૂજ્ય પિતાશ્રી તે. હાલમાં) મુનિશ્રી હીરવિજયજી મહારાજ જેએની અનુમતિથી આ માગે આવ્યેા તે આટલી હદે પહોંચ્યા. તેમના ઉપકાર પણ ભૂલાય તેવા નથી. (મારા સંસારી વડીલ બન્ધુ ને વમાનમાં) પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી હેમચન્દ્રવિજયજી મહારાજ કે જેએએ અમારા બધા માટે સયમના રાજમાર્ગ ખુલ્લા કર્યાં તે મને સંસારમાંથી ઉર્યાં, ને અભ્યાસ ને જીવન ઘડતરમાં પૂરતું લક્ષ્ય આપ્યું. તેઓને ઉપકાર તેા કયા શબ્દમાં વર્ણવું ? સ` પ્રથમ તેએએ દીક્ષા લીધી ત્યારબાદ (મારા સ ંસારી મેાટા બહેન ને હાલમાં) સાધ્વીશ્રી હેમલતાશ્રીજી જેએ સારી ને સ્થિર બુદ્ધિવાળા તે ગ ંભીર છે. ત્યારબાદ સાધ્વીજીશ્રી પદ્મલતાશ્રીજી ને ત્યારબાદ હું, એમ બધાને આ માગે ચઢાવીને મુનિશ્રી હીરવિજયજી મહારાજ એમ પાંચ જણા સંયમના શ્રેયસ્કર ભાગે આવ્યા. મારા સંયમ જીવનના પ્રાથમિક ધડતરમાં ને અભ્યાસમાં ખૂબ કાળજી ને ચીવટ રાખનારા પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રો વિજયમેરુપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજ જેએનેા બહુમૂલ્ય ઉપકાર જીવનભર ભૂલાય એવા નથી. તથા અભ્યાસની ખબર રાખનાર પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજની લાગણીભરી મમતા તે કેમ વિસરાય !
અને મારા પરમહિતસ્ત્રી ઉદારાશયી પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયામૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજના ઉપકાર તે। સદા સ્મર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ] ણીય છે. ને અને વિતેલા બે વર્ષ દરમિયાન મને પૂર્ણ મમત્વથી ભણાવનાર ને વચ્ચે વચ્ચે નિરુત્સાહ થતા અને ઉત્સાહ આપનાર પરમોપકારી પૂજ્યશ્રી વિજયધુરન્ધસૂરીશ્વરજી મહારાજને ઉપકાર આ જીવનભર સ્મૃતિપટ પર તાજો રહેશે.
આ લેખનમાં સ્થાઓ મુખ્યત્વે ઉપદેશ પ્રાસાદને સામે રાખીને લખી છે. એમાં થોડે ઘણે ફેરફાર લાગે તો યે અને તે પરિશુભ ને બોધ સમાન રહેવાના. નદીઓનું વહેણ વાંકુંચૂંકું ગમે તેમ હોય તો યે બધીએ નદીઓ અને સાગરમાં જ ભળે છે તેમ, પ્રાન્ત આ ગ્રન્થને રાજહંસની દૃષ્ટિએ ક્ષીર નીરના ન્યાયે કરી સારને ગ્રહણ કરવાની સજજનેને પ્રાર્થના કરી વિરમું છું.
શત્રુંજયવિહાર, પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
લેખક તા. ૨૨-૩–૧૯૬૮ ,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
વિષય
૧ મંગલ
૨નરજન્મ દુર્લભતા ૩ દશ દૃષ્ટાંત
૪ ગ્રન્થમાં આવતા ૨૨
અધિકાર
•
૫ ક્રોધ ત્યાગ
હું માન ત્યાગ.
છ માયા ત્યાગ
૮ લક્ષ્મણા અને રુકમીની
દૂક કથા
•
૯ લેાલ ત્યાગ
૧૦ કપિલની કથા ૧૧ સ્પર્શીનેન્દ્રિય ૧૨ મેષકુમાર . ૧૩ આર્દ્ર કુમાર ૧૪ રસનેન્દ્રિય . ૧૫ મ’ગુર ૧૬ શૈલકાચાય .
૧૭ ઘ્રાણેન્દ્રિય
૧૮ ધનશ્રી (દુર્ગંધા) ૧૯ ચક્ષુરિન્દ્રિય
અ નુ ક્રૂ મ
પૃષ્ઠાંસ ક્રમ
•
•
•
૧૦
૧૨
૧૫
વિષય
૨૦ બિલ્વમંગળ (સુરદાસ)
ર ૨૧ શ્રવણેન્દ્રિય
૪
૨૨ સુકુમાલિકા
૨૩ દાન
૨૪ શાલિભદ્ર
૨૫ ગુણસાર
૨૬ શીલ
૧૫
૧૬
૧૯
૨૨
૨૪
૨૫
૨૬
૨૮
૨૯
૩૧
૩૪
૩
પૂર્ણાંક
૩૮
૩૯
૪૧
૪૩
૪૪
૪૫
૪૯
૨૭ નારદ
૫૦
૨૮ વિજયશેઠ-વિજયાશેઠાણી ૫૦
૨૯ સુદર્શન શેડ
૩૬ ચાર લાવના
૩૭ ઇલાચીપુત્ર
(પૂર્વભવની કથા સાથે) ૫૧
૩૦ તપ
૫૬
૩૧ પરમાત્મા મહાવીર .
૫૭
૩૨ તપના પ્રકાર
૫૮
૩૩ ધન્નાઅણુગાર (કાક઼દીના) ૫૮
૩૪ દૃઢપ્રહારી
૬૧
૩૫ ભાવ
પ
}}
•
•
•
૩૮ પાંચ મહાવ્રતની
(પૂર્વ ભવની વાત સાથે) ૬૮
૨૫ ભાવનાએ ૭૩
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ]. ક્રમ વિષય પૃષ્ઠક ક્રમ વિષય પૃષ્ઠક ૩૯ જિનપૂજા . . ૭૪ | પર સત્યવ્રત. . . ૧૧૨ ૪. અષ્ટપ્રકારી પૂજા ને | પ૩ કાલરિ કથા . ૧૧૪ - તેનાં દષ્ટાંતના નામ ૭૫ / ૫૪ અચૌર્ય વ્રત . . ૧૧૯ ૪૧ દેવપાલ. . . ૫૫ સ્વામી અદત્ત ૪ર સત્સંગ . . ૮૧
વગેરેનું સ્વરૂપ ૧૨૦ ૪૩ પાણીનું બિંદુ. . ૫૬ ગુણધર સાર્થવાહની ૪૪ પ્રદેશી રાજા. .
કથા (ઉત્તર ભવ સાથે) ૧૨૪ ૪૫ બે પોપટની વાત . | પ૭ બ્રહ્મચર્ય વ્રત . . ૧૨૬ ૪૬ સાધુસેવા . . ૮૬ ૫૮ કળાવતીની કથા ૪૭ નંદિષેણ . . ૮૮
(પૂર્વભવ સાથે) . ૧૨૭ ૪૮ વિરતિ (વૈરાગ્ય) ૯૫ | ૫૯ અપરિગ્રહ વ્રત . . ૧૩૪ ૪૯ શિવકુમાર
૬૦ વિદ્યાપતિની કથા . ૧૩૬ (જંબૂસ્વામીને પૂર્વભવ) ૯૭ ૬૧ પ્રશસ્તિ. . . ૧૩૯ ૫૦ અહિંસાવ્રત . . ૧૦૩ | ૬ર અર્થલેખકની પ્રશસ્તિ ૧૪૧ ૫૧ દામક
૬૩ આત્મબોધ રસાયનમ (પૂર્વભવની વાત સાથે) ૧૦૫ |
(મૂળમાત્ર) ૧૪૩
કથા
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓ હ અહું નમઃ નમો નમઃ શ્રી ગુરુનેમિસૂરયે. વિજ્યામૃતસૂરીશઃ સ્તાવ્યાખ્યાનકલાપ્રદર
આ
ત્મ-બો-ધ-ર-સા-ચ-ન-મું (વિશદાર્થ–સહિત) –
() મ
શ્રેચ શ્રી વિશ્વનામુતરવું, ધીરુ, મીર, પરે, देवेन्द्रार्चितपादपद्मयमलं, हृत्कोमलं, निर्मलम् । वाञ्छापूरणकल्पकल्पमकलं विघ्नानलाम्भोधरं, श्रीशद्धेश्वरपार्श्वनाथमनिशं, संस्तौमि सन्मङ्गलम् ॥११॥
* શાર્દૂ વિહિત. ભાવાર્થ-મંગળ
૧ કલ્યાણ લક્ષ્મી સાથેના વિલાસથી અભુત રસવાળા, ૨ ધીર, ૩ ગંભીર, ૪ ઉત્કૃષ્ટ, ૫ દેવેન્દ્રથી પૂજાયેલા છે ચરણકમળ જેના એવા, ૬ કોમળ હૃદયવાળા, 9 નિર્મળ અભિલાષાને પૂરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન, ૮ વિનરૂપી અગ્નિને શાન્ત કરવા મેઘતુલ્ય, ૧૦ અકળ, ૧૧ મંગલસ્વરૂપ, શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથને નિત્યે હું સ્તવું છું. એ રીતે ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરવારૂપ મંગલ કર્યું છે.
* सूर्याश्वैर्मसजास्ततः सगुरुवः शार्दूलविक्रीडितम् ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 2 ]
આત્મધરસાયનમ
વિશદાથ:-શ્રેયે માર્ગમાં આગળ વધવા માટે ગુરુના ઉપદેશની સતત જરૂર છે ઉપદેશને અંગે પુષ્કળ સાહિત્ય રચાએલું છે. પ્રસ્તુત આત્મધરસાયન પણ ઉપદેશને ગ્રન્થ છે. તેમાં લેક તે માત્ર ૨૫ છે. પણ દરેક લેક ઉપદેશના તે તે વિષયને સમજાવતો હોવાથી મહત્વનું બની જાય છે. આ ગ્રન્થમાં રર વિષયેનો સમાવેશ છે. તે વાત ગ્રન્થકાર આગળ જણાવશે. ગ્રન્થના પ્રારંભમાં શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની સ્તુતિ સ્વરૂપ સમર્થ મંગળ કર્યું છે. આ પાર્થ નાથની પ્રસિદ્ધિ કેઈ અનેરી છે. પૂજ્યપાદ ઉપાધ્યાયજી . મહારાજ, પૂજ્યપાદ વીરવિજયજી કવિ વગેરે તે ડગલે ને પગલે આ નામના સ્મરણપૂર્વક રચનાઓ રચે છે. અનેક મહાપુરુષે આ આરાધ્ધપાદ પરમાત્માનું નામ લે છે ને કાર્ય સિદ્ધિને સાધે છે. અહિં પણ એ સ્મરણથી સદ્ય કાર્યસિદ્ધિ થઈ છે. અહિં ૧૧ વિશેષણોથી એ પ્રભુને સ્તવ્યા છે. - (૧) શ્રેય–આ વિશેષણમાં કલ્યાણલક્ષમી સાથેના વિલાસથી અદ્દભુત રસ ઉત્પન્ન કરતાં અનુભવતા કહ્યા છે. સામાન્ય રીતે સાહિત્યમાં નાયિકા સાથે નાયકના વિલાસથી શૃંગારરસ જન્મ પણ અહિં અદ્ભુત રસ જન્મે છે. એ અદ્ભુત છે. અને વાસ્તવ છે. (૨) ધીર (૩) ગંભીર અને (૪) ઉત્કૃષ્ટ એ ત્રણ વિશેષણે સ્પષ્ટ છે. ધીરતા મેસમાણી, ગંભીરતા સાગરસમાણ અને ઉત્કૃષ્ટતા તે સર્વથી અધિક અજોડ પરમાત્મામાં છે. (૫) દેવેન્દ્રાચિત–પરમાત્મા ત્રણે લોકના પૂજ્ય છે. એમાં દેવે તે જઘન્યથી ક્રોડની સંખ્યામાં નિરં:
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લોક ૧ મંગલ
[ ૩ ] તર સેવા કરતા હોય છે. (૬) કેમલ અને (૭) નિર્મલ એ બે વિશેષ પ્રભુના જીવનમાં (સહજભાવે) સ્વાભાવિક રીતે જ વણાયેલા હોય છે. (૮) વાંછા પૂરણ-ત્રણ જગતના ભક્તિપ્રધાન જીવોની અભિલાષાને પૂરવામાં કલ્પવૃક્ષ જેવા પરમાત્મા છે. (૯) અકલ-જેઓનું જીવન કેઈપણ રીતે કેઈનાથી કળી શકાય એવું નથી. (૧૦) વિજ્ઞાનલા-જેઓ જે વાતમાં સિધ્ધહસ્ત છે એ વાતને ઘાતક-વ્યક્ત કરનાર આ વિશેષણ છે. કોઈપણ જાતના વિધ્રરૂપી અગ્નિને શમાવવામાં મેઘ જેવા. આ તેઓનું સાર્થક વિશેષણ છે. આ વિશેષણને પ્રતીતિકર અનુભવ અનેક શ્રદ્ધાળુ જીવોને પ્રત્યક્ષ રીતે થાય છે અને આવા જ ઘણા હેતુઓથી શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાન અનેક ભવ્યાત્માના જીવનનું મધ્યબિંદુ છે. આરાધ્ય છે. (૧૧) સમંગલં–જે મંગળ સ્વરૂપ છે. જેના નામમરણથી આત્માને પગલે પગલે મંગલમાળા થાય છે. એની સેવા તો શું ન કરે? એવા પરમ પુરુષ પુરુષાદાનીય–આદેય નામકર્મના ઉદયવાળા શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાનને હું સમ્યગ રીતે સ્તવું છું-સ્તુતિ કરું છું. જે ૧૫ (૨) નરગ દુમતા
अवाप्यमानुष्यमिदं नु भूयो, दृष्टांतदिग्दुर्लभमेव यूयम् । धृत्वा धृति स्वात्महित प्रकामं, रसायनं ही पिबताविरामम ॥२॥
* अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजौ, पादौ यदीयावुपजातयस्ताः।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]
આત્મબોધરસાયનમ ભાવાર્થ—નરજન્મ દુલભતા - જેના સિવાય જગતમાં આત્મકલ્યાણકર સાધનની પ્રાપ્તિ નથી, મહામૂલા અને ચુલક આદિ દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ એવા મનુષ્યજન્મને પામીને ધીરજ ધારણ કરીને પોતાના આત્મહિતને હિતકર
આ “આત્મબોધ રસાયન”નું નિરંતર ખૂબ પાન કરે. ૨. વિશદાથ:
હવે બીજા સૂક્તમાં કર્તા સકલ આરાધનાનું બીજા સ્થાન, અનેક સુકૃતની ખાણ, અભૂતપૂર્વ અનુપમ સુખ મેળવવાને રસ્તે અત્યારના આધુનિક શબ્દોમાં કહીએ તો-Gaita way of Mukti એવા માનવભવની દુર્લભતા અને તેને પ્રાપ્ત કરી કરવા યોગ્ય કરણ કરવા સૂચન કરે છે. આ માનવભવ દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ છે, તે વાત શાસ્ત્રમાં આવે છે અને પ્રસિદ્ધ છે. આ વાતને પદ્યમાં પૂજ્યપાદ આચાર્ય મ. શ્રી વિજયઅમૃતસૂરિજી મહારાજે વૈરાગ્ય શતકમાં ખૂબ જ સુંદર રીતે ગૂંથી છે તે પદ્યો ત્યાંથી ઉદ્ભૂત કર્યા છે.
(સવૈયા) બહુકાલે બહુવિધ દુઃખ સહેતા ધર્મ ક્રિયા કરવાને કાલ, નરભવરૂપે પ્રાપ્ત થયે છે પુણ્ય પ્રચયથી ચેતન હાલ; અલ્પકાલ સ્થાયી સુખદાયી સુર સમકિતી જેને સહાય, દશ દષ્ટાંતે દુર્લભ એને હારી જઈને જન પસ્તાય. ૧
દુષ્ટાન્ત પહેલું (ચૂલાનું) ભરતક્ષેત્રમાં ઘર ઘર ભેજન બ્રાહ્મણને આપે ચક્રીશ, ચોસઠ સહસ અન્તઉરી જસ નરપતિ સેવે સહસ બત્રીશ;
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-ક ૨ નરજન્મ દુર્લભતા [ પ ] દેવગથી એક ઘરે તે બીજી વખતે જમવા જાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન! નહિંજ પમાય. ૨
દુષ્ટાન્ત બીજું (ધાન્યનું) ભરતક્ષેત્રના સર્વ ધાન્યની દેવી ઢગલી કીધી એક, તેમાં પાલી સરસવ નાંખી લાવ્યે ડોશી વૃદ્ધ જ છેક; તે વૃદ્ધાથી કદાચ સરસવ સર્વ ધાન્યથી ભિન્ન કરાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછે ચેતન! નહિંજ પમાય.૩
દૃષ્ટાન્ત ત્રીજું (પાસાનું) દેવી-ઘૂતકલાથી જીતી શ્રીમંતોને વારંવાર, જે ચાણક્ય ચંદ્રગુપ્ત નૃપને ભરપૂર ભર્યો ભંડાર; માની લે કે તે મન્દી તે વણિક જનેથી પણ જિતાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન! નહિંજ પમાય. ૪
આ દુષ્ટાન્ત ૪ થું (રાજસભાનું) એક હજારને આઠ સ્થંભથી શાલા સ્તબ્બે સ્તબ્બે હાંસ, અષ્ટોત્તર શત હાર્યા વિણ તે સર્વ જીતવા નૃપની પાસ; એ ઘટનાથી જીતી જનકને રાજપુત્ર પણ રાજા થાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન ! નહિંજ પમાય. ૫
દૃષ્ટાંત પાંચમું (રત્નનું) દૂર દેશવાસી વણિકને શ્રેષ્ટિ સુતાએ આપ્યા રત્ન, પિતૃવચનથી પશ્ચાત્તાપે તે જ રત્ન મેળવવા યન;
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ]
આત્મધરસાયનમ કરતા કઈ દિન. સર્વરત્નથી જનક હદય પણ સંતોષાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન ! નહિંજ પમાય. ૬
દુષ્ટાંત છઠું (સ્વપ્નનું) પૂર્ણ શશીને દેખી સ્વમમાં રાજપુત્રને રંક વિશેષ, વિવેકવિકલ લહે રંક ક્ષીરને નૃપસુત પાપે રાજ્ય વિશેષ; એ જ મઠે સૂતા સ્વપ્નામાં તેને પૂણેન્દુ ય જણાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન! નહિંજ પમાય.૭
દૃષ્ટાંત ૭ મું (રાધાવેધનું) રાધાનાં મુખ નીચે ચક્રે સવળા અવળા ફરતા ચાર, તૈલકટાહીમાં પ્રતિબિંબિત નિરખતો ઊભો રાજકુમાર; ' તે રાધાનું વામનેત્ર તે ચપળ વિરથી પણ વીંધાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન ! નહિંજ પમાય. ૮
દુષ્ટાન્ત આઠમું (કાચબાનું) કચ્છપ દેખી પૂર્ણચન્દ્રને હદમાં દૂર થયે સેવાલ, આનન્દ એ જેણે જેવા લઈને આવ્યો નિજ પરિવાર; મળી ગયે સેવાળ સુધાકર કચ્છથી ય કદી નિરખાય; પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછો ચેતન! નહિંજ પમાય. ૯,
દૃષ્ટાન્ત નવમું (સમલનું) પૂર્વ પાધિમાંહી સમેલને ધુંસરી પશ્ચિમ જલધિમાંય દુર્ધર કલ્લોલે ખેંચાતા કેઈક સમયે ભેગા થાય,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨ નરજન્મ દુર્લભતા [ 9 ] વળી સમેલ સ્વયં એ યુગના વિવર વિષે પણ પેસી જાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભવ તે પાછે ચેતન! નહિંજ પમાય. ૧૦
દૃષ્ટાન્ત દસમું (થાંભલાનું) કે કુતૂહલી દેવ મણિમય સ્તષ્ણનું ચૂર્ણ કરીને જાય, મેરુશિરે ચૂર્ણ નળીમાં નાંખી સર્વ દિશા વિખરાય; એ અણુઓને વીણી વીણી દેવે પાછો સ્તભ કરાય, પણ સુકૃત વિણ ગત નરભાવ તે પાછો ચેતન! નહિંજ પમાય. ૧૧
અનાદિકાળથી પરિભ્રમણ કરતા આત્માએ અત્યાર સુધી જે જે પ્રવૃત્તિઓ કરી હશે, કરતો હશે કે કરશે, તે શા માટે એમ પૂછશો તો એક જ જવાબ મળશે કે સુખ ને શાન્તિ માટે. પછી ભલેને તે ક્રિયાથી તેને ઈચ્છિત ન સાંપડે, પણ તેની અભિલાષા તો એ જ રહેવાની. હવે કદાચિત માને કે એવી પ્રવૃત્તિથી પણ શાન્તિ મળે તોય તે કેવી શાન્તિ. અસ્થિર દુઃખમિશ્રિત અને ખંડિત જ ને ! વાસ્તવિકમાં તેને આવી શાન્તિ ઇચ્છિત છે! નથી જ. છતાં પણ મળે તો ક્ષણભર ઠીક રહે પછી એવું ને એવું. હવે ખરેખરી શાનિત જે કયાંય હોય તે કેવળ મોક્ષમાં જ છે. તો મોક્ષ મેળવવા માટે આશ્રવ ત્યાગ, સંવર સ્વીકાર આવશ્યક છે. તે સર્વ સંવરવર્ધક અનુષ્ઠાન ક્યાં થાય ? તો એક જ જવાબ છે કે માનવભવ સિવાય બીજે ક્યાંય નહિં. તો એવા ઉપરોક્ત દશ દષ્ટાન્ત દુર્લભ, સકલ સુખની ચાવીરૂપ, મનુષ્યભવ આપણને પૂર્વના કેઈ જમ્બર પદયે પ્રાપ્ત થયો છે. તે તેવા મનુષ્યજન્મને મેળવીને કર્તા કહે છે કે ધીરજને ધારણ કરી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ]
આમધરસાયનમ આત્માને હિતકર એવા રસાયનનું પાન સતત કરે ને આરોગ્ય-પુષ્ટિ પ્રાપ્ત કરે. ૨ (૩) વિષયવા
क्रोधादीनां समन्ताद्विषयविषभृतां चेन्द्रियाणां निरोधो, दानं शीलं तपस्या सुविहितचरिता भावना श्रीजिनार्चा । सत्सङ्गः साधुसेवा विरतिरतितरां पञ्चकं सद्यमानां, स्वान्ते कान्ते मुमुक्षा यदिह तव तदैतद्विधेयं विधेयम् ।।३।।
* સ્ત્રાધા ભાવાર્થ-વિષય સૂચન
હવે આગળ કહેવાના ૨૨ વિષયોને ક્રમ આપતા કહે છે. જે તમારા સ્વચ્છ હૃદયમાં મેક્ષે જવાની ઈચ્છા હોય તો આટલું અવશ્ય કરવું. ક્રોધ-માન-માયા-લોભને ત્યાગ કરવો. સ્પર્શનેન્દ્રિય આદિ પાંચ ઈન્દ્રિયનો નિગ્રહ. દિન-શિયલ-તપ-ભાવ ધર્મનું સેવન. શ્રી જિનપૂજા સસરા સાધુપુરુષની સેવા વિરતિમાં રુચિ પાંચ મહાવ્રતને આદર. આટલું કરવાથી મોક્ષમાર્ગ સુલભ બને છે. ૩ વિશદાર્થ –
મોક્ષમાં જવું જ હોય તે મોક્ષનગર જતા રસ્તામાં આવતા વિદ્યાને દૂર કરવા જોઈએ. ૧ ક્રોધ, દાવાનલ માર્ગમાં આવશે. ઓળંગવાની મૂંઝવણ થશે. તેને સમતાપૂર્વક ક્ષમાના વારિથી શાન્ત કરે જોઈએ. ૨ માન-મહીધર આડો આવશે.
* मर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता खग्धरा कीर्तितेयम् ।
૧
૨
૩
* ૧૧
૧૨
૧૩
-
.
.. ,
૧૫
૧૬
૨૨
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાથ સહિત–àાક ૩ વિષય સૂરાન
[ ૯ ]
તેના આરાહ-અવરાહ ભારે પડશે ખૂબ સાવધ રહેવુ પડશે. નમ્ર રહીને જ આગળ વધાશે. જો ! શાશ્વત શાન્તિ મેળવવી હાય, આધિ-વ્યાધિ અને ઉપાધિની ત્રિવિધતાથી મુક્ત થવું હેાય તેા ! ૩ માયા તેા બહુ જ વિચિત્ર છે. ક્રોધ પ્રવેશ કરશે તે દેખાશે, માન દેખાશે. લાભ દેખાશે, પણ માયાને વાસ જો થશે ! તેા ખબર જ નહિ પડે. માયા કાદવ છે. લપસી ન પડતા હે ! ૪ લેાભ તે પાતાલ-કૂવા કરતા ચે ઊડા છે અને દેખાય કે હમણાં તેનું તળીયુ' આવશે, પણ આકાશના અંત કાઇ દી જોયા, જાણ્યા કે સાંભળ્યેા છે ? જો ? આભના છેડા આવે તે લેાભના ઇંડા આવે હા ! તેનાથી જરાયે લલચાતા નહિં ૫ થી ૯ જેના ભક્ષણથી મૃત્યુના મહેમાન બનાય તે વિષ તે સારૂ' કે એક ભવથી જ પતે, પણ ભૂલેચૂકે જો વિષયનું આસેવન કર્યું તેા મર્યાં જ સમજો ! અનેક ભવે પાર નહિં આવે હા ! એ વિષયાનુ’ આકષ ણુ કરનાર પાંચ ઇન્દ્રિયા છે. સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિંદ્રિય ને શ્રેત્રેન્દ્રિય તેના ઉપર કાબૂ મેળવવેા. ઇન્દ્રિય નિગ્રહ કરવેા. ૧૦ આ બધું કરીને કરણીય-તે જેને અત્યારના શબ્દોમાં કહીએ તે ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ સાથે પાછું આપનાર Safe Depozite Bank જેવું દાન. ૧૧ જેના પ્રભાવે દેવેન્દ્રો પણ ચરણે આવી સેવા કરે તે શિયળ. ૧૨ સર્વ સિદ્ધિને સમૃધ્ધિના કારણભૂત તપ અને ૧૩ સર્વાંમાં પ્રાણ સ્વરૂપ ભાવ, તેની ત્રિકરણ ચૈાગે આરાધના, ૧૪ જે પ્રભુને અનન્તા ઉપકાર તે પરમાત્મા તરણતારણહાર, શરણાગતવત્સલ પ્રભુજીની પૂજા. ૧૫ સજ્જન સમાગમ ૧૬ સાધુ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦ ]
- આત્મબોધરસાયનમ એની સેવા. ૧૭ વિરતિમાં રતિ=રાગ અને ૧૮ થી ૨૨ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદવિરમણ, અદત્તાદાનવિરમણ, મિથુનવિરમણ ને પરિગ્રહવિરમણ એ પાંચ મહાવ્રતનું પાલન
એ પાંચ મહાવ્રતનું પાલન. એ પ્રમાણે ૨૨ વાતને વિચારીને તેનું અનુસરણ કરવામાં આવે તે કહી શકાય કે શરથમ ઢિયા વિધી અમૂલ્ય જીવન પ્રાપ્ત કરી આજ કરવું આ જ કરણીય છે, બાકી તો જન્મ-મરણના ફેરાનો અંત આવે એવો નથી. ૩. (૪) શોધયા:–
दुर्वारदुर्गत्यनलामलाज्यं, निर्बाधसंबधितमोहराज्यम् ।.. सर्वेष्टसम्बन्धसुगन्धपूर्ति, क्रोधं विरोधं त्यजतादभूतिम् ॥४॥
* રૂદ્રવજ્ઞા.
ભાવાર્થ-કોધત્યાગ
ક્રોધદુર્ગતિ–અગ્નિને વધારવામાં કખા ઘી જેવો છે. કોઈ કોઈ જાતના બાધ વગર જે મોહના રાજ્યને વધારનાર છે. સારામાં સારા સમ્બન્ધોની સુગન્ધને ક્ષણમાત્રમાં દુર્ગન્ધરૂપ કરનારે છે–બગાડનાર છે. સમ્પત્તિને નાશ કરનાર છે, અને વિરોધને વધારનાર છે. એવા ક્રોધને ત્યાગ કરે. વિશદાર્થ –
ક્રોધ-ગુણ દેષના ટકા વિચારવા બેસીએ-માર્ક મૂકીએ તે જીવનમાં કેઇ દિવસ અન્નમુખ દષ્ટિ કરીને વિચાર કે મેં ક્રોધ કેટલીવાર કર્યો? અને તે વખતે કોંધ ન કર્યો
* ચાર્વિના ર ત વ ાઃ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લોક ૪ કીધત્યાગ [ ૧૧ ] હોત તે શું થાત? ફોધ કરવાથી શું શું ફાયદા થયા? ક્રોધના આશ્રયથી કોને સુખ–શાંતિ સાંપડ્યા છે? અને તેના આશ્રયથી અનર્થોની વણ નોતરી વણઝાર પિતાના આંગણે કેણે નથી ઉતારી ? તે પૂછ્યું? પેલા ચંડકૌશિકને. ક્રોધ કરે કે ન કરે તેનો અભિપ્રાય–ઓલા અગ્નિશર્મા પાસેથી સવિસ્તર જાણે! પછીથી જે કરવું હોય તે કરે ? અરે? ચંડકૌશિક કે અગ્નિશર્મા સુધી જવાની કયાંય જરૂર નથી, આપણા જ જીવનમાં જુઓ ને? તપાસો ને? ક્રોધ કેટલો ફળદાયી કે હિતકારી છે. અમસ્તો કોઈને સર્વભક્ષી અગ્નિનો જોડીદાર બનાવ્યું હશે, મહર્ષિઓએ.
વર્ષોના જીવનના ઘનિષ્ઠ સંબંધને ક્ષણવારમાં તેડી નાંખનાર-ક્રોધને આપણે કે કહીશું. આવા આવા ક્રોધના જેટલા ઓળખ–પત્ર લખીએ તેટલા ઓછા છે. માટે ક્રોધને ત્યાગ કરે, ક્ષમા અને સમતાના સહવાસી બને ?
દુર્ગતિમાં જવું નથી ને! દુર્ગતિ તો અગ્નિ છે, જેમ અગ્નિમાં ઘી પડે એટલે એ વધે જ. એ જ પ્રમાણે ક્રોધ આવે એટલે દુર્ગતિની પરંપરા–જવાળા વધે જ. સંસારમાં ભયંકર મેહનું સામ્રાજ્ય છે, તેનાં પાયા મજબૂત રાખનારકરનાર ક્રોધ છે. જે મેહના સામ્રાજ્યમાંથી નીકળી જવું હોય તો ક્રોધની દસ્તી દૂર કરવી જ રહી. સારા સારા સંબંધે એમને એમ બંધાતા નથી. સારા સંબંધો બધાને ગમે છે. એના મીઠા ફળ મીઠા લાગે છે પણ ક્રોધની કડવાશ બધું બગાડી મૂકે છે. વિરોધ વધી જાય છે. સંબંધ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨ ]
આત્મબોધરસાયનમ તૂટી જાય છે. જે સંબંધેની સુગન્ધ મહેકી ઉઠતી હતી ત્યાંથી જ કોધને કારણે દુર્ગન્ધ ઉછળતી હોય છે. માટે ક્રોધને ખસેડે-હડસેલીને દૂર કરે. નહિં તે સારા સ્થાનથી તમને એ ખસેડી મૂકશે. ક્રોધ નારક ગતિમાં સ્થાન જમાવી બેઠે છે. જે તેની દસ્તી કરશે તે તે તમને તેના સ્થાનમાં લઈ જશે. (૫) માનત્યાयन्माहात्म्यादुद्धतत्त्वं विदूरे
નીમાવઃ નીતરવમિe. विद्याप्राप्तिः क्लेशसंक्लेशनाशो
मानत्यागं तं कुरुध्वं कुरुध्वम् ।।५।।
• રાત્તિની ભાવાર્થ–માન ત્યાગ
જે માન ત્યાગથી ઉદ્ધતાઈ દૂર રહે છે. નમ્રતા, ઈષ્ટ–સારે વિનીતભાવ, વિદ્યાની પ્રાપ્તિ અને કલેશને નાશ થાય છે. તે માન
ત્યાગને કર-અવશ્ય કરે. ૫. વિશદાર્થ
માન, અભિમાન, સ્વમાન વગેરે સર્વ અમુક દૃષ્ટિએ માનના પર્યાયવાચક નામે છે. આપણે તો અભિમાનને જ માન માની બેઠા છીએ. સ્વમાન તે હેવું જ જોઈએ? એ દાવો કરીએ છીએ પણ સ્વમાન એ પણ માને છે અને
. * मात्तौ गौ चेच्छालिनी वैदलोक'
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સ ત–લેક ૫ માનત્યાગ [ ૧૩ ] તે પણ અભિમાનની જેમ જ ત્યાજ્ય છે. જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે વિનીતભાવની અતિ આવશ્યક્તા છે. માનને વિનયને પરસ્પર શત્રુતા છે. “જે માનમાં માન ન હોત તો મોક્ષ અહિં જ હેત.” એમ કેઈએ કહ્યું છે. તે પણ અમુક અપેક્ષાએ સત્ય લાગે છે.
સ્યુલિભદ્રજીમાં માન–અભિમાને પ્રવેશ ન કર્યો હતો તે કેટલું જ્ઞાન મેળવ્યું હતું, પણ માન કાઠિયે આવવાથી શું પરિણામ આવ્યું? રાવણના માનનું પરિણામ તે આપણું સૌને વિદિત જ છે, મહાભારતના મહાયુદધના મૂળમાં આ જ માન હતું ને? અરે? આપણામાં પણ માનને બદલે સરળતા હોત તે કેટલે અપૂર્વ લાભ થાત ! દશાર્ણભદ્ર માન કર્યું પણ ઈન્દ્ર એ માનને પ્રશસ્ત બનાવી દેષને બદલે ગુણરૂપે પરિણમાવ્યું. પલકને તે માન બગાડે જ છે, પણ આલોકમાં પણ ઉદ્ધત મનુષ્યની કેવી દશા થાય છે? પૂછી જુઓ નેકરને-જરા અભિમાન કરવા ગયે ને નોકરીમાંથી પાણીચું મળી ગયું. વેપારી પણ માનને પરવશ વેપાર ગુમાવી બેસે છે. સામે પક્ષે નમ્રતા, વિનય જીવને ખૂબ ખૂબ લાભ આપે છે. “નમે એ પ્રભુને ગમે.” આ વચન જીવનમાં ઉતારવા જેવું છે. કૂવામાંથી પાણું કાઢવું હોય તે ઘડાને નમવું પડે છે એમ ને એમ અકકડ રહે કાંઈ પાણી ભરાય નહિં. એ જ પ્રમાણે ગુરુ પાસેથી જ્ઞાન મેળવવું હેય-વિદ્યા પ્રાપ્તિ કરવી હોય તે નમ્ર બનવું જરૂરી છે. વિનય વગર વિદ્યા મળતી નથી. પેલે સંગમ દેવ–પહેલા દેવલોકમાં ઈન્દ્ર મહારાજ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪ ]
આત્મધરસાયનમ જેટલી જ ઋદ્ધિાસદ્ધિ ધરાવતો હતો. એને કોણે કહ્યું હતું કે “ઊઠ પાણા પગ ઉપર કર. અભિમાનથી પ્રતિજ્ઞા કરીછ મહિના સુધી પરમાત્મા મહાવીર સ્વામીને ચલાવવાના નિષ્ફળ પ્રયાસો કર્યા. કાંઈ વળ્યું નહિ. છેવટે પરિણામ શું આવ્યું ! દેવલોકથી દૂર કરાયે. એ પેલા મેરુપર્વતની ચૂલિકા ઉપર પડ્યો છે. એવા અભિમાનને દૂર કરો-દૂર કરે. પ. (૬) માયાવ્યા:
अनेककोटोकनकीयदानं,
सुरेन्द्रशंसात्मविलास शीलम् । तप: सुतप्तं च फ्लाय नालं.
निराकृता चेन्निकृतिर्न चित्तात् ॥ ६ ॥
* उपेन्द्रवजा
ભાવાર્થ-માયાત્યાગ | માયા કેટલી દુષ્ટ છે તે કહે છે. અનેક કરોડ સુવર્ણનું દાન કર્યું હોય, ઇન્દ્ર પણ જેની પ્રશંસા કરે તેવું શિયલ પાળ્યું હોય, સારામાં સારું તપ કર્યું હોય, પણ હૃદયમાંથી જે માયા દૂર ન કરી હોય તો તે યથાર્થ ફળદાયક બનતું નથી. વિશદાથ
માયામાં તે એવું શું દૂષણ છે? કે એનાથી જીવનભર આચરેલ, આરાધેલ, જ્ઞાન-તપ અને ધર્મ નિષ્ફળ બની જાય છે. ઉપાધ્યાયજી તે આને બહુ કડક રીતે કહે છે કે હુદ
Gરેવના નાના સ્તનો ની
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સાહત-લોક ૬ માયાત્યાગ [ ૧૫ ] યમાં માયા રાખી પિતે આચરેલા જીવનભરના તપ-ત્યાગના ફળની જે ઈચ્છા રાખે છે તે તો “ઢોનાર્ક સમાહા, કદ: પર ચિચાાતિ” સમજ્યા ! માયાનો મહિમા ! “સાધ્વી લખમણું તપ નવિ ફળીયું, દંભ ને નવિ મનને ભવિયા! તાપદને પૂછજે” લક્ષ્મણ નામના સાધ્વી થઈ ગયા. સંયમ પરાયણ, તેમનાં જીવનમાં એક દિ' શલ્ય પ્રવેશ કર્યો પક્ષી યુગલને દેખી મનમાં વિક૯૫ જાળ ઉત્પન્ન થઈ, દોષ સમજાયે, ગુરુ પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવા ગયા, માયા રાખીને આલેરાના લીધી, ખૂબ તપશ્ચર્યા કરી પણ પરિણામ વિપરીત જ આવ્યું.
રુકમીને જુઓ, એનું પણ કર્યું કારવ્યું માયાએ ધૂળમાં મેળવી દીધું. રુકમી એ સ્ત્રી હતી–રાજપુત્રી હિતી, આજીવન શીલધારી રહી હતી, તેના પિતાને પુત્ર ન હોવાથી તે રુકમીને જ રાજ્યાસને સ્થાપના કરી હતી, રાજ્યનું શાસન સુંદર રીતે કરતી હતી, એકદા રુકમી દરબાર ભરીને બેઠી હતી, બહારથી કઈ સાર્થવાહ તેના રાજ્યમાં આવ્યો, સભામાં બેઠે, તે ખૂબ રૂપવાન હતો, તેની ઉપર ખરાબ દષ્ટિથી જોયું, ત્યારપછી રુકમીએ પછીની અવસ્થામાં સંયમ સ્વીકાર્યું. એગ્ય ગુરુમહારાજ પાસે ભવની આલેયણા લીધી. તેમાં જીવનભરમાં જે કંઈ પાપ–દેષ સેવ્યા હતા તે બધાયે ગુરુમહારાજ પાસે સરળભાવે પ્રગટ કર્યા. પણ, તે દિવસે તે સાર્થવાહની સામે જે દષ્ટિ કરીને મનમાં દુષ્ટ ભાવનું પૂર આવ્યું હતું તે વાત ન કરી. કારણ કે માયાએ તેને માનહાનિને ભય દેખાડે. ત્યારપછી સર્વ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
આત્મધરસાયનમ્ દેના પ્રાયશ્ચિત્તરૂપે ઘણુંએ તપ કર્યું. તેમાં કેટલાયે માસક્ષમણ કર્યા, પણ જે તપ આચરણથી ભવભ્રમણની ભાવઠ ભાંગવી જોઈએ એના બદલે ભવભ્રમણ વધ્યું. એણે હૃદયમાં માયા-શલ્ય રાખ્યું ન હોત તો તેના જીવનમાં કેટલો ફાયદે થાત? એ ભવને પાર પહોંચી જાત.
માયા તે કાદવ છે તેમાં જે પગ દીધે તો એવા ઊંડા ઊંડા ખૂંચી જશે કે પૂછે મા વાત? સંસાર મહેલના ચાર પાયામાં એક પાયો છે આ માયાનો, ખરેખર કહ્યું છે કે
માયાળુ થજે માયાવી કદી ન થાશો ” માયાળુ અને માયાવિમાં મેઘ અને ધૂમ જેટલું તફાવત છે. માટે માયાની માયામાં કદી પણ ફસાતા નહિ. ૬. (૭) મત્યાગ –
लोभ चेद् हृदयेऽस्तोभो, दूषणैरितरैरलम् । नो चेल्लोभस्य संक्षोभो, भूषणैरितरैरलम् ॥७॥
* अनुष्टुप् ભાવાર્થ-લોભ ત્યાગ
જે હૃદયમાં થભ વગરને લોભ હોય તો બીજા દૂષણો હોય તો શું અને ન હોય તો ય શું અને હૃદયમાં લેભને સંક્ષોભ નહોય તે બીજા ભૂષણો હોય તો ય શું અને ન હોય તોય શું ! એટલે લોભ સર્વ દેશોનો ભંડાર છે અને સંતેષ સર્વ સુખને ભંડાર છે.
* पञ्चमं लघु सर्वत्र, सप्तमं द्विचतुर्थयोः । षष्ठं गुरु विजानीया-देतत् श्लोकस्य लक्षणम् ॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૭ લેભત્યાગ
[ ૧૭ ]
વિશદાથ:
આપણે લોભી માનવોના જીવન જોઈએ તે માલુમ પડે છે કે આ લોભી માનવને કેટલો લોભ છે? પણ! આપણે એ લોભનો ત્યાગ કરી ક્ષણવાર જીવન તપાસીએ તો એમ જ લાગશે કે જીવનમાં કેટલે બધો ફેર પડી ગયે. દૃષ્ટાંતરૂપ લઈએ તે એક મમ્મણ શેઠ! કે એના જીવનને પણ લોભે કેવું ધૂળધાણ કરી મૂક્યું, પણ મમ્મણ શેઠના લેભની બાદબાકી કરીએ તો તેને સુખસમૃધ્ધિને આપનારી શાન્તિ સાંપડી હોત કે નહિં! કેમ લાગે છે!
લાભને લાભની આવશ્યક્તા, લાભથી લોભને તૃપ્તિ થાય છે. કદાચ અસત્ કલ્પનાએ માને કે વિશ્વના સમસ્ત લાભને અન્ન આવે પણ લાભને હરગીઝ અન્ત આવે જ નહિં, ઉદર માટે પણ કેઈએ કહ્યું છે કે-સવા મણની કેઠી ભરાય પણ સવાશેરની કઠી (પેટ) કદીપણ ભરાતી નથી. લાભ અને લોભમાં આટલું આંતરૂં છે.
લોભની આશા તે દાસી ! તેને દિશા કે કાળના બંધન નથી હતા, તેને કઈ પ્રદેશ અ–ગમ્ય નથી, કોઈ વખત તે આશા બિચારી ગરીબડી ગાય જેવી લાગે છે. આપણને એમ લાગે છે કે આ આશાને સંતોષીએ તે સદાને માટે તૃપ્ત થઈ જશે પણ ક્યારેય એને તૃપ્તિ થતી જ નથી. એ તે લગ્ને લગ્ને કુંવારી જ છે.
હવે શેડ માઈલ ચાલીશું એટલે ક્ષિતિજ આવી જશે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
આત્મબોધરસાયનમ
એવી અબૂઝ કલપનાવાળા માણસને તેટલા માઈલ ચાલ્યા પછી જે પરિસ્થિતિ થાય છે તેવી જ રીતે આપણે આ પ્રાપ્ત કરીએ એટલે બસ, પણ એ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ આશારૂપી ક્ષિતિજ આપણુથી એટલી ને એટલી દૂર જ રહે છે ખરું ને? સંસ્કૃતમાં દિશાના પર્યાયવાચક તરીકે આશા આવે છે તે ખૂબ સૂચક છે, જેવી રીતે આશા-દિશાને અન્ય નથી આવતો તેવી રીતે આશા–તૃષ્ણને પણ....સમજ્યા?
ભર્તુહરિએ આ આશા-તૃષ્ણાને વિનવીને કહ્યું છે કે હવે તે મારે છેડે છે, તે પહેલાં કહ્યું કે અહિયાં નિધાન મળશે. અહિં ખનન કરશે તે અઢળક લક્ષમી પ્રાપ્ત થશે. એ પ્રમાણે તારા ઉપર વિશ્વાસ રાખી આખી યે પૃથ્વી બેદી વળે, પણ કાંઈ વળ્યું નહિં, ત્યારે તે કહ્યું, જે તારે સુવર્ણસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી હોય તે ગિરિની પ્રકાશશત્રુ ગુફામાં જઈધાતુઓને ગાળ, સુવર્ણસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થશે. ત્યાં પણ પ્રયત્ન કરવા છતાં સુવર્ણસિદ્ધિ મળી નહિ. એટલે તે કહ્યું કે લક્ષમી તો સમુદ્ર પાર જવાથી મળે, લક્ષ્મીને સમુદ્રસંભવા કહી છે, પરદેશ ખેડવા છતાં લક્ષ્મી પ્રાપ્ત ન થઈ. ત્યારે તે સેવા કરવા સમજાવ્યું ને મેં રાજાઓને પણ પ્રયત્નપૂર્વક સંતળ્યા, ને પરિણામ શૂન્ય આવ્યું. પછી તે કહ્યું મંત્ર-જાપથી યથેચ્છ લક્ષમી મળશે એટલે જીવનને જોખમમાં મૂકીને પણ ભયંકર રાત્રિએ સ્મશાનમાં મગ્ન ગણવા પૂર્વક ગાળી પણ કુટી કેડીયે હાથ લાગી નહિં. માટે હે તૃષ્ણા? હે આશા? હવે તે મારા છેડે છે.?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લોક ૭ લભત્યાગ
[ ૧૮ ]
[ શાર્દૂલ] જરાખી દ્રવ્યની આશ ખોદી પૃથિવી ગાળી ગિરિ–ધાતુઓ, સંતોષ્યા બહુ રાયને જતનથી ઓળંગિયા સિંધુએ; ગાળી રાત્રિ સ્મશાનમાં દૃઢમને મ તણા જાપમાં; તૃષ્ણા! છેહવે મને નવ દીઠી કેડી ફૂટી હાથમાં. ૧
(નાથુરામ શર્મા). લભ અને તેની દાસી આશા–તે સર્વને સર્વથા ત્યાગ કરી-કપિલ કેવળી બન્યા હતા ને ! તેઓ એક બ્રાહ્મણના પુત્ર હતા. અત્યંત ગરીબાઈ હતી. તેઓને ઘેર પુત્રને ભણુંવવા જેટલી પણ સગવડ ન હતી. તે સમયે માધુકરી કરીને વિદ્યાર્થીઓ વિદ્યોપાર્જન કરતા, બીજા ગામમાં પિતાના પિતાના મિત્રની ઓળખાણથી એક સારા ગૃહસ્થને ત્યાં વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાના ઉદ્દેશથી રહ્યા. વિદ્યા મેળવતા. શેઠનું કામ પણ કરતા, ગ્ય વયે એક સ્ત્રી સાથે તેઓના લગ્ન થયા તે સ્ત્રી દાસી પુત્રી હતી. પછી તે થોડા કાળ પછી સગર્ભા થઈ. પ્રસૂતિને સમય નજીક આવ્યો એટલે તે સ્ત્રી તેની ચિંતાથી રુદન કરવા લાગી. કપિલ આવ્યા. તેણીએ બધી વાત કરી. હવે શું કરવું? એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયે ત્યારે
* उत्खातं निधिशङ्कया क्षितितलं, ध्माता गिरेर्धातवो, निस्तीर्णः
सरितां-पतिर्नृपतयो यत्नेन संतोषिताः। मन्त्राराधनतत्परेण मनसा, नीता स्मशाने निशा, प्राप्तः काणवराटकोऽपि न ગયા છે!-પુના સુર માન્ (માસિક)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦ ]
આત્મધરસાયનમ સ્ત્રીએ કહ્યું કે આપણું રાજા સવારમાં રહેલી પ્રભાતે સર્વ પ્રથમ જે કોઈ તેને દ્વારે જઈને આશીર્વાદ આપે છે, તેને બે માસા સુવર્ણ આપે છે, માટે તમે કાલે સવારે સર્વ પ્રથમ રાજાને ત્યાં જ એટલે બે માસા સુવર્ણ આવશે, તેનાથી મારી પ્રસૂતિ સુખરૂપ થઈ જશે. તે આવતી કાલે ચીવટ રાખીને જરૂર જઈ આવજો. આ કાર્ય પત્ની માટેનું હતું. તેથી કપિલ ખૂબ વહેલી સવારે રાજાના મહેલ આગળ પહોંચી ગયે. સમય ઘણે હેલે હતું તેથી રાજાના પહેરગિરેએ ચોર સમજી કપિલને પકડ્યો. સવારે રાજા સિંહાસન પર વિરાજ્યા ત્યારે બીજા કોઈ ગુન્હેગારે ન હતા. એટલે સિપાઈઓએ કપિલ-ચોરને હાજર કર્યો. કપિલ હદયને સાવ સરલ હતો. તેનું અંતર નિષ્પાપ હતું. એટલે જે વાત જેવી હતી તે સર્વ વાત યથાર્થ કહી દીધી. તેની પરિસ્થિતિ જાણ્યા પછી રાજાને મનમાં થયું કે આ વ્યક્તિ તદ્દન સરલ છે, એટલે તેને કહ્યું કે તારે ઈચ્છા હોય તે વસ્તુ માંગી લે, રાજાનું આવા પ્રકારનું વચન સાંભળીને પિતે એવી તે કઈ અગોચર સૃષ્ટિમાં સરી પડ્યો કે મારે બે માસા સુવર્ણ આવશે તેનાથી મારી પત્નીની પ્રસૂતિ સુખપૂર્વક થશે. પછીથી નવજાત શિશુને માટે જોઇશે. એટલે ૨૫ માસા તે જોઈએ. રાજા જે રાજા આપવા તૈયાર થયેલ છે તે આ પ્રસંગે મારા માટીના ઘરને પણ ઠીક ઠીક કરી લઉં એટલે ૫૦ માસા તે જોઈએ. જે ઘર સારૂં કરાવીએ તે તેના પ્રમાણમાં સારા વાસણે બે-પાંચ જોઈએ. મારે પત્નીને બે-ત્રણ જેડ સારા વચ્ચે પણ જોઈએ, અને કઈ અતિથિ અભ્યાગત
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાથ સહિત−શ્લાક ૭ લેાભત્યાગ
| ૨૧ ] આવે તે તેની સારી સરભરા થઈ શકે તેટલા માટે ૧૦૦ માસા તેા જોઇએ, આવી સારી સ્થિતિ થયા પછી તા કાઈ સારા લત્તામાં સુંદર ઘર લઇએ તેા તેના પ્રમાણમાં વાહન આદિ જોઇએ એટલે ૫૦૦ માસા તે સુવણુ જોઈએ, તેના પ્રમાણમાં ( દાસ-દાસી હાય તેએની આજીવિકા માટે પણ જોઇએ ) હુ' સંસ્કૃતના સુંદર વિદ્વાન છું. પછી તેા રાજ્ય સભામાં મારૂ માન પણ ખૂબ થશે. એટલે હું રાજ્યને માન્ય થઈશ, પ્રતિદિન રાજ્યસભામાં જવાનું થશે તે વખતે પગે ચાલીને જવું ઠીક ન લાગે. માટે મેના કે પાલખીમાં ઉચિત દેખાય, તે પ્રમાણમાં ૧૦૦૦ માસા હોય તેા જ થઇ શકે. આમ એક પછી એક આશાના ધારાખંડ વટાવતાવટાવતા તે અપાર આશાના મિનારાને આંગળે પાંગળા માનવ એ ફુટ કૂદકા મારી આભના ચંદ્રને પકડવા ઈચ્છે છે તેમ-પછી તે મારા પુત્ર થશે, તેના લગ્નાદિ પણ મારા મેાભા અનુસાર કરવા પડે માટે મારે એછામાં ઓછુ` ૫૦૦૦ માસા તા સુવર્ણ તા જોઇએ જ, ત્યારપછી તેના પરિવાર માટે એક સુંદર ઘર રૂપે જુદુ તન્ત્ર જોઇએ તેથી ૧૦૦૦૦ માસા તેા જોઇએ, એમ કરતાં લાખ-દશ લાખ ને ક્રોડ સુધી પહેાંચી જવાયું, પણુ મન શાંત ન રહ્યું. પછી રાજા માંગણી કરવાનું કહે છે તેા આખું રાજ્ય જ કેમ ન માંગુ' ? એવા ચકડાળ ઉપર તે ચડી ગયા. આશારૂપી આકાશના અંત આબ્યા નહિં, તેને કોઈપણ રીતે પૂર્ણવિરામ દેખાયા જ નહિં, એટલે તુરત જ એના મનમાં વિદ્યુની જેમ એક લિસેાટા ઝબકી ગયા ! અરે ! હું તે રાજા પાસે બે માસા
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૨ ]
આત્મખેધરસાયનમ્
દ્રવ્યની માંગણી કરવા આવ્યા હતા. પણ રાજાએ જરા છૂટ આપી ત્યાં તે ક્રાડ સુધી પહોંચી ગયા અને હજુએ અલ્પવિરામ ! ધિક્......આવી આશાથી! એના કરતાં તે સયમ સારૂ', કેાઈ જાતની ચિંતા તેા નહિં, નક્કી કર્યું કે કાંઈ ન જોઇએ. મનમાં ચમકારો થયા. અરે! રાજ્ય માંગ્યા પછી પણ ! કાંઈંડા આવે છે? સકળ સુખનું સાધન પ્રાપ્ત કર્યાં પછી બીજું કાંઈપણુ મેળવવાની વૃત્તિ ન રહે તે–ચારિત્ર લેવાનું મનમાં નક્કી કરી પેાતાના મક્કમ નિય રાજા સમક્ષ જાહેર કર્યાં. રાજાના આશ્ચયના પાર ન રહ્યો ! આખરે રાગની સામે ત્યાગનાજ જય થયા, અને ખરેખર ? ત્યાગમાંજ જય છે એવું અનાદિકાળની બનતું આવ્યું છે. રાગ અને ત્યાગ એ અન્ને સામસામા છે. રાગના પક્ષમાંથી છૂટવું હાય તેા ત્યાગને શરણે જવું જ જોઇએ. બાકી રાગ હશે ત્યાં સુધી લેાભ કેડા નહિં છેાટ. ત્યાગના અથ દાન થાય છે એટલે ત્યાગ કરતા જાવ પછી જોઈ લેા મજા! ત્યાગ લેાભની કેડ ભાંગી નાંખશે ને તમે તેનાથી છુટ્ટા-ખસ ત્યાગ કરવા માંડા. ૭ (૮) સ્પર્શનેન્દ્રિનિરોધ:
आर्द्र कुमार मुखाः समभूवन्
C
संयमतो विमुखास्त्वचिसक्ताः । बन्धनमावृणुते च करीन्द्रः,
स्पर्शवशत्वमितीह नचेष्टम् ॥ ८ ॥ * दोधकम्
* दधिकवृत्तमिदं भभभाद् गौ ।
માઁ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–શ્ર્લાક ૮ સ્પર્શીનેન્દ્રિયનિરાધ [ ૨૩ ]
ભાવાર્થ-સ્પર્શનેન્દ્રિયનિરાધ
સ્પર્શીનેન્દ્રિયમાં આસક્ત એવા આર્દ્રકુમાર વગેરે સંયમથી વિમુખ થઈ ગયા, હાથી પણ તેને આધીન થઇ બન્ધનમાં પડે છે. એટલે અહિ ખરેખર સ્પર્શોની પરવશતા સુખદાયી નથી—ઇષ્ટ નથી. વિશદાઃ—
સ્પર્શ નેન્દ્રિય=સ્પર્શ સુંવાળા, આપણી ત્વચાને ગમે એવા સેવળવાના આપણે વિચાર રાખીએ છીએ, અને એવા વિષયના સ્મરણ માત્રથી ગલગલીઆ થઇ આવે છે. માના કે– કદાચ આપણને મનપસદ એવા સ્પર્શનેન્દ્રિયજન્ય સુખાનુભવ પ્રાપ્ત થયા પણ ખરા, પણ એ સ્પર્શનેન્દ્રિયજન્ય સુખ મેળવી આપનાર સાધના તેા પરકીય અને માહ્ય જ ને ! તે જ્યારે ન હેાય ત્યારે અરે! તેથી વિપરીત અસ્થામાં રહેવાના પ્રસંગ આવે ત્યારે કેવી પરિસ્થિતિ થાય છે! શું સ્પર્શી સુખાભિલાષી જીવને એ અનુભવ છે ને એ વાતને ? તેા ઠીક ?
માના કે એક ગલ શ્રીમ'ત પેાતાની કમળ–સુકેામળ શય્યામાં નિત્ય નિંદરમાં પાઢી ખૂબ જ સુખાનુભવ કરે છે. પ્રત્યેક ઋતુમાં ઋતુનાં ધર્મોને અનુકૂળ જેવી રીતે ગ્રીષ્મૠતુમાં=ઝીણા, પાતળા અને અને સુખસ્પશી વસ્ત્રાનું રિશ્વાન, હેમન્ત અને શિશિરમાં=કાળજાફાટ ટાઢ પડે ત્યારે પૂરેપૂરું શરીર સંરક્ષણ અને સપૂર્ણ દેહ ઉષ્માભર્યો રહે તેવા પ્રકારના વસ્ત્રા, તથા વર્ષાઋતુમાં=ગગન મેઘમ ડળથી છવાયેલું હાય તેવા સમયે શરીરમાં ચૈત્યના પ્રવેશ ન થાય
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ]
આત્મધરસાયનમ તે માટે બરાબર કટિબદ્ધ રહે છે, તે શું? તેવાઓને પણ કાયમને માટે એ સ્પર્શ જનિત સુખાનુભવ સાંપડશે ખરો? અને જ્યારે તેમાંથી મનને જરાપણ પ્રતિકૂળ પ્રાપ્ત થશે ત્યારે તે જીવની શી વલે! કેવો વલેપાત! કેવી બળતરા ! અરે ! ઘણીવાર સ્પર્શનેન્દ્રિયના પૂરેપૂરા વિષયો અને તેના સુખાનુભવ કરાવનારા સાધને ઉપસ્થિત હોય તે એ, સાડાત્રણ મણની મખમલની તળાઈમાં સૂવા છતાં તરફ ડીયા માર્યા જ કરે, એમ રાત્રિને પસાર કરતાં કંઈક છે નજરે પડશે ત્યારે આપણને પ્રતીતિ થશે કે સુંવાળી શય્યાના શયનથી સુખ પ્રાપ્ત થતું નથી.
મેઘકુમારને સંયમ વિરુદ્ધ વિચાર કરાવનાર આ સ્પર્શ નેન્દ્રિય જ હતી. મહારાજા શ્રેણીક અને ધારિણીના પુત્ર મેઘકુમાર આઠ આઠ રમણ સાથે સુખભોગ ભોગવતા હતા. પરમાત્મા મહાવીર સ્વામીની દેશના સાંભળીને વિરાગ્ય જાગ્યે. માતાને સમજાવીને અનુમતિ મેળવી, અને ખૂબ જ ઉલ્લાસપૂર્વક સંયમ લીધું. સ્થવિરો પાસે વસતિમાં અનુક્રમે બારણા પાસે સંથારે કરવાનું આવ્યું. બારણામાંથી જતાઆવતા મુનિઓના પગની ધૂળ બધી તેમને સંથારામાં ભરાણી. આખી રાત ઊંઘ ન આવી. જીવ વિચારે ચડી ગયે. ગઈ રાત કેવી હતી અને આજની રાત કેવી છે. ક્યાં એ પુષ્પ બીછાવેલી સુખશમ્યા અને ક્યાં આ ધૂળમાં આળોટવાનું! આમ જીવન કેમ જશે ! પ્રભુને પૂછીને પાછો ઘરે જઉં. એ પ્રમાણે વિચાર કર્યો ને સવારે જ્યાં સમેસરણમાં
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૮ સ્પર્શનેન્દ્રિયનિધિ [ ૨૫ ] આવ્યા ત્યારે પ્રભુએ મિષ્ટ વચને બેલાવ્યા અને પૂર્વ સંભળાવીને સંયમમાં સ્થિર કર્યા. મિથ્યા સુખની વાસનાઓ પિતે ઉન્માર્ગે ચડી ગયા એ સમજાયું અને પ્રભુ પાસે પ્રતિજ્ઞા લીધી કે આવું ત્યાં સુધી આંખ સિવાય ગમે તેમ થાય તે પણ શરીરને દવા કરાવીશ નહિં. નિર્મળ સંયમ પાળીને અનુત્તર સ્વર્ગમાં વિજય વિમાનમાં દેવ થયા ને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મેક્ષ મેળવશે.
આદ્રકુમાર જે શ્રીમતી અને પુત્રના પ્રણયમાં ન પડ્યા હેત તે તેમના જીવનમાં કંઈ જુદા જ રંગ પૂરાયા હેત.
ક્યાં પિતાએ મૂકેલા ૫૦૦-૫૦૦ રક્ષક વચ્ચેથી અનાર્ય દેશમાંથી નાસી છૂટતા આદ્રકુમાર ને ક્યાં સંયમને અભરાઈએ ચડાવીને શય્યામાં સૂતેલા આદ્રકુમાર! પણ એ તો સમર્થ આત્મા એટલે એમણે તો એ સ્પર્શ વગેરે સુખને ફેંકી દીધા ને પાછા ચડી ગયા. છેવટે ભવનો અંત કરીને મેક્ષ મેળવ્યું. પણ બીજા તે મરે જ.
અરે ! પેલે હાથી કેવળ સ્પર્શ સુખની કલ્પનામાત્રથી કેવા પ્રકારના બંધનનો ભોગ થાય છે? આ વાત કઈવાર હાથી પકડતાં જોયું હોય; વાંચ્યું હોય કે સાંભળ્યું હોય તે ખ્યાલ આવે એટલે કે ખૂબ ટૂંકાણમાં કહીએ તો ઈનિદ્રાની પુષ્ટિ એજ જ્યાં ધ્યેય બની ચૂક્યું ત્યાં બારે વહાણ બૂડ્યા” સમજે. એટલે જીવનને સફળ, આદર્શ અને ઉજજવળ બના વવું હોય તે ઇન્દ્રિયને કાબૂમાં રાખે, તેને ફટવવામાં સુખ નથી? તેના મનમાં સુખ છે. સ્પર્શના સુખમાં ન ફસાવ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૬ ]
આત્મધરસાયનમ તે તમે સ્પર્શમણી–પારસમણિ બની જશે માટે સ્પર્શને ન્દ્રિયને કાબૂમાં રાખે. ૮. (૧) રસનેન્દ્રિય – क्षणं बुध्यतां जिवया यत् कृतं तत् ,
____तया दुष्टया दुर्गतो मङ्गुसूरिः। तथा शैलकाचार्यवर्योऽथ मीनતતો રક્ષળીયા નિવાગોડણી
* भुजङ्गप्रयातम् ભાવાર્થ-રસનેન્દ્રિય નિરોધ
એક ક્ષણ વિચાર કરે ! જીવાએ શું કર્યું છે ! એ દુષ્ટ જીભ લડીને જેરે જ મંગુસૂરિ દુર્ગતિના ભાગી બન્યા અને શિલભાચાર્ય દુઃખી થયા. વળી માછલી પણ રસલાલસાથી મૃત્યુ પામે છે. આવી કટુ પરિણામી રસનાને જાણ્યા પછી તેને વશમાં રાખવી પણ તેને વશ ન થવું. વિશદાર્થ–
કેઈ પણ જીવ જન્મ ધારણ કરે ત્યારથી માંડી પ્રત્યેક સમયે આહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, આમ તે ખા... ખા..... જ કરે છે. આહારના ત્રણ પ્રકાર માહાર, ઓજાહાર અને કવલાહાર, આ ત્રણ આહારમાંથી સામાન્ય રીતે પ્રાણ ગર્ભમાં હોય તે વખતે જે આહાર કરે તે એજાહાર, ચાલુ રીત-સર્વ સમયે ગ્રહણ કરે તે માહાર, અને અન્નાદિને ગ્રહણ કરે તે કાલાહાર, જે આપણે સૌ આહારમાં * भुजङ्गप्रयातं भवेद्य चतुर्भिः ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–àષ ૯ રસનેન્દ્રિયનિરાધ
| ૨૭ ]
અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ લઇએ છીએ તે આહારનું જ્ઞાન જેના દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તે રસના (જિન્હા) દ્વારા આહાર ઉત્તરમાં જાય છે, ઉત્તર એ મુખ્ય કેન્દ્ર સ્થળ છે. ત્યાંથી શરીરના અન્ય વિભાગેામાં શક્તિના સંચાર થાય છે, તેથી શરીરમાં હલન-ચલનની શક્તિ રહે છે. અને ખરે ખર? આહાર તે પ્રાણને ધારણ કરવા માટે અને શરીરની રક્ષા માટે અનિવાય છે. એને થાડા આધ્યાત્મિક શબ્દોમાં કહીએ તેા તે સાધન પાસેથી ચેાગ્ય કામ લેવા માટે ભાડા રૂપે આહારની જરૂર છે, એ વાત સને માન્ય છે. પણુ એ શરીરમાં શક્તિ સ'ચાર કરનાર આહાર–દલાલ જેવી જિજ્ઞાની પસંદગીની અનુસારે લેવા જોઇએ કે ઉત્તરની જરૂરીયાત અનુસાર તે વિચાર કરવે.
સામાન્ય રીતે કહેવાય કે “ જેને સ્વાદ જત્યો તેને મધું જીત્યું. ” રાગનું મૂળ સ્વાદમાં મળી આવશે, અને આરાગ્યનું સૌથી અગત્યનું સ્થાન સ્વાદના વિજય સાબીત થશે. જે માણસ પેટને નજર સામે રાખીને ખાતા નથી ને કેવળ જીભની લેાલુપતાને જ લક્ષ્ય રાખીને આહાર કરે છે તે રાગના ભાગ બન્યા વગર રહેતા નથી. જીભને કેન્દ્રમાં રાખીને નક્કી કરાતા આહારમાં શુ' ખાવુ' અને શું ન ખાવું ? કેટલું ખાવું? કયારે ખાવું ? કેમ ખાવું? વગેરે વિચારા જીવ કર્યા કરે છે. એની આહાર મીમાંસા કાઈ અનેરી હાય છે. તેને આરામ્યના કે શાસ્ત્રના નિયમેા રુચતા નથી. કારણ કે તેની સામે ભૂખ નથી પણ કેવળ શેાખ છે. રસનેન્દ્રિયને અનુકૂળ લાગેા સેાગવવાથી શું મળે છે ? ઘેાડા વિચાર કરો
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮ ]
આત્મખેાધરસાયનમ્
આહાર કેમ કરવા ? આહાર આરેાગતા જીવને કયા ભાવા આવવા જોઇએ ? કહ્યું છે કે :—
આ ભાવના
" पन्नग इवाभ्यवहरे - दाहार पुत्रपलवच्च આવે તે અણાહારી પટ્ટ દૂર નથી કેમ ખરૂં' ને ? શાસ્ત્રમાં= રસàાલુપી મ`ગુસૂરિજીનું દૃષ્ટાંત આવે છે, તે ખૂબ પ્રેરક છે. રસ લાલસાના ફળ કેવા કટુ આવે છે તેના આબેહૂબ ચિતાર તેમાં છે.
ܐܕ
મથુરા નામની નગરી હતી, તેમાં મ`ગુસૂરિજી નામના એક આચાર્ય મહારાજ ત્યાં સ્થિરવાસે રહ્યા હતા. તેઓને પાંચસેા શિષ્યાના સુંદર પરિવાર હતા, પાતે મહુશ્રુત હતા, નગરમાં તેને રાગીવ પણ સારા હતા. તે વગ તેઓને યુગપ્રધાન તરીકે માનતા હતા અને ગૌચરી વગેરેની ભક્તિ પણ ખૂબ આદરપૂર્વક કરતા હતા. પ્રતિદિન મળતા સ્નિગ્ધ અને મધુર આહારથી સૂરિજીની રસના રસલેાલુપ બની અને તેવા ધૃત–પ્રચુર આહારને નિત્ય આરેાગવાથી ક્રિયામાં પ્રમાદ સેવવા લાગ્યા. વિહાર નહિં હાવાથી સ્થિરવાસ રહ્યા. રસ ગારવ, ઋદ્ધિગારવ અને સાતાગારવમાં ગળાબૂડ મૂડી ગયા અને તેવી ને તેવી સ્થિતિમાં કાળધમ પામી તે જ નગરની ખાળમાં યક્ષ તરીકે ઉત્પન્ન થયા. કેવા છે કર્મોના વિપાક ? સમર્થ આચાય જેવા આચાય, પાંચસા-પાંચસેા તે। જેના શિષ્યા હતા, તેવાને પણ રસલાલસાએ કેવી થપાટ મારી ? ત્યાં યક્ષ વિભગ જ્ઞાનથી પેાતાના પૂર્વભવ જુવે છે અને મનમાં ખૂબ દુઃખ થાય છે. મનમાં વિચાર કર્યો કે હું તા
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૯ રસનેન્દ્રિયનિધિ
[ ૨૯ ]
રસનાથી હેરાન થયે પણ મારા શિષ્યોને તે અટકાવું? એ વિચાર કરી મંદિર પાસેથી જતા-આવતા સાધુઓને તે પિતાની જીભ બહાર કાઢીને બતાવતે. ઘણું સાધુ તો તેનાથી ભય પામતા. તેમાંથી એક હિંમતવાન્ સાધુએ આવીને પૂછ્યું કે “તું કેણ છે? અને શા માટે જતા-આવતા સાધુને આમ જીભ બહાર કાઢીને ડરાવે છે?” તે સાંભળીને યક્ષે કહ્યું કે “ભાઈ? હું ધર્મ માર્ગમાં પંગુ (લંગડે) થયેલો તમારા ગુરુ મંગુ નામનો આચાર્ય છું, પ્રમાદથી મૂળાત્તર ગુણેને ઘાત કરી આ ખાળમાં યક્ષ તરીકે ઉત્પન્ન થયો છું. તેથી જીભ કાઢીને તમને બધાને ચેતાવું છું કે રસનેન્દ્રિયને આ ભંડે વિપાક છે. માટે તમે કઈ રસનાને પરવશ બનતાં નહિં.” ત્યારપછી સર્વ સાધુઓ રસમાં લોલુપ ન થતાં તપમાં પ્રવૃત્ત થયા.
આવા સમર્થ આત્માઓ પણ રસનાના ચીકણું માગે લપસી પડ્યા–તો આપણું શું ગજું? માટે રસનેન્દ્રિયને નિરોધ કરી તેના ઉપર વિજય મેળવવા યત્નશીલ બનવું.
રસને પરવશ ન થવા માટે રસની લુપતાથી હજારહજાર વર્ષના ચારિત્રને વિફળ કરી સાતમી નરકે ઉત્પન્ન થનાર કંડરીક પણ ભૂલવા જેવું નથી એવી જ બીજી વાત આવે છે શૈલકાચાર્યની, તે આ પ્રમાણે –
શેલક નામનું નગર છે, ત્યાં શિક્ષક નામના રાજા સુંદર રાજ્ય કરે છે, રાજાને વૈરાગ્ય આવવાથી પોતાના પુત્ર મદ્રુકને રાજ્ય ઉપર સ્થાપન કરી પ્રવજ્યાને ગ્રહણ કરે છે, તેમને
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦ ]
આત્મધરસાયનમ પાંચ શિખે છે. દેશ-પરદેશ ભવ્ય જીવે ઉપર ઉપકાર કરતા વિચરે છે, સંતપુરુષે મેઘ જેવા હોય છે. કેવળ પરોપકાર એ જ એમનું વ્રત હોય છે, અન્તપ્રાન્ત આહાર કરવાને કારણે તેના શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન થાય છે. અનુઅનુક્રમે તેઓ વિચરતા વિચરતા શૈલકનગરમાં આવે છે. પુત્રને ખબર પડી, એટલે તે સુંદર સ્વાગત પૂર્વક સૂરિમહારાજને નગરપ્રવેશ કરાવે છે. તે સૂરિમહારાજને ઔષધેપચાર કરાવે છે. ઔષધોપચારથી શરીર તો નીરોગી થયું પણ પછી અશક્તિ ઘણું રહેવા લાગી, તે કારણે રાજા તરફથી સુંદર અશન, પાન વગેરેની ભક્તિ થવા માંડી. આવા સ્નિગ્ધ પદાર્થો નિત્ય મળતા હોવાથી સૂરિજી તેમાં આસક્ત થયા, ને તે જ કારણે તેઓના પાંચસો એ પાંચસે શિવે તેઓ શ્રીને છોડીને બીજે વિહાર કરી ગયા. શિષ્યને એમ થયું કે જ્યાં ગુરુ પિતે જ રસગારવમાં ચકચૂર છે ત્યાં આપણી આરાધના સુંદર ક્યાંથી થાય? તે વિચારે જુદા વિહાર કરી ગયા, કેવળ એક અનન્યભાવે ગુરુમહારાજને સમર્પિત એકનિષ્ઠ એવા પંથક નામના શિષ્ય જ તેઓની આવી અવસ્થામાં પણ સેવા-શુશ્રુષા કરવા રહી ગયા, સૂરિજી તે રસની લાલસામાં એવા ખૂંપી ગયા કે માદક પદાર્થો પણ વિના સંકોચે લેવા માંડ્યા, પછી આરાધના ઉભી જ શેની રહે?
એક દિવસ કાર્તિક પૂર્ણિમાને દિવસે પ્રતિક્રમણ કરતા શિષ્ય પંથક પૂજ્ય ગુરુમહારાજને ચૌમાસી ખામણા ખમાવે છે. સૂરિજી સવારના સૂતેલા છે. પિતાના ચરણે શિષ્યનું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૯ રસનેન્દ્રિયનિરોધ
[ ૩૧ ]
મસ્તક સ્પર્શે છે. ગુરુ એકદમ બોલી ઉઠ્યા, “આ કેણ મને જગાડે છે?” ત્યારે પંથક બેલે છે કે “ગુરુદેવ! આજે ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયું હોવાથી ખામણા કરવા માટે આપને જગાડ્યા છે. ધિક્કાર છે મને કે મેં આપની આપની નિદ્રામાં ખલેલ પહોંચાડી. આપ મારા અપરાધની ક્ષમા આપે.” આવા પ્રકારને શિષ્યને ઉચ્ચ વિનીતભાવ જોઈને આચાર્યશ્રી પિતાના આત્માને નિંદવા લાગ્યા, “રસનેન્દ્રિયથી જિતાયેલા મારા આત્માને ધિક્કાર થાઓ ! આ પંથકે મને-દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બન્ને પ્રકારની નિદ્રામાં ઘેરતા એવા મને–જગાડ્યો છે, ધન્ય છે આને !” એ પ્રમાણે આત્મગહેંણા કરીને, ઘણુ કાળ આ પૃથ્વી પર વિચરી ખાતે એક માસનું અનશન કરી પાંચસો મુનિવરો સાથે શ્રી સિદ્ધગિરિ ઉપર એક્ષપદવીને વર્યા.
આ રસનાના વિપાક બહુ ભૂંડા છે, માટે જિહા ઉપર કાબૂ રાખો. તે વાતને જીવનમાં શક્ય બનાવવી હોય તે તપના આશ્રયથી, આયંબિલથી રસના કાબૂમાં આવે છે. (૨૦) પ્રાન્દ્રિનિ:
अतिसुरभिपदार्थे-नासिकां प्रीणयन्त: मधुकरभवमाप्य श्रान्तिमासादयन्ति । असुरभिसुरभिभ्यां ये विकारं न यन्ति श्वसनकरणदोषा-दुज्झितास्ते जयन्ति ॥ १०॥ .
માર્ટિની નનનચચયુચ, માષ્ટિની મિત્રોના
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૨ ]
આમબોધરસાયનમ ભાવાર્થ–ધ્રાણેનિદ્રયનિરોધ
ઘણું સુરભિ-સુગન્ધિ પદાર્થોથી નાસિકાને ખુશ કરનારા મનુષ્ય ભ્રમરની ભવને પ્રાપ્ત કરીને ભ્રમણ કરે છે અને દુર્ગન્ધિ અને સુગન્ધિમાં જેઓ ફસાતા નથી તેઓ ધ્રાણેન્દ્રિયના દેશથી મુક્ત બનીને જ્ય પામે છે. ૧૦ વિશદાથ:- ધ્રાણેન્દ્રિય નિરોધ–નાસિકાને યોગ્ય પ્રિય વિષય તે સુગધ, નાસિકાને સુગન્ધ ગમે, દુર્ગધ તેને અપ્રિય છે, આ વિષયની હેયતા સમજાવવા માટે શાસ્ત્રમાં તથા અન્ય પ્રસંગે પ્રસંગે ભ્રમરનું દૃષ્ટાંત આપવામાં આવે છે. અહિંયા મૂળમાં કર્તાએ પણ ભ્રમરનું દષ્ટાંત આપ્યું છે, તે આ પ્રમાણે– - સમસ્ત જગતને પિતાના ઉગ્ર કિરણથી પૂરેપૂરા તપાવી પિતાની બાજી સંકેલતો સૂર્ય અસ્તાબ્ધિમાં જઈ રહ્યો હતો, પિતાના સ્વામીએ જગત્ ઉપર શી શી કારિગરી કરી? વિશ્વને કેવું પ્રકાશદાન કર્યું છે? તે નિરખવા સધ્યારાણ પણ આવતી હતી, સરોવરના પાણે શાંત અને સ્વચ્છ હતા, બપોર ક્યારના યે વીતી ચૂક્યા હતા. કમળ પણ સવારનું ખીલી ખીલીને થાકી ગયું ન હોય તેમ સંકેચવાની તૈયારી કરતું હતું, તે વખતે આ બાજુ ભ્રમરે પિતાની ઈષ્ટ ગંધની પ્રાપ્તિ અર્થે સવારે–પ્રભાતથી જ ભ્રમણ શરૂ કર્યું હતું. સર્વ પ્રથમ તે તે ગયો ચંદનના વનમાં, ત્યાં બાવન ચંદનના વૃક્ષો હતા. ચારે બાજુ સુગન્ધથી વાતાવરણ મહેકતું હતું. સુગન્ધના લેભે તે વૃક્ષે ઉપર બેઠે, પણ મનમાની
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–શ્લેક ૧૦ ઘાણેન્દ્રિયનિધિ [ ૩૩ ] સુગધ ત્યાં પ્રાપ્ત ન થઈ, ત્યાંથી તે ઉપડ્યો, નવમલ્લિકાના ઉપવનમાં, ત્યાં પણ તેનું મન માન્યું નહિં. ત્યાંથી તે ચંપાના વનમાં ગયે. તીવ્રતાના કારણે તે ગબ્ધ રુચી નહિં, ત્યાંથી ફરતા ફરતે સાંજ પડવાની તૈયારી હતી ત્યારે તે કમળવનમાં આવ્યું અને થાકી ગએલે કમળમાં તે પડ્યો. ડીવાર થઈ ન થઈ ત્યાં તો-અંદર પૂરો શ્વાસ લે છે ત્યાં તે–જેને માટે સવારથી ભ્રમણ શરૂ કર્યું હતું તે સુગન્ધને લેવા તૈયાર થાય છે. કમળના પરિમલને સૂંઘતો સૂંઘતે તે ભાન ભૂલી જાય છે. કોઈપણ સ્થળે સ્થિર ન રહે તે ત્યાં સ્થિર થઈ જાય છે. એટલામાં તે સવિતા નારાયણ પશ્ચિમ સમુદ્રમાં ડૂબી ગયા. તેની પાછળ સાંજની સધ્યા પણ ખીલીને ચાલી ગઈ. રાત્રિએ પિતાની સાડીથી સમસ્ત જગતને લપેટી લીધું. કમળ મીંચાઈ ગયું. ભ્રમર પૂરાઈ ગયો. મેટા મેટા સઘન કાઠેમાં કાણું પાડનાર ભ્રમર અત્યન્ત સુકમલ કમલની પાંદડીઓને છેતરીને બહાર નીકળવા માટે અસમર્થ નીવડ્યો ! આ એક અણઉકેલી સમશ્યા છે.
[ હરિગીત] પૂરી થશે આ રાત ને હસશે પ્રભાત સોહામણું,
દિનકર ઉદયને પામશે ને ખીલશે વન કમળનું * रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभात,
भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्रीः। .. इथं विचिन्तयति कोशगते द्विरेफे,
શા! ફત્ત ! ! નછિની જા હાહાકા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 8 ]
આમધરસાયનમ એમ ચિત્તમાં જ્યાં ચિંતવે કેશે પૂરાયે ભ્રમર ત્યાં,
રે! રે ! અરેરે ! કમળને ગજરાજ ગળતે પલકમાં. - એ પ્રમાણે મધુકર રાતના મનમાં મનોરથ ઘડતે હતે.
ત્યાં તે સવારે એક હાથી આવ્યો ને તેને કેળિયો કરી ગયે; ધ્રાણેન્દ્રિયના વિષયમાં આસક્ત થઈ તેની પાછળ પડ્યો તે ભ્રમર કે મરણને શરણ થયે. ખરેખર વિષયાસક્ત - ઈન્દ્રિયે દુઃખને જ દેનારી છે.
સુગમાં આસક્ત જીવ છતી શક્તિએ ભાવના હોવા છતાં માંદા માણસની સેવા કરી શકતું નથી. પોતે જેને પૂજ્ય માને છે, જેના અનેક ઉપકારેથી પિતે દબાએલે છે, છતાં તેમની ભક્તિ કરવામાં તેનું મન આનાકાની કરતું હોય છે. કારણ કે-એ માંદા માણસોની મલિનતા-દુર્ગન્ધ તેની નાસિકાની ચતી નથી. એ સ્થિતિમાં એવા છે એવા ઉધે વિચારે ચડી જાય છે કે તેનું પરિણામ ઘણું ખરાબ તેને ભેગવવું પડે છે. આવી વાત ધનશ્રીને બની.
મગધ દેશમાં શાલિગ્રામમાં ધનમિત્રની ધનશ્રી પુત્રી હતી. વિલાસમાં રહેલી તેને જરી પણ દુર્ગધ ગમતી નહિં. તે યૌવનમાં આવી ને તેનાં લગ્ન કરવામાં આવ્યા. વિવાહમહોત્સવ ચાલતું હતું, તે પ્રસંગે ત્યાં તપસ્વી મુનિઓ
ચરી માટે આવ્યા. ધનશ્રી વહોરાવવા લાગી–દાન દેવા માં પણ મુનિઓની ગંધ તેને રુચી નહિં. તે જુગુસા કરવા લાગી ને તેને વિચાર આવ્યો કે-આ મુનિઓ સ્નાનવિલેમન કરતા હોય તે કેવું સારું! એથી તેણે દુર્ગન્ય
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૦ ગ્રાણેન્દ્રિયનિધિ [ ૩૫ ] નામકર્મ બાંધ્યું ને કાળક્રમે મરીને રાજગૃહી નગરીમાં એક વેશ્યાને ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ. ગર્ભમાંથી જ તે માતાને ખૂબ પીડા કરવા લાગી તે ગર્ભનો નાશ કરવાને વેશ્યાએ ખૂબ પ્રયત્ન કર્યો પણ તે નાશ ન પામે. જેમ કેઈ ગટરનું દ્વાર ઊઘડે ને દુર્ગધ વછૂટે તેમ આ બાળકને જન્મ થયો ને દુર્ગધ-અસહ્ય દુર્ગન્ધ–વછૂટી. વેશ્યાએ રસ્તાની એકબાજુ તેને ફેંકી દીધી ને ચાલી ગઈ. એ અવસરે ત્યાં પરમાત્મા મહાવીરસ્વામીજી સમવસર્યા હતા. પરમાત્માના દર્શને મહારાજા શ્રેણીક પધારતા હતા, ત્યારે તેમનાં સિનિકે રસ્તામાં આ છોકરીની દુર્ગધેથી નાકે કપડું દાબીને વાતે કરતા ચાલતા હતા. મહારાજા શ્રેણકે જોયું ને કર્મના પરિણામને વિચાર કરતાં સમેસરણમાં આવ્યા. વન્દન કરીને પ્રભુને આની વાત પૂછી. પ્રભુએ બધું સમજાવ્યું. રાજાએ પૂછયું કે- “હવે આનું શું થશે?” પ્રભુએ કહ્યું કે–“તેનું તે કર્મ હવે ભગવાઈ ગયું છે ને હવે મુનિને દાન દીધું હતું–તેથી શુભ કર્મને તેને ઉદય થયો છે. તે કારણે તેનું શરીર અત્યન્ત સુગન્ધી થયું છે. ભવિષ્યમાં તે તારી રાણી થશે ને તારી પીઠ પર સવારી કરશે.” પછી રાજા નગરમાં પાછો ફર્યો. બાળાને બધાએ જોઈ, જ્યાંથી ખૂબ દુર્ગન્ય આવતી હતી ત્યાંથી જ કમળ જેવી સુગન્ધ આવવા લાગી. છે ને કર્મની વિચિત્રતા ! એક ગોવાળે આવી સુન્દર બાળાને જોઈને તે પિતાને ઘેર લઈ ગયે. ઉછેરીને મોટી કરી. શ્રેણુક રાજાએ તે જોઈને તેના પર મોહ જાગ્યું. તેની માંગણી કરી, લગ્ન કર્યા ને રાણી બનાવી. એક વખત રાજારાણુ બાજી
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૬ ]
આત્મબોધરસાયનમ રમતા હતા. તેમાં એવી શરત હતી કે જે હારે તેની પીઠ પર જીતનારે સવાર થવું. રાજા હાર્યો ને રાણી સવાર થઈ. તે સમયે રાજાને પ્રભુના વચન યાદ આવ્યા. રાજા હસી પડયો. રાણીએ અકારણ હસવાનું કારણ પૂછ્યું ત્યારે રાજાએ બનેલી બધી વાત કરી. રાણુને આ બધું સાંભળીને વિરાગ્ય આવ્યું. દીક્ષા લીધી ને કલ્યાણ સાધ્યું. જે નાસિકાને પરવશ પડ્યા તે આવી અને તેથી પણ ભયંકર દશા ભેગવવી પડશે. માટે નાસિકાને કાબૂમાં રાખીને શ્રેયઃ સાધવું. ૧૦. (૨) રિદ્ધિવિરોધ:–
रम्य रूप नयननलिनं स्मेरयत् सूर्यरूपं, तस्मिन् जीवः पतति पतग: प्राणहारिप्रदीपे । यस्तद् दृष्ट्वा नियमयति हि स्वेन्द्रिय स्वात्मरूपे, संसाराब्धे-भवात स पर पारगो निर्विकारः ॥११॥
___ * मन्दाक्रान्ता ભાવાર્થ-ચક્ષુરિન્દ્રિયનિરોધ | નયન-કમળને વિકસ્વર કરવામાં રૂ૫ સૂર્ય સમાન છે. પ્રાણહારિ પ્રદીપ સમા રૂપમાં જીવ રૂ૫ પતંગીયે પડે છે અને તેમાં ઝંપલાવી પંચત્વને પામે છે. તે જોઈને જે મનુષ્ય ચક્ષુરિન્દ્રિયને સ્વાત્મસ્વરૂપમાં નિયમિત રાખે છે તે નિર્વિકાર એ સંસાર-સમુદિના સામે પાર પહોંચે છે. વિશદાર્થ –
જેવું, સારૂં જેવું એ આંખને-નેત્રને ગમે છે. સુંદર * मन्दाक्रान्ता जलधिषडगैम्भी नतौ तौ गुरू चेत् ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-ક ૧૧ ચક્ષુરિન્દ્રિયનિરોધ [ ૩૭ ] રળિયામણું દૃશ્ય જોઈને જે તેમાં વિવેક રાખવામાં ન આવે તો મહા અનર્થ થાય છે. ઇન્દ્રિયોને પ્રાણી કહી છે તે યથાર્થ છે, તે દ્વારા જ્ઞાન મનમાં પહોંચે છે. એમાં પણ વિશેષ બાહ્ય જગતનાં ચિત્રો મન દ્વારા ખેંચાય છે, અને મનમાં તેની છાપ ઉપસે છે. તેમાં કેટલાયે હિતકારી હોય છે અને કેટલાયે ખૂબ જ અહિતકારી હોય છે. એટલે જોવામાં વિવેકની ખૂબ જરૂર છે.
પતંગને તે જાણે છે ને? પતંગિયું તેનું મરણું કઈ સ્થિતિમાં શું પ્રાપ્ત કરતા થાય છે ? તેનું મરણ કદી જોયું છે?તેમાંથી બે લીધે છે? લેવા જેવો છે હો. તેને રૂપ અત્યન્ત પ્રિય છે. તે રૂપને સદા ખેળતા રહે છે. અત્યન્ત તેજસ્વી પદાર્થ છે પ્રદીપ, તે તેને જુએ છે અને તેને ઘણે આનંદ થાય છે. ત્યાં જ તે વિવેકને ગિરે મૂકીને ઝંપલાવે છે. દીવામાં તરત જ પંચત્વ (મૃત્યુ) પામે છે. અહિંયાં પતંગિયું દીવામાં પડતી વખતે વિચાર કરે કે મારું હિત શેમાં? ઉજળું હોય પણ અહિતકારી હોય તો તે શા કામનું ? એમ આપણે પણ આપણા નેત્રથી સર્વ પદાર્થોને નિરખીએ છીએ. તેમાં બધાજ પદાર્થો કંઈ જેવા ગ્ય હેતા નથી. ઇન્દ્રિય દ્વારા કઈ વસ્તુ અને ક્યા ભાવ, મનમાં જવા દેવા અને કયા ન જવા દેવા તે ખૂબ વિચાર કરવા જેવું છે. આખરે વિચાર ન કરવાથી પતંગિયું દીવામાં ઝંપલાવે છે, પંચત્વ પામે છે. આપણે પણ ચક્ષુરિન્દ્રિયના વિષયે જતાં ખૂબ વિચાર કરો કે આ જેવાથી આપણા આત્માનું આમાં કાંઈ અહિત તે થતું નથી ને? એને બદલે પરમાત્માને પરમ પવિત્ર પરમાણુપુંજ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૮ ]
આત્મધરસાયનમ્ સ્વરૂપ પ્રતિમાના ધ્યાનમાં તેને ઉપગ કરે હિતાવહ છે. તેથી આત્માને અપૂર્વ લાભ થાય છે.
રૂપનાં આકર્ષણ એવા વિરૂવા છે કે જે સમર્થ આત્માઓને પણ હતા ન હતા કરી નાંખે છે. બિલ્વમંગળની વાત છે. ચિંતામણિ નામની વેશ્યાના રૂપે તેના ઉપર એવું તે કામણ કર્યું હતું કે ન પૂછો વાત. એ વેશ્યાના રૂપને જોયા વગર તેને ચેન પડતું ન હતું. ગમે તેમ થાય પણ દિવસમાં એક વખત તે એ વેશ્યાને નીરખવી જ. બીજું કાંઈ નહિં પણ વેશ્યાને જેવે એટલે બસ. એ જોવાનું દિવસે નહિં વર્ષો સુધી ચાલ્યું. વેશ્યાને વાસ નગરની બહાર નદીને પેલે પાર હતો. એક સમય ચોમાસાનો સમય હતો. વરસાદ મન મૂકીને વરસતે હતો. નદીમાં પૂર ઉભરાયા હતા. દિવસ ચાલ્યા ગયે. રાત પડી- પણ વરસાદ શાંત ન પડ્યો. આખું નગર ની રાતે સૂઈ ગયું. પણ બિલ્વમંગળ ન સૂતો. તેને તો એક જ હતું કયારે ચિંતામણિ પાસે પહોંચું ને તેને જોઉં બિહામણી રાતે પણ તે ચાલ્યો. નદીપૂરમાં પડ્યો ને તરીને પેલે પાર પહોંચ્યો. વેશ્યાને ઘેર આવ્યા. બધા બારણાં બંધ હતા. એક બારી ઉઘાડી હતી પણ તે માળ ઉપર હતી. રાડીને તેમાંથી અંદર જવાને વિચાર કર્યો. ત્યાં તે દેરડા જેવું કાંઈક લટકતું જોયું ને તેને પકડીને તે ઉપર ચડી ગયે ને બારી વાટે મકાનમાં ગયે. સૂતેલી વેશ્યાને જગાડી ને જોઈ. વેશ્યાએ પૂછયું કે-“તમે કેવી રીતે આવ્યા?” ત્યારે હસીને તેણે જવાબ આપ્યો કે-“ લુચ્ચી ! તેં દોરડું તે લટકાવી રાખ્યું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–èાક ૧૨ રચક્ષુરિન્દ્રિયનિરાધ
[ ૩૯ ] હતું ને વળી પાછું પૂછે છે કે કેવી રીતે આવ્યા ! ” વેશ્યાએ કહ્યું કે “ મેં તેા કાંઈ દોરડુ` લટકાવ્યુ` નથી. ” દીવા લઇને ખારીમાંથી જોયું તો ભયંકર કાળા નાગ લટકતા હતા. ઠંડીથી એ પણ ઠરી ગયા હતા. બિલ્વમ`ગળને વેશ્યાએ કહ્યું કે “ તમને મારા રૂપની જેવી ઘેલછા લાગી છે. તેવી પર માત્મામાં લાગે તે શું ન થાય !” ખસ તેના જીવન રાહુ બદલાઈ ગયા. રૂપ તરફ ખેંચનારી આંખેામાં તેણે અંગારા ચાંપી દીધા. તે સુરદાસ બન્યા ને પરમાત્મામાં તપમની ગયા. કહેવાય છે કે યમુનાને તીરે શ્રીકૃષ્ણે તેને દઈન દીધા હતા—તેને નેત્રો મળ્યા હતા પણ પ્રભુને જોયા પછી ફરીથી પણ તેણે નયનેાને અંધ બનાવી દીધા હતા. તેને થયુ' કે જે આંખે ભગવાનને જોયા, તે આંખે હવે બીજું જોવાનું શુ ! ભલે આ વાત ઈરાની રહી પણ તેમાં આંખની અવળચંડાઇ આબેહૂબ ઉપસી આવે છે. જો તેને વશ રાખી હાય તેા તે અદ્ભુત દન કરાવે છે. માટે નયનને વશ ન થતાં નયનને વશ રાખવી એ શ્રેયસ્કર છે. ૧૧. (૧૨) શ્રન્દ્રિયનિરોધઃ—
स्वर मधुरवं श्रावं श्रात्र मनोभवमोहितो, हरिणमरण प्राप्नोत्यात्मा विकारनिराकृतः । श्रवणमवन सच्छास्त्राणां करोति हितं च यः स शिवमशिवं छत्वा सद्यो वृणोति सनातनम् ॥ १२ ॥ * हरिणी
* रसयुगहयैन्सी भौ म्लौ गो यदा हरिणी तदा ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૦ }
આત્મધરસાયનમ ભાવાર્થ-શ્રવણેન્દ્રિયનિષેધ
કામદેવના બાણથી વિંધાયેલે સંગીતના મધુર સ્વરને સાંભળી સાંભળીને વિકારથી પીડાએલો હરણ જેવા મરણને પામે છે. અને જે મનુષ્ય પવિત્ર એવા શાસ્ત્રોનું હિતકારિ–રક્ષણ સ્વરૂપ શ્રવણ કરે છે. તે સર્વ શિવને છેદીને શાશ્વત કલ્યાણને વરે છે. ૧૨. વિશદાર્થ –
શ્રવણેન્દ્રિયને પરવશ પડીને કેવું દુઃખ આવી પડે છે? એ સમજવા જેવું છે. આમ તો સુંદર સાંભળવું મનને ગમે છે પણ તેના દ્વારા કેટલી હાનિ થાય છે તે તે સંગીત લુખ્યક હરિણીયાને જે હોય અથવા તેનું વર્ણન વાંચ્યું તે ખ્યાલ આવે. તેને મારવા માટે–તેને શિકાર કરવા માટે શિકારી-પારધિ સુંદર સંગીતના સ્વરે છેડે છે. તેનાથી આકર્ષાઈને દેડી દેડીને હરણીઆઓ આવે છે. હરણને સંગીત ખૂબ જ ગમે છે. સંગીત સાંભળવામાં તે એ લીન થઈ જાય છે કે તેને કાંઈપણ ભાન રહેતું નથી. આ સંગીત અહિં કેણ છેડે છે? શા માટે છેડે છે? આ સાંભળવાથી મને લાભ શું છે? ગેરલાભ શો છે? તે બિચારા ભેળા હરણને ખબર નથી, તેને તે મૃત્યુનો દૂત પણ સુખની વધામણી દેનારે લાગે છે, આખરે તે ત્યાંથી ખસતો નથી અને તે પારધીની જાળમાં ફસાય છે. કાળ જેવા તેને હાથમાં ફસાયા પછી શું બાકી રહે? આ પ્રસંગને એક કવિએ પિતાની સહજસુંદર શિલિમાં વર્ણવ્યો છે. મૃગ
જ્યારે આ સંગીતના સ્વર સાંભળીને તે તરફ દોડે છે ત્યારે કવિ તેને કહે છે –
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-કલેક ૧૨ શ્રવણેન્દ્રિયનિધિ [ ૪૧ ]
[મન્દાક્રાન્તા ] ભોળા એ તે નહિ પ્રણયથી પૂર્ણ સંગીત કાંઈ
- વ્યાધે કેરી અબુધ મૃગના મૃત્યુની એ ભવાઈ ને એ વ્હાલા! રસિક કવિતા મૃત્યુને સાદ એ છે, એ શબ્દોનાં સ્વર સકળમાં ઝેર પૂરું વહે છે.
(બોટાદકર ) કેવા સુંદર શબ્દમાં સંગીત લુબ્ધક હરિણને તે યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાવે છે, બસ આવું જ છે, વિલાસી વિકારી શબ્દનું, આપણે માટે પણ, સમજ્યા ને ! તેથી તેને ત્યાગ કરી જિનવચન સાંભળવા ઉત્કર્ણ થવું.
બીજી ઇદ્રિ બંધ કરી શકાય છે પણ શ્રવણેન્દ્રિય એવી છે કે જે સદાને માટે ખુલ્લી જ રહે છે. ગમતા અને ન ગમતા શબ્દ કાનમાં આવ્યા જ કરે છે. સારા શબ્દ સાંભળીને ડેલતા જ ભાન ભૂલી જાય છે અને જીવનને બરબાદ કરી મૂકે છે. વર્તમાનકાળમાં જડ શબ્દનું આકર્ષણ અને એટલું વધ્યું છે કે જેથી જીવે કર્તવ્ય સૂકીને આ દિવસ રેડીઓ-રેકર્ડ વગાડ્યા કરે છે ને સાંભળ્યા કરે છે. આવા શ્રવણથી મનની વિકૃતિ તો થાય જ છે પણ કાન પણ સુકાન વગરના બની જાય છે. કાનના વિચિત્ર રોગો સતત સંગીતથી જન્મે છે. ઉન્માદના વધતા વ્યાધિઓનું બીજ પણ આ બેકાબૂ શ્રવણેન્દ્રિયમાં રહેલું છે. સંગીતની લાલસાને લીધે જ સુકુમાલિકાએ પિતાના સ્વામીને પરહરીને પાંગળા સાથે પ્રીતિ કરી હતી. તે આ પ્રમાણે –
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૨ ]
આત્મબેાધરસાયનમ્
ચંપા નગરીમાં જિતશત્રુ રાજા હતા. તેને સુકુમાલિકા નામે રાણી હતી. રાજા-રાણી અને વિષયાસક્ત હતા. મંત્રીએ વગેરે રાજાની વાસનાથી ઉભગી ગયા હતા. રાજ્યતંત્રને સ્થિર કરવા માટે રાજા-રાણી અન્નેને નસામાં ચકચૂર બનાવીને દૂર દૂર વનમાં મૂકાવી દીધા. નસેા ઉતર્યાં ત્યારે તે બન્નેને થયું કે આપણે કયાં છીએ. દિશા સૂઝતી નથી ને વનમાં આગળ વધે છે. રાણીને તરસ લાગી ત્યારે ત્યાં પીવાને પાણી પણ મળતું નથી. છેવટે રાજા પેાતાના માહુમાંથી લેાહી કાઢીને પડીયામાં ગંદું પાણી મળ્યું છે કહીને રાણીને પીવરાવે છે. ઘેાડે દૂર ગયા નહિં ત્યાં રાણીને ભૂખ લાગી ત્યારે પણ સાથળમાંથી માંસ કાઢી-રાંધીને પક્ષીનુ માંસ મળ્યું છે એમ કહીને ખવરાવે છે. એમને એમ વન વટાવીને અન્ને એક નગરમાં આવ્યા ને ત્યાં રાણીના ઘરેણાં વેચીને રાજા ધંધા કરવા લાગ્યા. એકદા રાણીએ કહ્યું કે મને એકલા ઘરમાં બીક લાગે છે. રાજાએ એક પાંગળાને શેાધી કાઢચો ને ઘરે રાખ્યા. તે પાંગળાને અતિશય મધુર હતા. રાણી તેના કંઠ પર મેાહી પડી. પછી તેા ધીરે ધીરે પરિચય વધતા રાજા તેને શલ્ય રૂપ લાગવા માંડયો. એકદા વસંત ઋતુમાં ખૂખ મદિરાપાન કરાવીને રાજાને તે બન્નેએ નદીમાં હડસેલી મૂકયા. ને પાંગળાને પતિ રૂપે રાખીને રાણી રહેવા લાગી. ખભે ઉપાડીને ફરે, પાંગળા ગાય—લેાકેા ખુશ થાય ને દાન આપે. એ પ્રમાણે જીવનનિર્વાહ તેએ કરવા લાગ્યા. બીજી ખાજી રાજા જિતશત્રુ નદીમાં તણાતા-તણાતા એક નગરને પાદરે કાંઠા પર આવ્યા. ત્યાંના રાજા અપુત્રીયા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત-ગ્લાક ૧૩ દાનધમ
[ ૪૩ ]
અવસાન પામ્યા હતા. હાથણીએ આ જિતશત્રુ પર કળશ ઢાન્યા ને તે ત્યાંના રાજા થયા.
,,
સુકુમાલિકા અને પાંગળા એક ગામથી ખીજે ગામ ફરતા-ફરતા અનુક્રમે તે જ નગરમાં આવી પહેાંચ્યા. લેાકેા પૂછે ત્યારે સુકુમાલિકા કહેતી કે-“ મારા મા-માપે મને આની સાથે પરણાવી છે. હુ તેને દેવ જેવા માનું છું. ધીરે ધીરે ગામમાં પાંગળાના કંઠની અને સુકુમાલિકાના સતીપણાની પ્રસિદ્ધિ ખૂબ ખૂબ થઈ. રાજાના સાંભળવામાં આ વાત આવી ને તે બન્નેને ખેાલાવ્યા. મન્નેને રાજાએ એળખ્યા. રાજાએ પૂછ્યું ત્યારે તેને નહિં ઓળખતી સુકુમાલિકાએ મધાને દેતી હતી તે જ ઉત્તર આપ્યા. એટલે રાજાએ કહ્યું કે ધન્ય છે તને, પતિના ખાડુંનુ લેાહી “ પીનારી, સાથળનુ માંસ ખાનારી અને પતિને નદીમાં વહેતા મૂકનારી-તારા સતીપણાને ધન્ય છે. ” સ્રીને અવધ્ય જાણીને દેશપાર કરીને પાતે વિષયેાના વિપાક કેવા ભૂરા છે એ વિચારી સયમ લઈ સ્વર્ગે ગયા. આવી છે શ્રવણેન્દ્રિય. માટે તેને મહેકાવવી નહિં. ૧૨.
(૧૨) યાનમ્
भवभृतां हृदयोदयकारण,
वर विरोधकमूलनिवारणम् ।
વિતરણ સરળ મત્રવાર્ત્યિ
जयति धर्मचतुष्क पुरस्कृतम् ॥ १३ ॥
द्रुतविलम्बितम्
* द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ ।
*
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૪ ]
આત્મબોધરસાયનમ ભાવાર્થ-દાનધર્મ
દાન એ પ્રાણીઓના હૃદયના ઉદયનું કારણ છે. મોટા મોટા મોટા વૈર-વિરોધનું મૂળ જે દ્વેષ તેને નિવારે છે. ભવસાગરને તરવા માટે વહાણસમાન છે. ચારે ધર્મમાં અગ્રેસર છે, એવો દાનધર્મ
જ્યવંત વર્તે છે. વિશદાર્થ:- દાનધર્મ–શ્રી પરમાત્માના અવિચ્છિન્ન પ્રભાવશાળી ત્રિકાળબાધ્ય શાસનના પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનમાં દાનધર્મ એ પ્રધાન રહેતે આવ્યા છે. કોઈ કહેશે કે મારે દાન નથી દેવું, હું તે શિયળ પાળીશ, તપ કરીશ અને ભાવના ભાવીશ અને ભવપાર પામીશ, પણ તેને શીલ, તપ અને ભાવ પણ દાન વગર ટકી શકશે નહિં. દાન વગરને એકે ધર્મ છે જ નહિં. દાન એ સૌ કોઈ મહાપુરુષના જીવનમાં મુખ્ય ભાગ ભજવતે આવ્યા છે.
શાલિભદ્રના દિવ્ય ભેગોના મૂલમાં આ દાન જ હતું ને! શાલિભદ્રના પૂર્વભવમાં એટલે સંગમકના ભાવમાં માસક્ષમણના પારણે મુનિરાજશ્રી પધાર્યા છે, પિતે કજીયો કરીને માતાની પાસેથી મેળવેલી ખીર,–જેને મેળવવા પોતે કેટલાએ ધમપછાડા કર્યા હતા તે ખીર-ભાણામાં (ભાજનમાં) તૈયાર કરી રાખી છે. હજુ જરાએ ચાખી પણ નથી, ત્યાં તે તપાવી પધાર્યા કે તરત જ એકદમ ઉલ્લાસપૂર્વક સાધુ મહારાજને પાત્રમાં તે સઘળી ખીર વહેરાવી દીધી. એ દાનના જ કોઈ અચિનત્ય પ્રભાવે તે અહિં મનુષ્યભવમાં વસવા છતાં પણ દેના ભેગોને ભોગવનાર શાલિભદ્ર થય ને તરી ગયે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાથ સહિત-àાક ૧૩ દાનધમ
[ ૪૫ ]
દાન એટલે શું ? આપવું એટલું જ નહિં, આપવા માત્રને દાનની કોટિમાં મૂકાતુ હાય તેા કાઇએ માંગ્યું કે મને ઝેર આપા, તા આપવું? એમાં દાનનું શું ? દાનના અર્થ આપવું એ તેા છે જ પણ કેવળ આપવું' અર્થ એ ખૂબ ટૂંકા છે. એના વ્યાપક અ−વિશાળ અર્થ કહા કે સૂક્ષ્મ અથ` કહેા તે તે એ છે કે મૂર્છાયાગ તે જ દાન. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળને જોઈ તેના ઉપયાગ અને તેનું પરિણામ પણ સમ્પૂર્ણ જોવુ આવશ્યક છે.
પણ પ્રિયવાણી
दानं प्रियवाक्सहितं ज्ञानमगर्व क्षमान्वितं शौर्यम् । वित्तं त्यागनियुक्तं, दुर्लममेतत् चतुष्टयं लोके ॥ દાનનાં પારમાર્થિક કે પારલૌકિક અર્થ કે લાભા તા દૂર રહેા પણ ઐહિક લાભાના અનુભવ કયાં દૂર છે, કહેવત છે ને કે શત્રુએ પણ શત્રુતાને છેડી મિત્ર અને છે. મેાટા મેટા વિધા પણ આ જ દાનથી દૂર થાય છે. હાથ પેાલે તા જગત ગાલા’ દાનનાં ક્ષેત્રમાં વિશેષ વિચાર કરીએ તે તેનું ક્ષેત્ર ઘણું વિશાળ છે. તેના લે-પ્રભેદ ઘણાં છે. જ્ઞાનદાન, સુપાત્રદાન, અભયદાન, કીર્તિદાન, અનુ પાદાન એમ પાંચ પ્રકારના દાન છે. સુપાત્રદાનનાં પ્રભાવે! તે આપણને જગજાહેર છે. પત્થર પણ રત્ન અને એવા પ્રભાવ આ સુપાત્રદાનમાં છે. ગુણુસારનું દૃષ્ટાંત શાસ્ત્રમાં આવે છે.
નાનું એવું ગામ છે, ત્યાં ગુણુસાર નામના કિ વસે
નીતિકારાએ દાનને દુર્લભ નથી ક સહિતનુ' દાન દુલ ભ છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ ]
આત્મબેધરસાયનમ છે. ઘેર સારે પરિવાર છે. જ્ઞાની મુનિરાજના સમાગમમાં આવે છે. ધર્મ પામે છે અને એકાંતરે ઉપવાસ કરવાને નિયમ લે છે. કેઈ ભાગ્યનાં અસહકારથી વ્યાપાર ચાલતો નથી. આવક સારી નથી. જેમ તેમ નિર્વાહ ચાલે છે. પિતાની પત્ની તેને આ માટે વારંવાર સૂચના કરતી અને કહેતી, કે મારા પિતાને ઘેર જાવ તે જરૂર આપણું દળદર ફાટી જાય. પણ પિતાનાં સાસરાને ઘેર વગર આમન્ત્રણે જવું ગુણસારને શરમભર્યું લાગે છે. પણ વારંવાર થતાં પત્નીનાં આગ્રહને વશ થઈને એક દિવસ પિતાનાં સાસરાને ઘેર જવાનું નક્કી કર્યું. તે માટે સાથે રસ્તામાં પારણું માટે ભાથું તરીકે સાથે કરી આપ્યો. તે લઈને ગુણસાર તે ભણે ચાલી નીકળે. મનમાં ઘણાં સંકલ્પ વિકલ્પ થાય છે. ગામથી પ્રયાણ કર્યું તે દિવસે ઉપવાસ કર્યો ને બીજે દિવસે પારણું કરવા માટે નદીને કિનારે જગ્યાને જયણાપૂર્વક શુદ્ધ કરીને પારણું કરવાની તૈયારી કરતો હતો. મનમાં એવી ભાવના હતી કે આવા સમયે કોઈ તપસ્વી અતિથિ પધારે તે ઘણે લાભ થાય. જે વસ્તુ થવાની હોય છે તે જ વસ્તુની ઈચ્છાપુણ્યશાળી પુરુષને થાય છે. એ ન્યાયે મનમાં આ વિચાર ચાલે છે ત્યાં જ કેઈમાસક્ષમણનાં તપસ્વી મુનિરાજ આવતાં દેખાય છે. ગુણસારે લાભ આપવા નમ્રવિનંતિ કરી. વિના વાદળે વૃષ્ટિ થઈમારે આંગણે તે કલ્પવૃક્ષ ફલ્ય. એવું માનવા લાગ્યો. ઘણું જ ભાવોલ્લાસની ભરતી તેનાં ચિત્તસાગરમાં આવી. ઘણો જ આનંદ સાથે તેને મુનિ મહારાજને બધે સાથે વહેરાવી દીધે. મનમાં જરાય ખેદ કે ગ્લાનિ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાથ સહિત–êાક ૧૩ દાનધમ
[ ૪૭ ] ન આવી કે મારે ઉપવાસનું પારણું હતું, ને કયાં આ મુનિ મહારાજ પધાર્યા !! પણ તેને ખલે ખૂબ ઉત્સાહ હતા.
સાંજરે સાસરાને ઘેર પહોંચ્યાં ત્યાં તે મીજબાની ઉડતી હતી. તેને દૂરથી આવતા જોઇને તેના સાળાએ બારણાં અધ કરી દીધા. છતાં મનમાં દુ:ખ નથી. બહાર બેઠા, ઘેાડીવાર પછી વાતાવરણ શાંત થયું ત્યારે અંદર ગયા. તેએએ સ્વસ્તિ વાચન સંભળાવવા માંડયું. કંઇ સમય જોઇને આવા છે કે એમને એમ. મનમાં આવ્યું ને આ હાલી નીકળ્યા ! વગેરે ઘણું કહ્યું. ગુણુસારને મનમાં ઘણું લાગી આવ્યું. કયાં અહીંયા આવી ચડયા ! હજુ તે આબ્યા ત્યાં તે આટલી બધી ખાણુવર્ષા થાય છે. એમાં જો વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ કહીશ તેા તે પૂરેપૂરૂં. યુદ્ધમેદાન બની જશે. આ વિચારે તેને વાજુ બદલ્યું. કહ્યું કે ખાસ કાંઈ નહિ, ગામડે નિકળ્યા હતા તે થયું કે લાવને ગામમાં ઘર છે તેા મળતા જાઉં, એટલે આવ્યેા છું.
આજે ઘરથી નીકળ્યા પછી ત્રીજો દિવસ હતા. આટલેા બધા સાસરાને ત્યાંથી તિરસ્કાર મળ્યેા હૈાવા છતાં મનમાં જરાયે ગ્લાની નથી. કાઈના યે વાંક કાઢતાં નથી. કેવળ પેાતાના અશુભ કર્મોને જ નિંદે છે. હવે તે ઘેર જ પહેાંચવુ રહ્યું ખાલી હાથે. મનમાં એક વિચાર આબ્યા કે જે ભૂમિ ઉપર માસક્ષમણુના તપસ્વી મુનિમહારાજને સુપાત્રદાન કર્યુ હતુ તે પવિત્ર ભૂમિના તે પવિત્ર સુકૃતની યાદી રહેશે ને કાંઇક લાભ પણ થશે. એમ વિચાર કરી જે ોળી હતી તેમાં તે ભૂમિના પાંચીકા જોળી ભરીને લઈ લીધાં અને
.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૮ ]
આત્મધરસાયનમ પત્નીને આપવા એમ વિચાર કર્યો. આ બાજુ પત્નીનાં મનમાં ઘણા મનોરથના મહેલ બની ચૂક્યા હતા. મારા પિતાના ઘરેથી ઘણું ઘણું લાવશે. હવે આપણે વિતરૂ નહી કરવું પડે. આવા આવા તે ઘણાએ આશા મહેલે બાંધ્યા હતા તેણે. આ બાજુ ગુણસાર તે પાંચીકાને જેળીમાં મૂકીને ઘર ભણી ચાલી નીકળ્યો. ઘર નજીક આવ્યું. સ્ત્રીએ દૂરથી સ્વામીને માથે પિટલી ઉપાડીને આવતા જોયા. તેને તે પિતે કપેલા વિચારને પુષ્ટિ મળતી લાગી. મનમાં હર્ષ માતો ન હતો. હર્ષઘેલી તે બહાર આવી. પતિને આવતાં જોયા. હાથમાં થેલી લઈ લીધી. ગુણસારને થતું હતું કે હું શું કહીશ! તેની પત્નીએ તે બાજુમાંથી ઉછીનું પાછીનું લાવીને સુન્દર સુન્દર રસવંતી રસોઈ બનાવી. ગુણસાર આવ્યું. હાથ-પગ જોઈને જમવા બેઠે. પત્નીએ એક પછી એક બધી વાત પૂછવા માંડી. મારા પિતાજીએ શું આપ્યું ? ત્યારે ગુણસારે કહ્યું: બહાર પિટલી મૂકી છે. પછીથી નિરાતે જોઈશું. ઘણું આગ્રહ બાદ તેની ધીરજ ન રહી. આખરે તે થેલી તેને જોવા લીધી. તેમાંથી તે ખરેખર રત્ન જ નીકળ્યાં. ત્યાં પત્ની બલી, કે મેં નો'તુ કહ્યું કે મારા પિતાને ત્યાં જાવ તે ઘણું ધન આપશે ! ગુણસારે વાત સાંભળી. તેને તે માન્યામાં જ નથી આવતું. તે તે જાણતું હતું કે મેં પોતે નદી કિનારે પાંચીકા થેલીમાં ભર્યા છે. રંગીન પાંચીકા હશે એટલે તેને રત્ન માનતી હશે! પણ જ્યારે પિતે સાક્ષાત્ જ્યારે જોયા ત્યારે ખરેખર આશ્ચર્યઉદધિમાં ગરકાવ થઈ ગયે, અને મને મન માનવા લાગ્યું કે, જરૂર આ તે મહાન તપસ્વી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થસહિત-ક ૧૪ શિયલ
{ ૪૯ ] મુનિમહારાજને જે સુપાત્રદાન દીધું હતું તેને જ આ પ્રભાવ છે! તે' તે ન્યાલ થઈગયેતેનું દારિદ્રય ફિટી ગયું. ખરેખર અચિત્ય છે કે સુપાત્રદાનને પ્રભાવ! .
એટલે અવશ્ય દાન ધર્મ તો કરે જ રહ્યો, જે સુખની અભિલાષા હોય તે. (૨૪) શીभहीनोऽहीनाङ्गः जति सदनत्याशु विपिनं.
_ विष पीयूषत्या: ! मृगति च मृगाणामधिपतिः । ज्वलज्ज्वालो ज्वालो जलर्ति जलधि!ष्पदति तं... विशुध्धं य: शीलं वहति मुहित देवमहितम् ॥१४॥
* * શિવજી ભાવાથ–શિયલ–
દેવાને પણ પૂજ્ય એવા શલધર્મનું જે સેવન કરે છે તેને મહાકાયસર્ષ પુષ્પની માળા થઈ જાય છે. ઘોર જંગલ પણ ઘર થઈ જાય છે વિષ અમૃત રૂપે પરિણમે છે. સિંહ હરણિયું બની જાય છે. અગ્નિ પાણી રૂપે થઈ જાય છે. સમુદ્ર ખાબોચિયું બની જાય છે. આવો અચિત્ય પ્રભાવ શિયલ છે.
. વિશદાર્થ –
* શિયલનો પ્રભાવ-મહિમા વચનાતીત છે. વિશ્વનાં સકળ મણિ મન્ન ને ઔષધિમાં જે બળ જે પ્રભાવને જે ચમત્કાર છે. તે સર્વ એક બાજુ હોય અને બીજી બાજુ નિર્મળ* रसै रुदै छिन्ना यमनसभला गः शिखरिणी।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
: [ ૫૦ ]
આત્મબોધ રસાયનમ ત્રિકરણ શુદ્ધ બ્રહ્યચર્ય હોય ત્યાં વગર મન્ત્ર, વગર વિદ્યાએ શિયલથી તેનાં કરતાએ અધિક બળ ને પ્રભાવની પ્રતીતિ થાય છે.
શિયળને મહિમા આર્યાવર્તની સઘળીએ સંસ્કૃતિઓએ ને સઘળા દર્શન-ધર્મોએ મુક્તકંઠે ને એકીઅવાજે ગાયે છે, માર્યો છે. શિયળધારી પુરુષમાં કેઈ અપૂર્વ દૈવીતત્ત્વને સંચાર થાય છે. તેને વચનસિદ્ધિ સાંપડે છે. જીવનમાં એકબાજુ ત્રિકરણ શુદ્ધ શિયલ હેય ને બીજી બાજુ ઘણું યે સહજ દે હેય તેય તે કેવળ શિયળનાં જ પ્રભાવે એહિક સુખ મળે ને યાવત્ સિદ્ધિનાં શાશ્વત સુખે પણ મળે તેમાં સંશય નથી.
નારદ ઋષિ જ લે ને ! તેઓનાં જીવનમાં ખટપટનું તત્વ ક્યાં ઓછું હોય છે. માનમાં પણ કચાશ નહિં. જગતભરમાં ઝગડે કરાવો હાય, કેઈને પરસ્પર લડાઈ મારવા હોય તે એકા. વ્યવહારમાં એવા ગુણ (!) વાળા માણસને આપણે “નારદ' કહીએ છીએ. એવા નારદજી પણ મેક્ષમાં ગયા તે કેના પ્રભાવે તે કહેવું પડશે કે બ્રહ્મચર્યવ્રતનાં જ અચિન્ય પ્રભાવે.
શાસ્ત્રમાં વિજય શેઠ ને વિજયા શેઠાણીનું વૃત્તાન્ત આવે છે. પૂર્વે ચંપા નગરીમાં એક ભક્તિવત્ત શ્રાવકને મુનિ દાનની મહત્તા સાંભળીને ભાવ જાગે અને તેણે નિયમ લીધે કે એકી સાથે ૮૪ હજાર મુનિઓને પડિલાભવા-વહેરાવવું આ અભિગ્રહ શક્તિ હોય તો પણ પૂરો કયાંથી થાય ?
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લોક ૧૪ શિયલ
[ ૫૧ ] વિમળ કેવળી ભગવંતને તેણે પિતાની વાત જણાવી ત્યારે તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે –
કચ્છમાં વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણું રહે છે. એક શુકલ પક્ષમાં બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરે છે અને બીજા કૃષ્ણ પક્ષમાં બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરે છે. તેઓની સાધર્મિક ભક્તિ કરવાથી ૮૪૦૦૦ હજાર સાધુઓને પડિલાવ્યા બરાબર લાભ મળશે.” આ પ્રમાણે સાંભળી શ્રાવક કચ્છમાં જઈ વિજય શેઠ ને વિજયા શેઠાણુની ભક્તિ કરે છે. તેઓ અસિધાર વ્રત પાલતા હતા ! જોયું ને! શીલવતને કે પ્રભાવ છે !
આર્ય સ્થૂલભદ્રજીનું કેવું ફિટિકનિર્મળ બ્રહ્મચર્ય વ્રત હતું. કોશા વેશ્યા, બસ ભજન ને નવરસ ભેગોમાં પણ જેઓ જરાયે ચન્યા નહતા, તેથી તો તેઓનું નામ ૮૪ ચોવીશી સુધી અમર રહેશે ખરું ને !
શિયલના લા આ ભવમાં ઘણું જ છે. પરભવમાં નિરંગી દેહ-દીર્ધાયુ ઈચ્છતા હો તે આ વ્રત પાલનથી પ્રાપ્ત થશે. બીજો કોઈ રસ્તો નથી ! સમજ્યા ! વિર્ય તો શરીરને રાજા છે, તે શિયલ પાલનથી વીર્યરક્ષણ અવશ્ય થાય છે. અરે ! તેના જ અપૂર્વ પ્રભાવથી સ્વનામધન્ય સુદર્શન શેઠની શૂળી સિંહાસન થઈ હતી. તે કથા આ પ્રમાણે છે –
ચંપા નામની નગરી છે. તેમાં ઋષભદત્ત નામના શેઠ વસે છે. તેઓને ઘરે શીલવતી યથાર્થ ગુણવાળી-અહંદૂદાસી નામની પત્ની છે. વૈભવ પણ ઘણું જ છે. ગાય-ભેંસે પણ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પર ]
આત્મબોધરસાયનમ સારા પ્રમાણમાં છે તેને ચરાવવા માટે સુભગ નામને એક નકર છે. તે રોજ સવારે ખેતરમાં પશુઓ ચરાવવા જાય અને સાંજ પડતા ઘરે પાછા આવે. આ તેને નિત્ય નિયમ. એકદા સાંજરે પશુઓને જંગલમાં ચરાવી ઘર ભણી પાછો વળતો હતા, ત્યારે રસ્તામાં એક મુનિ મહારાજને કાઉસ્સગમાં ઉભેલા જોયા. બીજે દિવસે સવારે પાછો ખેતરમાં જ હિતે ત્યારે પણ તે મુનિને ત્યાં જ ઉભેલા જોયા. મનમાં તેમની અનુમોદના કરવા લાગ્યા. સુભગ તે મુનિશ્રીની પાસે જઈને બેઠો. થોડીવાર થઈને સૂર્ય ઉદય . મુનિમહારાજ નમે અરિહંતાણું” કહીને આકાશમાર્ગે પ્રયાણ કરી ગયા. આ સાંભળીને સુભગે માન્યું કે આ “નમો અરિહંતાણું” એ આકાશગામી વિદ્યાને મંત્ર લાગે છે, તેમ માની તેને તે પદ યાદ રાખ્યું. એકદિવસે ભગવાનની પાસે સુભગ આ પદનું ધ્યાન ધરતો હતો તે જોઈને તેને શેઠે પૂછ્યું કે “તું આ પદ ક્યાંથી શિખે.” ત્યારે ભદ્રપરિણમી સુભગે કહ્યું
મુનિમહારાજ પાસેથી. ” પછી શેઠે આ નવકાર મંત્ર શિખવાડ્યો. પછીથી રેજ સપૂર્ણ નવકારનું તે ધ્યાન ધરવા લાગ્યા. .
એકદા વર્ષાઋતુમાં મૂશળધાર વરસાદ વરસ્ય. પૃથ્વી ચારેકોર જળબંબાકાર થઈ ગઈ. ઘરે પાછા વળતા રસ્તામાં એક મોટી નદી આવી. તે વખતે સુભગે આ નવકાર ગણીને મોટી નદીમાં પડતું મૂક્યું. તે વેળાએ માથામાં ખીલે વાગવાથી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં તે મરણ પામ્યા અને તે જ અષભદાસ શેઠને ત્યાં સુદર્શન તરીકે ઉત્પન્ન થયે પૂર્વભવના
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિતલેક ૧૪ શિયલ
[ ૫૩ ] પુણ્યદયે રૂપ પણ સુન્દર રતિપતિ જેવું મળ્યું. પહેલેથી જ ધર્મ વિષે આસ્થા સુન્દર હતી એટલે યૌવન પામવા છતાં વયસુલભ વિકાર જરી પણ તેને ચિત્તને સતાવતા ન હતા. તેણે જીવન ઘણું ઉચ્ચ ને આદર્શરૂપ બનાવ્યું અને પિતાના નામને સાર્થક કર્યું. લોકે તેના ગુણસમૃદ્ધ જીવનને જોઈ એકી અવાજે કહેતા કે ભાઈ આ તો ખરેખર સુદર્શન જ છે. આનું મુખ જેવાથી ય પાપ જાય. એગ્ય સમયે પિતાએ શીલમૂર્તિ મનોરમા સાથે સુદર્શનનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. તેને દેવસમા રૂપવાળા છ પુત્રો થયા. સુદર્શનને રાજાના પુરોહિત કપિલ સાથે ગાઢ મિત્રી હતી. દિવસમાં એકવાર તે કપિલ અવશ્ય મળે જ. તેને કપિલા નામની કપટમૂર્તિને કામાન્ય પત્ની હતી. કપિલની પાસેથી તે સુદર્શનના રૂપ-ગુણ વગેરેની પ્રશંસા સાંભળતી. કપિલાના મનમાં વિચાર આવ્યો કે તેની સાથે ક્રિીડા કરવી. કયારે લાગ આવે ને આ કામ સાધું.
એક દિવસ તે એકાન્ત શેધીને સુદર્શનને ઘરે આવીને કહેવા લાગી “તમારા મિત્રની તબિયત ખૂબ નરમ છે. તમને યાદ કરે છે. માટે તમે ચાલે.” એમ કહ્યું ત્યારે સરળ મનના સુદર્શને તેની વાત માની લીધી અને તેની સાથે કપિલને ઘરે જવા ચાલી નીકળે નિર્લજજ કપિલા સુદર્શનને ગુપ્ત ગૃહમાં લઈ ગઈ ને ઘણા વખતથી સંઘરી રાખેલી વાસના પ્રકાશી. ભગની ખુલ્લી માંગણી કરી. સુદર્શનને ચલિત કરવા ઘણું ઘણું કરવા છતાં ચલિત થયા વગર સ્વસ્થ મનવાળા સુદર્શને કહ્યું કે હું તે નપુંસક છું. આવું સ્પષ્ટ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૫૪ ]
આત્મધરસાયનમ સાંભળીને કપિલા અત્યન્ત ભિલી પડી ગઈ અને આ પ્રસંગ કેઈને પણ ન કહેવાનું કહી સુદર્શનને છૂટો કર્યો.
થોડા કાળ પછી એક દિવસ નગરમાં વંસત્સવ હતો. રાજા પણ ઉદ્યાનમાં કીડા કરવા ગયા હતા, તે વખતે સુદર્શન અને કપિલ પુરોહિત પણ સાથે હતા અને આ બાજુ રાજાની રાણી અભયા ને પુરોહિત પત્ની કપિલા પણ એકજ રથમાં હતા. રસ્તામાં દેવના જેવા રૂપવાળા છ પુત્રોની સાથે ઉદ્યાનમાં જતી મનોરમાને જોઈને કપિલાએ રાણીને પૂછયું કે
આ કેણ છે !” ત્યારે રાણી અભયાએ કહ્યું કે “આને તું નથી ઓળખતી, આ તે સુદર્શન શેઠની પત્ની છે અને તેના છ પુત્ર છે.” ત્યારે આશ્ચર્યચકિત થઈ કપિલાએ કહ્યું કે
સુદર્શન ત નપુંસક છે' તેને વળી પુત્ર કેવા! રાણીએ કહ્યું કે “તને ક્યાંથી ખબર કે તે નપુંસક છે.' ત્યારે કપિલાએ પિતાની બધી વાત કહી. અભયાએ કહ્યું કે “તું મૂખી છે તેને તે કપટ કરીને છેતરી ગયે.”
કપિલાએ કહ્યું કે “તમે તે ચતુર છે ને! જો તમે તેને ચળાવી શકે તો માનું કે તમારી ચતુરાઈનો પાર નથી.” અભયાએ વાત કબૂલ કરી. પછી સુદર્શનને ફસાવવા માટે અભયા બહાનું કાઢીને મહેલમાં રહીને પંડિતા નામની એક દાસીને સુદર્શનને તેડી લાવવા માટે મોકલી. તે દિવસે પર્વ તિથિ હાઈ સુદર્શન શેઠ પૌષધ લઈ કાર્યોત્સર્ગ કરતા હતા. પંડિતા બળાત્કારે તેને ઉપાડીને રથમાં નાંખીને કામદેવની મૂર્તિને બહાને રાજમહેલમાં અભયારણુ પાસે લઈ આવી.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત- ક ૧૪ શિયલ
[ પ૫ ] એકાન્તમાં રાણીએ તેને હાવભાવથી વિકારની ચેષ્ટા કરી પણ સુદર્શન નિચેષ્ટ જ રહ્યો. પછી અભયાએ એક પછી એક તેને રાળાવવાના ઉપાય હીરાને ભાંગવા માટે ચપુ કે બરછીના ઘાની જેમ અજમાવવા માંડયા. પણ તેથી તે ગમે તેવા પવનથી પર્વત ડગે નહિં તેમ જરાયે ચળે નહિ. અભયાનું એક શસ કારગત ન નીવડયું. અભયા હારી. તેણે આખરે તેની ઉપર આળ ચઢાવ્યું. ચાકીદારે ભેળા થઈ ગયા. તે કહેવા લાગી કે “સુદર્શન મારૂં શીલ લૂંટવા અહિં લાગ જોઈને આવ્યા છે.”
સિપાઈઓ આવ્યા. રાજાને વાત કરી. રાજાએ તેને પકડી મંગાવ્યું. ઘણું પૂછ્યું, પણ રાણી ઉપરની દયાથી સુદર્શને મૌન ધારણ કર્યું. ન બોલવાથી તેને જ ગુનેગાર માની રાજાએ સિપાઈઓને કહ્યું, કે આને આખા નગરમાં ફેરવી શૂળી પર ચડાવી દ્યો. એટલે સિપાઈઓ તેને નગરમાં ફેરવવા લાગ્યા. તે વેળા મનોરમા આ જોઈને મારા પતિ પરનું કલંક ન ઉતરે ત્યાં સુધી ઘરત્યમાં રહી. નગરમાં ફેરવીને તેને શૂળી પર લઈ ગયા. જ્યાં સુદર્શનને શૂળી પર ચઢાવે છે ત્યાં તે તેના શિયલના પ્રભાવે તે શૂળી શૂળી ન રહેતા સોનાનું સિંહાસન થઈ ગયું પછી સિપાઈઓએ તેના ગળા પર તરવારનો ઘા કર્યો ત્યાં તો તે સુવર્ણ ને હાર થઈ ગયે. પછી કાન પર ઘા કર્યો ત્યાં કુંડલ થઈ ગયા. અનુક્રમે
જ્યાં ઘા કરે ત્યાં તે ઘા આભૂષણરૂપે પરિણમે. આ બધો સુદર્શનના ત્રિકરણ શુદ્ધ શિયલને પ્રભાવ હતો. તેનાથી
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
આત્મબેધરસાયનમ !
•
પ્રભાવિત થયેલા એક સમીપમાં રહેલા દેવ આ બધું કરતા હતા. સિપાઇઓના આશ્ચયના પાર ન રહ્યો. તેઓએ તે આ સઘળે વૃત્તાન્ત રાજાને જણાવ્યા. રાજા પણ ખૂબ પ્રભાવિત થયા. તેને હાથી પર બેસાડીને, નગરપ્રવેશ કરાવ્યેા. આ વાત અભયાએ જાણી એટલે તે ભયની મારી આપઘાત કરીને મૃત્યુ પામી ને વ્યન્તરી થઈ. સુદન પશુ રાજા પાસે આવ્યા, રાજાએ આગ્રહપૂર્ણાંક સત્ય વાત પૂછી ત્યારે રાણીને અભયદાન આપીને બધી વાત કહી.
અનુક્રમે સુદને વૈરાગ્યથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી તે વખતે વ્યન્તરી થયેલી અભયાએ અનુકૂળ ને પ્રતિકૂળ ઘણા ઉપસર્ગ કર્યાં પણ તે જરાયે ડગ્યા નહિ. ને શુક્લધ્યાન ધ્યાતા કેવલ- . જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ. જોયુ ને કેવા પ્રભાવ છે બ્રહ્મચર્ય વ્રતના ! તેના અડગ ને નિળ પાલનથી કેવી આત્માની ઉન્નતિ સધાય છે! તેના પ્રભાવે દેવા નિરન્તર સેવા કરે છે. તેથી સ કામદાયકશિયલનું ત્રિકરણશુદ્ધ પાલન કરો. ૧૪,
(૧૫) તપઃ—
-
यतः परं नस्ति विशुद्ध मङ्गलं
:
दुरन्तविघ्नानलनाशने जलम् ।
जिनेश्वरैरात्महिताय देशितं
तपो विधत्तां तदहो दयेोदयम् ॥ १५ ॥
* व शस्थम्
* સૌ તુ વંશસ્થમ્રપ્રીતિ ગૌત".
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિતલેક ૧૫ તપ
[ ૧૭ ] ભાવાર્થ-ત૫
- જેનાથી બીજુ કે વિશુદ્ધ મંગળ નથી. દુરન્ત દુઃખે કરીને જે કરી શકાય એવા, વિનરૂપી અગ્નિને શાંત કરવા જે જળ છે. જે જિનેશ્વરીએ આત્મહિત માટે ઉપદેશ્ય છે અને જેનાથી દયાને ઉલ્ય થાય છે તે તપને અવશ્ય કરે વિશદાથ:–
'તપ એટલે જ મંગળ. મંગળ એ તપનો પર્યાયવાચક શબ્દ છે. અરે! કહોને! કે તપને મંગળ એ એક સિક્કાની બે બાજુ છે. મંગલ તો તપથી જ મલવાનું વિશ્વના સઘળાએ વિદને દૂર કરવા માટે તપ જેવું એકે સમર્થ સાધન બીજું નથી. જીવનમાં કયારેય વિઘ કે અમંગલ ઉપસ્થિત થયું કે તરત તપ કરે, પછી વિઘણ ઉભું રહે છે ખરું? તપથી કદીએ કેઈનું અહિત થયું કે થતું જ નથી. અમૃતઅસુખ કે અહિત કરે તે જ તપ અહિત કરે સમસ્ત વિશ્વમાં અનાદિકાળથી તપની પ્રતિષ્ઠા અનુપમ ને સર્વોચ્ચ રહી છે અને રહેશે જ.
તપ વગર આત્મકલ્યાણ, કર્મક્ષય અને છેવટે યાવત મોક્ષસુખ કેઈને ય મળ્યું નથી મળતું નથી ને મળશે પણ નહિં. ખુદ ત્રિલોકના નાથ પરમાત્માને પણ સકળ કર્મથી મુક્ત થવા માટે તપની આરાધના કરવી જ પડે છે. આપણા આસઉપકારી ચરમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામીને પણ કર્મક્ષય માટે કેટલું તપ આચરવું પડયું હતું, ખબર છે ને! સાડાબાર વર્ષ અખંડિત રીતે ઘોર તપ કર્યું ત્યારે જ સકલ કર્મના અન્તથી કેવલજ્ઞાન પ્રગટયું હતું. કે અપ્રમત્તભાવ!
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
આત્મબેાધરસાયનમ્
સાડાબાર વરસ જિન ઉત્તમ, વીરજી ભૂમિ ન ડાયા હા; ઘાર તપે કેવલ લહ્યા તેહના, પદ્મવિજય નમે પાયા. તપસ્યા કરતા....’
cr
99
ચક્રવર્તિ જેવાઓને પણ-કે જેઓની ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ ને સુખ-સમૃદ્ધિ આ મનુષ્યલેાકની દૃષ્ટિએ અજોડ ને અનુપમ હાય છે તેઓને પણ–તપ એટલે અટ્ઠમની આરાધના વગર કયાં ષટ્ક’ડિસિદ્ધ સાંપડે છે ! તે સાધવા માટે તે ખાર મારું અઠ્ઠમ કરવા પડે છે.
તપના ઘણાં પ્રકાર છે. મુખ્ય બે પ્રકાર:-ખાદ્ય અને અભ્યન્તર. એમાં માહ્ય તપના છ; ને અભ્યન્તર તપના છે; એમ ખાર પ્રકાર થાય છે. ખાદ્ય તપના છ પ્રકાર તે આ પ્રમાણે: ૧ અનશન, ૨ ઊનાદરી, ૩ વૃત્તિસંક્ષેપ, ૪ રસત્યાગ, ૫ કાયકલેશ, ને ૬ સ'લીનતા. અભ્યન્તર તપના છ ભેદ આ પ્રમાણે:-૧ પ્રાયશ્ચિત્ત, ૨ વિનય, ૩ વૈયાવચ્ચ, ૪ સ્વા ધ્યાય, ૫ ધ્યાન, ને ૬ કાયાત્સ. શાસ્ત્રકારા તા આ તપ માટે એટલે સુધી કહે છે કેઃ—‘તત્રસા નિજાચામાં વિ’ તપથી નિકાચિત કર્યાં પણ ક્ષય પામે છેતેા પછી બીજા કર્માનું તે શુ' ગજ્જુ' !
66
આ તપના જ કોઇ અદ્ભુત પ્રભાવે− મુનિવર ચૌદ હજારમાં, શ્રેણિક સભા મેાઝાર, વીર જિણુ ંદ વખાણિઓ, ધન ધન્નો અણુગાર.” આ ધન્ના અણુગારને આળખા છે! તેમનુ' વૃત્તાન્ત આ પ્રમાણે છેઃ—
કાકી નામની સુન્દર નગરી હતી. ત્યાં ભદ્રા નામની
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-ક ૧૫ તપ
[ ૫૯ ] ભદ્ર પરિણામ સાર્થવાહી રહેતી હતી. તેને ધન્ય નામને એક રૂપવાન પુત્ર હતે. અનુકમે તે યૌવન વય પામે ત્યારે તેની માતાએ સ્વર્ગની અપ્સરાને પણ શરમાવે એવી બત્રીસ ઉચ્ચ કુળની કન્યા સાથે લગ્ન કરાવ્યા હતા, ને બત્રીસબત્રીસ તે રહેવાના મહેલ હતા. કહે ! કેટલી સુખ-સમૃદ્ધિ હશે તેઓના ઘરે ! પછી કાંઈ ભેગોપભેગમાં મણ રહે ખરી! પણ આ તો હળુકમી આત્મા.
એક દિવસે કાકંદી નગરીમાં પરમાત્મા મહાવીરસ્વામી સમવસર્યા. તે પર્ષદામાં આ ધન્યકુમાર પ્રભુવા સાંભળવા ગયા. કાળી માટી પર પાછું પડે ને તે ભીંજાયા વગર ન રહે તેમ તે પ્રતિબંધ પામ્યા વગર ન રહ્યા. ભગવાનની સુધારસ મીઠી વાણીએ તેને ભેગોમાં ભેરીંગનું ભાન કરાવ્યું. આ તેને સંસાર દાવાનલ લાગે. તેને વિચાર કર્યો, કે ગામમાં જઈને માતા પાસે રજા લઈ ભગવાન પાસે દીક્ષા લેવી. એમ વિચાર કરીને તે ગામમાં ગયે. માતાને વાત કરી. માતાએ તેને સંસારની સારતા, સંયમની કઠિનતા ને તેની અસહ્યતા બતાવી ત્યારે ધન્યકુમારે તેની સામે સંયમથી માનવજીવનની સાર્થકતા, નારકના દુઃખનું અસહ્ય પણું ને સાંસારિક ભોગેની નશ્વરતા કહેવાપૂર્વક સુન્દર જવાબ આપ્યા, ને માતાની અનુમતિ મેળવી.
માતાએ પુત્રની સંયમ લેવાની તીવ્ર ભાવના જાણું કાર્કદિીના રાજા શ્રી જિતશત્રુને વાત કરી ને રાજાએ ધન્યકુમારને નિષ્ક્રમણ દીક્ષા મહોત્સવ ખૂબ ઉલ્લાસ ને ઠાઠથી કરાવ્યું.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૦ ]
આત્મએ ધરસાયનમ,
ને
ધન્યકુમારે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી. ધન્યકુમાર મટી ધન્નાઅણુ-, ગાર બન્યા. સંયમ સ્વીકાર્યાં, ખાદ તરત જ ભગવાન પાસે તેઓએ પેાતાની ખૂબ સુન્દર ભાવના પ્રગટ કરી, કે “મારે, આજથી માંડી યાવજ્જીવ, સુધી ચાવિહારા છઠ્ઠુ કરવા ને પારણે આયંબિલ કરવું. ” ભગવાને પણ તેની ભાવના દૃઢ જાણી આજ્ઞા આપી. તે પ્રમાણે હરરાજ ચાવિહારા પારણે આયખિલ એમ કરે છે. કમળ જેવી સુકેામળ કાયા પરથી મેાહુ ને મમત્વના ત્યાગ કરીઆત્માને અત્યન્ત ઉજવલ અનાવતા તપને સયમંથી આત્માને ભાવિત કરતાં વિચરે છે. એક છઠ્ઠ કરવા ને પારણે આયંબિલ અને તે આયંબિલ પણ કેવું ! કે જે ‘અન્ન ઉપર માખી પણ એસવાનું મન ન કરે તેવુ... નિરસ; અન્ન ગામમાં ઘરોઘર ફરીને શુદ્ધ ગવેાપૂર્વક કોઈવાર એકવાર પાણી મળે તેા કોઇવાર એકલા ભાત મળે તેાયે મનના એક પ્રદેશમાંય જરીએ અસમાધિભાવ નહિં; કેવલ શરીરને સામાન્ય ટેકા આપવા એટલું જ. સર્પ જેમ પેાતાના બિલદરમાં પેસી જાય. બાજુની જમીનને જરી પણ સ્પર્શી ન કરે તેમ જરાયે સ્વાદ લીધા વગર આહારને ઉદરમાં જવા દે. કહેા ! કેટલી હદના રસના વિજય ! આવું હાય ત્યાં કઇ સિદ્ધિ ખાકી રહે ? ન જ રહે.
ભગ
એકવાર મગધસમ્રાટ્ શ્રેણિક પરમાત્મા મહાવીરસ્વામીને વંદન કરવા અવ્યા ને વન્દન કરી પ્રમુને પૂછ્યુ કે “ વન્! આપના આટલા બધા શિષ્યેામાં ઉત્કૃષ્ટ તપસ્વી કાણુ છે!” ત્યારે ભગવાન્ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીએ પેાતાના શ્રીમુખે કહ્યું
1
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદૉર્થ સંહિતાક ૧૫ તપ
[
']
કે “હે શ્રેણિક! આ ચૌદ હજાર મુનિઓમાં અતિ ઉત્કૃષ્ટ તપવી ધન્ના એણગાર છે એમ જ્યારે પરમાત્માએ પંકાયું
ત્યારે શ્રેણિક રાજા ધન્ના અણગાર પાસે જઈ તેમને ત્રણ - પ્રદક્ષિણા કરીને ખૂબ ભકિત ને સદ્ભાવના સહિત વન્દના કરીવારંવાર એનમેદની ને સ્તુતિ કરી. ' ' છે ત્યારપછી થોડા કાળ પછી ખૂબ રોમાંધિભાવમાં કાળધર્મ પામી સવાર્થસિદ્ધ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા કે જ્યાંની આયુરસ્થિતિ તેત્રીશ સાગરોપમની છે. ત્યાંથી એક મનુષ્યને ભવ કરીને મુક્તિ મેળવશે. જેયું ને! કેવળ નવ માસના જ સંયમ પર્યાયમાં કેવું સાધી ગયા આ મહર્ષિ. છે ને તપનું 'અપૂર્વ ને અજોડ મહાભ્ય! આવું જાણીને આપણું કે કોઈ "પણ ભવ્યના મુખમાં રત જ “ધન્ય છે આ તપસ્વીને !” એવા શબ્દો સરી પડે છે.
દ્વારકા નગરીમાં પણ જ્યાં સુધી આયંબિલનું તપ થતું હતું ત્યાં સુધી દેવ જેવા સમર્થ પણ નારીનું કાંઈ અહિત કરી શક્યા નહિં. એટલે તે મહિમા આ તપને છે. દઢપ્રહારી જેવા જેને ચાર ચાર તે મહા હત્યા કરી હતી એવા ભારેકમી આત્મા પણ તે જ ભવમાં કેવળજ્ઞાનના સ્વાસી બન્યા હોય તે એ રુડે પ્રતાપ કેને! આ તપને જ ને! તે વાત આ પ્રમાણે છે
વસંતપુર-નામનું નગર છે, ત્યાં દુર્ધર નામને બ્રાહ્મણ વસે છે. પોતાના બાપ-દાદાનું ધન તો ઘણું સારું હતું પણ સાત વ્યસનેમાં ને પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયમાં તે સઘળું
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૨ ]
આત્મબોધરસાયનમ ધન તેણે વેડફી નાખ્યું. આખરે ધન ખૂટ્યું એટલે શું કરે ! સેબત તેવી અસર, તે પ્રમાણે તે ચોરી કરવા લાગે. ધીમે ધીમે ચોરીનું પ્રમાણ પણ વધતું ગયું. લેકોએ અને ખૂદ તે ગામના રાજાએ પણ તેને સમજાવ્યું પણ તેને તે ચેરીની લત લાગી હતી. આખરે કેઈનું યે ન માન્યું એટલે રાજાએ તેને ગામ બહાર કાઢી મૂક્યો અને તે ચોરોની પલ્લીમાં ભળી ગયે. ગામેગામ લેકેને ત્યાં ચોરી કરે, ધન લૂટે ને જીવન ગુજારે. થોડા જ સમયમાં તે તે ચેરની પલ્લીને ધણી થઈ ગયે. જેના પર એ પ્રહાર કરે તેનું જ આવી જ બને એ દુઢ પ્રહાર કરતે એટલે તેનું નામ દઢપ્રહારી પડી ગયું. એક વાર તે કુશસ્થળ ગામે ચોરી કરવા ગયે. સાથે સાથીદારો પણ હતા. તે ગામમાં એક અત્યન્ત દદ્રિ બ્રાહ્મણ રહેતો હિતો. તેને ઘણું છેકરા હતા. તે દિવસે કોઈ પર્વ હતું એટલે તે છોકરાઓએ હઠ પકડી કે અમારે આજે ખીર ખાવી છે, એટલે તે બ્રાહ્મણ કઈ ગૃહસ્થને ત્યાંથી ચોખાદૂધ-ખાંડ-ઘી વગેરે માંગી લાવ્યા ને પોતાની સ્ત્રીને આપ્યું. કહ્યું કે “છોકરા માટે ખીર બનાવ” એટલે સ્ત્રીએ ખીર બનાવી. બ્રાહ્મણે વિચાર કર્યો કે આજે ખીર વધુ થશે એટલે આપણે પણ ખાશું, એમ વિચાર કરી તે નદીએ ન્હાવા ગયો. આ બાજુ તે દઢપ્રહારી ચેરોને લઈને ગામમાં પેઠે. તેમાંથી કેટલાક ચોરે તે દરિદ્ર બ્રાહ્મણના ઘરમાં પિઠા, પણ ઘરમાં કાંઈ હાથ લાગ્યું નહી. શેાધ કરતા ખીર ભરેલું વાસણ મળ્યું. તે ખાવાના કામમાં આવશે તેમ ધારીને લઈ લીધું. તે જોઈને છેકરાઓ ઊંચે સ્વરે રુદન કરવા લાગ્યા
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૫ તપ
[ ૬૩ ] ને તે ચેરની પાછળ દોડ્યા. તેવામાં નદીએથી સ્નાન કરીને પેલે બ્રાહ્મણ પણ આવી ચડ્યો. તે ક્ષણવારમાં સર્વ સ્વરૂપ પામી ગયા ને બારણાની સાંકળ હતી તે લઈને ચરાને રાક્ષસની જેમ મારવા લાગ્યો. તેમ કરતા તેના પ્રહારથી કેટલાક ચેર મરી ગયા. તે વાતની ખબર પડતાં દૃઢપ્રહારી તરત જ દેડતે ત્યાં આવ્યો ને પિતાના ચોરોને આ મારી નાંખે છે તેમ જાણી ક્રોધથી બ્રાહ્મણનું ખર્શથી મસ્તક કાપી નાંખ્યું. પછી બ્રાહ્મણના ઘરમાં પેસતા ગાય આડી આવી એટલે ગાયને મારી નાંખી. આ બધું જોઈને બ્રાહ્મણની સ્ત્રી તેને પોકાર કરતી ગાળો દેવા લાગી કે “અરે! કૂર-પાપી તું આ શું કરે છે ! ”. તે સાંભળીને ગર્ભિણી એવી બ્રાહ્મણીને પણ એક જ ઝાટકે પૂરી કરી. ગર્ભમાં રહેલું બાળક પણ બે કકડા થઈને ખલાસ. એ પ્રમાણે બ્રાહ્મણ, ગાય, સ્ત્રી તથા બાળક એમ ચારેને પિતે તત્કાળ મારી નાંખેલા જોઈને તથા
અરે બા ! અરે પિતા !” એમ મોટેથી આકંદ કરતા કુમળા બાળકોને જોઈને દઢપ્રહારી વિચાર કરવા લાગ્યા કે આવું કરપીણ ને ક્રૂર દુષ્કૃત્ય કરનારને નરકમાં પણ સ્થાન નહિં મળે, મારા આત્માને ધિક્કાર થાઓ. આ મેં શું કર્યું! આમાં મારા હાથમાં શું આવ્યું ! હવે આ બાળકોનું રક્ષણ કેણ કરશે ! મારૂં આ પાપ કેમ છૂટશે! અગ્નિમાં પેલું કે ભૃગુપાત કરું! મારી આત્મશુદ્ધિ શાથી થશે એમ મનમાં ઘણે પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યો. આવી ભાવનામાં તે ગામ બહાર નીકળે. ત્યાં ઉદ્યાનમાં એક મહામુનિને જોયા. તેમને નમીને બે કે “ભગવાન ! આ પાપથી હું શી રીતે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ s ]
આત્મòધરસાયનેમ્
૨૦
3
A
છૂટીશ !” ત્યારે મુનિમહારાજે કહ્યું કે ચારિત્ર ગ્રહણુ કર ’ એટલે તરત જ ત્મશુદ્ધિની ઈચ્છાવાળા દૃઢપ્રહારીએ દીક્ષા લીધી. હવે તે ઘણુંા શાન્ત અને સર્ચમ ભાવના ભાવિત મન્યા હતા. તેને એક આકરા અભિગ્રહ લીધા કે આ ગામમાં જ રહેવું ને જ્યાં' સુધી એક પણ માણસ મને દુષ્ટ કહે ત્યાં સુધી આહાર ગ્રહણ કરવા નહિં. ” એવા દંઢ અભિગ્રહ' લઇને તે મુનિ ગૌચરી માટે ગામમાં રાજ જાય. બધે ફરે. તેને જોઈને લાકે ખેાલે કે “ આ પાપીએ બ્રાહ્મણ, ગાય, સ્ત્રી ને બાળક એમ ચાર મહાત્યાએ કરી. આ તા ગામના ભયકર લૂટારા છે, ” એમ બેલીને મુનિની તના કરે. લાકડીથી અને પત્થરાથી તે મુનિને મારે. પણ મુનિ તે અપૂર્વ સમભાવથી સર્વોત્તજ્ઞા ની જેમ સઘળુંએ સહન કરે. કાંઈ એ અવળું વિચારે નહિં, ઉલટુ પેાતાના આત્માને નીંદે, ભારાભાર ઠપકા આપે કે લેાકેા શું ખાટુ કહે છે. તે' એવું કર્યું છે ને ! કયાં આંબા વાવ્યા છે ? ખાવળ વાવીને આંબાની ઈચ્છા કેમ રાખી શકાય. લાકે તે સારા છે કે મને મારી નાંખતા નથી. ” એ પ્રમાણે‘સમભાવથી લેાકેાના દુચનાને સહન કરે. આજ આભ્યન્તર–મહત્ત્વનું તપ છે. આનાથી જ ભયંકર કર્મા પણુ ક્ષય પામે છે. આવી રીતે છ માસ સુધી સહન કરતા અને અપૂર્વ સમતાં સુધારસમાં ઝૂલતા ઝૂલા ક્ષપકશ્રેણિ પર આરૂઢ થયા ને શુલધ્યાનથી કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર્યુ” જોયુ ને ! તપના કેવા અપ્રતિમ પ્રભાવ છે. જીવને કઈ સ્થિતિમાંથી કઈ સ્થિતિમાં લાવી મૂકે છે, જે વેળાએ પ્રહારીએ ચાર હત્યા' કરી
'
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થસહિત–લેક ૧૬ ભાવ
[ ૬૫ ]
ત્યારે કોઈ પણ કહે ખરા કે આ આત્મા આ ભવમાં જ મેક્ષમાં જશે ! પણ તપના જ પ્રતાપે ન કલ્પી શકાય, ન માની શકાય એવું ઉત્તમ ફળ આવ્યું. તો આપણે પણ આવું સમજી-જાણું તપ આચરવામાં વિશેષ ઉદ્યમવન્ત થવું એ જ. આ સમજ્યા-જાણ્યાની સાર્થકતા છે. (૨૬) માવ:– भैयादिसद्भावनया विशोधितः
સારિત માનપદ્મશ્ન: भावः क्षण चेत् क्षणदो भवेत्तदाऽनन्तं भवं नाशयते न संशयम् ॥ १६ ॥
* इन्द्रवंशा ભાવાર્થ ભાવ
મત્યાદિ ભાવનાથી વિશુદ્ધ અને પાંચ મહાવ્રતની ૨૫ ભાવનાથી સંસ્કારિત–ઉત્સવકારિ ભાવ જે ક્ષણવાર પણ આવી જાય તો અનન્ત ભવને નાશ કરે છે તેમાં સંશય નથી. વિશદાથ:–
ભાવ એ તે પ્રાણ છે. દાન-શિયલ–તપની આરાધના કરતા હે પણ ભાવ ન હોય તે તે યથાર્થ ફળ દેનારી થતી નથી. ભાવના એ મુખ્ય વસ્તુ છે. એકવાર એમ કહી શકાય કે આ બધું એટલે દાન-શિયલ-તપ ન કરતા હોય પણ હૃદયમાં ભાવનાની પ્રબળતા હોય, તે પણ ફળ મળે છે. અરે ! ભાવના ગુણ ગાતા ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે “ભાવે કેવળ
* स्यादिन्द्रव शा ततजै रसंयुता।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૬ ]
આત્મધરસાયનમ જ્ઞાન.” સમજ્યારે ભાવની કેટલી બધી મહત્તા છે. - ભાવના એટલે શું? આપણે કહીએ છીએ કે ભાવના સારી રાખો ! એને અર્થ છે? ભાવના એ તે અન્તરની વસ્તુ છે. કોઈપણ પ્રવૃત્તિમાં મનમાં જે વિચારણા ચાલે છે તે ભાવના છે. ભાવના બે પ્રકારની છે. એક શુભ અને બીજી અશુભ. બેમાંથી એક ભાવનામાં તે મનમાં હોય જ એટલે જ કહ્યું છે કે –
'शुभाऽशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित् ।
पौरुषेण प्रयत्नेन योजनीया शुभे पथि ॥ १॥' તાત્પર્ય એ જ કે મનને સદાને માટે સદ્ભાવનાથી ભાવિત રાખવું. અન્તરની સદ્ભાવના તે ઘણા દુઃખને દૂર કરનારી થાય છે.
ભાવના આમ તે બાર પ્રકારે છે. અનિત્યાદિ બાર ભાવના ભાવવાથી જીવને ઘણે આત્મલાભ થાય છે. એ બારે ભાવનાને પુષ્ટ કરનાર મૈત્રી આદિ ચાર ભાવના છે. મિત્રી પ્રમોદ-કરુણું અને માધ્ય એ ચાર ભાવના એભિલાષી આત્માએ હંમેશા સતત ભાવવી જોઈએ. તેનું સ્વરૂપ પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજે વૈરાગ્યશતકમાં વર્ણવ્યું છે. તે ઘણું મનનીય ને કઠે કરવા લાયક છે. તે ચાર સૂકત આ પ્રમાણે છે –
(સવૈયા) હિત ચિન્તનથી સર્વ સત્તની સાથે ચેતન! મૈત્રી જેડ, વિર વિરેાધ ખમાવી દઈને ઈર્ષ્યા અન્ધાપાને છેડ;
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લોક ૧૬ ભાવ
[ ૬૭ ] માત-પિતાને બધુ રૂપે, સર્વ જીવ સંસારે હોય, દ્વેષ ભાવના વિણ આ જગમાં સબળ શત્રુ છે નહિં કેય. ૧
(મૈત્રી) જિહુવા ડાહી થઈને ગુણનાં ગુણનું પ્રેમે કરજે ગાન, અન્ય કીર્તિને સાંભળવાને સજજ થજે હે! બન્ને કાન પ્રૌઢ લક્ષમી બીજાની નિરખી નેત્રે તુમ નવ ધરજે રેષ, પ્રમોદ ભાવના ભાવિત થાશે તે મુજને તુમથી સંતોષ. ૨
(પ્રમોદ) જન્મ જરા મૃત્યુનાં દુઃખ અહોનિશ સહેતું વિશ્વ જણાય; તન ધન વનિતા વ્યાધિની ચિન્તામાં સારો જન્મ ગમાય; શ્રી વીતરાગ વચન પ્રવહણનો આશ્રય જે જનથી કરાય, તે દુખસાગર પાર જઈને મુક્તિપુરીમાં સૌખ્ય પમાય. ૩
(કરુણ) કર્મતણે અનુસારે જીવે સારા નરસા કાર્ય કરાય, રાગ-દ્વેષ સ્તુતિ નિન્દા કરવી તેથી તે નવ યુક્ત ગણાય; બળાત્કારથી ધર્મપ્રેમ વીતરાગ પ્રભુથી પણ શું થાય, ઉદાસીનતા અમૃતરસનાં પાન થકી ભવભ્રાન્તિ જાય. ૪
(માધ્ય) જગના જીવ માત્ર પાપ ન કરે, કેઈપણ જીવ ત્રાસભય-પરિતાપ કે દુઃખ ન પામે અને સઘળું જગત આ * मा कार्षीत् कोऽपि पापानि, मा च भूत् कोऽपि दुःखितः। मुख्यतां जगदप्येषा, मतिमैत्री निगद्यते ।।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૮ ]
આત્મખેધરસાયનમ
દુઃખથી મુક્ત થાએ એવી ભાવના મૈત્રી કહેવાય છે. તીથ કર નામકર્માંના મૂળમાં આ ભાવના મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. ગુણવાન પુરુષા કે જેએના જીવનમાં પૂજ્ય ને અનુકરણીય ગુણ્ણા હેાય, એવા મહાપુરુષાના ગુણેા સાંભળીને હૃદયમાં આનની ઉર્મિ આવે હષ થાય એ પ્રમેાદ ભાવના છે. દીન હાય, પીડિત હોય, ધમ વહેાણા હેાય એવા પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયાની લાગણી થઈ આવે તે કારુણ્ય ભાવના છે અને દેવગુરુ ને તારક જે ધમ તેની નિન્દા કરનારા જીવાને સાચી વાત સમજાવવા છતાં ન સમજે ત્યારે તેના પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરવી તે માધ્યસ્થ્ય ભાવના છે. આ ચારે ભાવનાને નિત્ય ભાવવાથી જીવને ઘણા લાભ થાય છે.
ચક્રવર્તિ જેવા ચક્રવર્તિ જે ષટ્સ'ડના અધિપતિ હતા એવા ભરત મહારાજા પણ આદર્શ ભવનમાં લેાકાલેાક પ્રકાશકે કેવળજ્ઞાનના ધણી બન્યા તે આ ભાવનાના જ પ્રતાપે ! અરે ! નાચતાં-નાચતાં જેને કેવળ એક નટડી માટે પ્રાણપ્યારા માતા-પિતા ને સ્વજનાને છેહ દઇને ગામેાગામ કરવાતુ હસતે મુખે કબૂલ્યું હતું તે ઈલાચીપુત્ર પણ ભાવનાની સેાપાનશ્રેણિ ઉપર ચઢીને જ કેવલજ્ઞાની અન્યા હતા તે વાતના ખ્યાલ છે ને! તે વૃત્તાન્ત આ પ્રમાણે છે:--
વસન્તપુર નામનું નગર હતું. ત્યાં અગ્નિશમાં નામના બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેને પ્રીતિમતી નામની સ્ત્રી હતી. તે દ્રુ પતી ધર્મમાં ખૂબ આસ્થાવાળા હતા. એકદા નગરમાં મુનિમહારાજ પધાર્યા ત્યારે આ દ્વિજ-૬ પતી તે જ્ઞાની મુનિ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત- ક ૧૬ ભાવ મહારાજની ધર્મદેશના સાંભળવા ગયા. વિરાગ્યરસ ઝરતી, દેશનાથી તેઓને સંસાર અસાર લાગે. વ્રત ગ્રહણ કરવાની ભાવના તીવ્ર થઈને મુનિ મહારાજ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. સાધુ સમુદાયમાં તો વિવિધ દેશના વિવિધ જાતિના ઘણાએ સાધુઓ હેય, તે જાણીને આ અગ્નિશર્મા મુનિને પિતાની બ્રાહ્મણ જાતિનું અભિમાન થયું ને પિતાની જાતિને અન્ય કરતા ઉચ્ચ માનવા લાગ્યા ને ત્યાં જાતિમદ કર્યો. અન્ત જીવનભર ચારિત્રની આરાધના કરી તે જાતિના મદ રૂપ દુષ્કતની આલોચના કર્યા વગર કાળધર્મ પામ્યા. ચારિત્રના પ્રભાવે તેઓ બન્ને વૈમાનિક દેવ થયા. ત્યાંથી ઍવીને ઈલાવર્ધન નામના નગરમાં ધનદત્ત શેઠને ત્યાં ધારણદેવીની કુક્ષીએ અગ્નિશર્મા બ્રાહ્મણને જીવ અવતર્યો. યેગ્ય સમયે ધારિણી દેવીએ રૂપરૂપના અંબાર જેવા પુત્રને જન્મ આપે. તે પુત્ર ઇલાદેવીના વરદાનથી થયેલ હોવાથી તેનું નામ ઈલાપુત્ર રાખ્યું. પુત્ર બીજના ચંદ્રમાની જેમ દિવસે દિવસે વધવા લાગે. યેગ્યવયે કલાચાર્ય પાસે તે સઘળી કળાઓ શિખે ને કામદેવના ભવન સમા યૌવનવયમાં આવ્યું.
એકદા ઈલાવર્ધન નગરમાં એક નટપરિવાર આવ્યું. તેમાં મુખ્ય નટ વાંસ ઉપર ચડીને સુન્દર નૃત્ય કરતો હતો. ને નીચે જેના અંગે અંગ યૌવનથી ખીલ્યા છે એવી એક નટકન્યા કેકિલશા કેમલ કંઠે ગીત ગાતી હતી. ઈલાપુત્રે તે જોયું. એને તે નટનું નૃત્ય જેવા કરતા આ નટકન્યાનું ગીત સાંભળવું બહુ ગમતું. તેને જોતાંવેંત જાણે પિતાને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૦ ]
આત્મધરસાયનમ કે ઈ મેળ હોય એવો ભાવ તેનાં અન્તરમાં થયું. તેણે મનમાં સંકલ્પ કર્યો કે “મારે વિવાહ થાય તો આ નટકન્યા સાથે જ, નહિં તે હું અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીશ.” તે ઘરે આવ્યો પણ મન તે નટડીમાં જ હતું.
માતા-પિતાએ ગ્ય સમયે ઈલાપુત્રના વિવાહની વાત કાઢી ત્યારે તેણે પિતાની હકીકત જણાવી દીધી. માતપિતાએ ખૂબ ખૂબ સમજાવ્યું પણ તેનું મન એકનું બે થયું નહિં અને તે ઘરને માત-પિતાને છેડીને નટપરિવાર પાસે પહોંચી ગયે.
ઈલાપુત્રે તે પિતાની મેળે જ શરમ રાખ્યા વગર તે નટેના મુખ્ય નટ પાસે જઈને પુષ્કળ ધન આપવા સાથે તે રૂપવતી કન્યાની માંગણી કરી. નટ તો આ સાંભળીને આશ્ચર્યમાં પડી ગયે. તેણે ઈલાપુત્રને કહ્યું કે “આ નટકન્યા તે અમારું અક્ષય ધન છે. અમારા સર્વના જીવનને આધાર એની ઉપર છે. તેને સોદો કાંઈ પૈસાથી થાય નહિં. ” “તે તમે કહે તેમ કરું' એમ જ્યારે ઈલાચીએ કહ્યું ત્યારે નટે જણાવ્યું છે કે “તમે જે નટવિદ્યામાં પારંગત બને અને બેન્નાતટ નગરના રાજાની પરીક્ષામાં પ્રથમ શ્રેણીમાં ઉત્તીર્ણ થઈ પારિતોષિક મેળવે તે નટકન્યા મળે.” સાંભળીને ઈલાચી તૈિયાર થઈ ગયે ને નટવિદ્યાનું શિક્ષણ શરૂ કરી દીધું. નેહને દુષ્કર કાંઈ નથી ને દૂર પણ કાંઈ નથી. તે સમયે બેન્નાતટને રાજા આ વિદ્યાને નિષ્ણાત ગણાતો હતો. દર વર્ષે તેની અધ્યક્ષતામાં નૃત્યકળાની પરીક્ષા લેવાતી હતી
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી પતી
પ્રસંગ મન વાંસની એ
વિશદાર્થ સહિત-ક ૧૬ ભાવ
[ ૭૧ ] અને પારિતોષિકનું વિતરણ કરાતું હતું. એ રાજાની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થઈને ઈનામ મેળવવું એ એક સૌભાગ્ય ગણાતું. એ મેળવનારની કીર્તિ દિગંત સુધી પ્રસરતી. એ પરીક્ષા આપવા માટે ભલભલા વર્ષો સુધી જહેમત કરતા હતા. ઈલાચી તે એક વર્ષમાં તયાર થઈ ગયે ને મુકરર દિવસ અગાઉ બધા બેન્નાતટ નગરમાં આવી પહોંચ્યા. કસેટીના દિવસે ચાંદની ચોકમાં મેટું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. હજારો પ્રેક્ષકે એકઠા થયા હતા. પ્રમુખસ્થાને મહારાજા વિરાજમાન થયા અને કાર્યક્રમ શરૂ થયે. નાના–મેટા પરીક્ષણે પતી ગયા પછી નટવિદ્યાની ચરમ સીમા સ્વરૂપ વંશ નૃત્ય કરવાનો પ્રસંગ આવ્ય, ઈલાચી સિવાય બીજું કઈ હતું નહિં. ગુંથેલી જાળી અને વાંસની અટપટી રચના ઉપર નૃત્ય કરવું. તાલ તૂટે નહિ ને ખ્યાલ ચૂકે નહિ તે જ એ બને. સજજ થઈને ઈલાચીએ પગને સાબદા કર્યા અને નટકન્યાએ ઢલક ઉપર કમલશા સુકમલ કર વડે ઠેકે માર્યો. બસ થઈ ગયું. દેવતાઓ પણ થંભી જાય એવું દશ્ય ખડું થઈ ગયું. લેકે અનિમેષ નયને ટગર ટગર જોઈ રહ્યા. પરીક્ષક રાજાને પણ લાગ્યું કે નૃત્યો તે ઘણાં નીરખ્યા પણ આ તે કઈ જુદું જ છે. રાજાની નજર નટકન્યા પર પડી. રસિક રાજાના મનમાં ભાવ જાગે. ચંપાની ખીલેલી વેલ સમી નટકન્યા પ્રત્યે આકર્ષણ જનમ્યું. નૃત્ય કરતે નટ તેને વિઘરૂપ લાગ્યા. જરાપણ ચૂક વગર વંશ નૃત્ય પૂરું થયું. લકોએ તાળીના ગડગડાટ અને હર્ષનાદપૂર્વક નટને વધાવ્યો. પારિતોષિક માટે આવેલા ઈલાચીને રાજાએ કહ્યું કે “મારૂં
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ]
આત્મધરસાયનમ ધ્યાન ન હતું. ફરી ખેલ કરી બતાવે.' જીવના જોખમે ને શરીરના સખત શ્રમે ખેલાતો ખેલા ફરી શરૂ થયે ને એ જ પુનરાવર્તન. રાજાનો એ જ ઉત્તર. ત્રીજી વાર ચોથી વાર. ઈલાચી એ કઈ સાધારણ નથી. ખાનદાન કુળને નબીરે છે. ચોથીવાર તો એના મનમાં આંદોલન શરૂ થઈ ગયું. એને થતું હતું કે આ જીવ સટોસટના ખેલ કેના માટે! શું જીવનનું અંતિમ ધ્યેય આ જ છે. પ્રણય ત્રિકોણમાં જીવ ફસાય છે ને ફના થાય છે. રાજા જે રાજા પણ ન્યાયાસનને બદલે માયાસન પર ચડી બેઠે છે, એ આ ત્રિકોણનો જ પ્રતાપ છે ને! એમ ને એમ વિચાર કરતા ઈલાચી ઠેઠ ઉપર ચડી ગયે. શુભ વિચાર શુભ દર્શનનું બીજ છે. ઉપર ચડેલા ઈલાચીએ અદ્દભુત દશ્ય જોયું. એક દેવભવન જેવા મહેલમાં એક સમભાવમાં ઝીલતા મુનિરાજ ઊભા છે. હાથમાં લાડૂને થાળ લઈને એક પદ્મિની સામે છે. નીરવ વાતાવરણ છે. એકેની આંખમાં મેહની રેખા પણ નથી. એ પણ એક જીવન છે. આ દશ્ય ઇલાચીના આત્મામાં રમી રહ્યું. તેને પોતાના ઉપર નફરત જાગી. ક્ય વાસના અને ક્યાં ઉપાસના. ધ્યાનની શ્રેણી ઉપર એ રડવા લાગ્યું. ભાવનાએ એના ભવનો ભૂકો બોલાવી દીધું. મેહ નાસી છૂટ્યો. અજ્ઞાન–અદર્શન અને વિદોએ વિદાય લીધી. ઘાતકર્મોને ઘાત થયો. ઈલાચીને કેવલજ્ઞાન થયું. દેવેએ દુંદુભિ વગાડી. બગડતી બાજી સુધરી ગઈ. કમળ ઉપર વિરાજીને કેવળજ્ઞાની ઈલાચીકુમારે દેશના દીધી. ભવભ્રમણના ભાવે સમજાવ્યા. પૂર્વભવોની વાતે કરી. રાજા-રાણી નટકન્યા નટ વગેરે પ્રતિબંધ પામ્યા.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થસહિત–લેક ૧૬ ભાવ
[ ૭૩ ] સંયમ લીધું અને બધાએ ભવને અંત કર્યો. ભાવનાનું એક કિરણ પણ સ્પશી જાય છે તે કાંઈ અસાધ્ય રહેતું નથી. આમ ભાવનાના જેરે ઘણું જ કામ કાઢી ગયા. જીરણ શેઠની ભાવના જુઓ. કહેવાય છે કે દેવદુંદુભિને અવાજ ન સાંભ હેત તે એ પણ કેવલ્યને આંબી જાત. ભાવના શુદ્ધ કરવી એ જ કરણીય છે. બાકી દુર્ભાવનાને બોલાવવી પડતી નથી. એ તો ચીટકેલી જ રહે છે. તેને દૂર કરવી પડે છે. મહાવ્રતો લીધા પછી પણ તેને સ્થિર કરવા માટે સારી ભાવના રોજ ભાવવી જરૂરી છે. એક એક મહાવ્રતની પાંચ પાંશ ભાવના છે. એમ સર્વ મળી ૨૫ ભાવનાઓ છે. ટૂંકમાં તે આ પ્રમાણે છે –
૧ મને ગુપ્તિ, ૨ ઈસમિતિ, ૩ એષણસમિતિ, ૪ આદાનસમિતિ ૫ અને દષ્ટાન્નપાનગ્રહણ સમિતિ-આ પાંચ ભાવનાથી પ્રાણાતિપાત વિરમણ મહાવ્રત સ્થિર થાય છે. ૧ હાસ્ય રહિત, ૨ લેભ રહિત, ૩ ભય રહિત, ૪ ક્રોધ રહિત ૫ ને વિચાર કરીને વરાન બોલવાથી મૃષાવાદ વિરમણ મહાવ્રત સ્થિર થાય છે.
૧ આલેચ્ય અવગ્રહ, ૨ યોગ્ગા અવગ્રહ, ૩ એતાવન્માત્ર અવગ્રહ, ૪ સાધર્મિક અવગ્રહ ને પ અનુજ્ઞાપિતાન્નપાનાશન એ પાંચ ભાવનાથી અદત્તાદાન વિરમણ મહાવત રિથર થાય છે. ૧ સ્ત્રી નપુંસક ને પશુ વિવજિતવસતિ. ૨ સરાગ સ્ત્રી કથા ત્યાગ, ૩ પૂર્વની કામકીડા સ્મૃતિત્યાગ, ૪ સ્વાંગ સંસ્કાર ત્યાગ ૫ અતિસ્નિગ્ધ પદાર્થોશન ત્યાગ. આ પાંચ ભાવનાથી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
આત્મખેધરસાયનમ
મૈથુન વિરમણ મહાવ્રત દૃઢ થાય છે. ૧ સ્પ, રસ-ગન્ધરૂપ ને શબ્દ એ પાંચે ઇન્દ્રિયના અનુકૂળ વિષયામાં આસક્તિ ત્યાગ ને આ વિષયે પ્રતિકૂળ મળે તા દ્વેષ ત્યાગ-આ પાંચ ભાવનાથી પરિગ્રહ વિરમણુ મહાવ્રત સ્થિર થાય છે. આમ સારા ભાવ કેળવીને ભવ્યતાના ભાજન બનનાર આત્મા ભવ તરી જાય છે.
(૨૭) શ્રી નિનઘૂના:
लक्ष्मीः स्वयं-वरति तं सुभगं समुत्का
बुद्धिः परा स्फुरति तस्य समस्त कार्ये । कीर्तिः प्रसर्पति तरां शरदन (उज ) शुभ्रा
नित्यं जिनार्चनमनन्तफलं य ईष्टे ॥ १७ ॥ * वसन्ततिलका
ભાવાર્થ: શ્રી જિનપૂજા
ત્રિલેાકના નાથ પરમાત્માની જે નિત્યે પૂજા કરે છે, તે સૌભાગ્યશાલિને લક્ષ્મી સ્વયં વરવા ઉત્સુક બનીને આવે છે. દરેક કાર્યામાં તેની બુદ્ધિ ખૂબ સુંદર ચાલે છે અને શરઋતુના ચન્દ્રમા (વાદળ) જેવી ઉજ્વળ કીર્તિ ચારે કાર પ્રસરે છે.
વિશદા :
પરમાત્માની પૂજા-અર્ચના એ સ` કોઇ જિનશાસન રાગી આત્માનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે. જેના રૂડા પ્રતાપે આત્માને તર તારણ શ્રી જિનશાસન મળ્યું તે પરમાત્મા શ્રી અરિ
* उक्ता वसन्ततिलका तभजा जगौ ग ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત¬Àાક ૧૭ શ્રી જિનપૂજા
[ ૭૫ ] હન્તદેવની પૂજા તેા કરવી જ જોઇએ. પરમાત્માની પૂજા, દ્રવ્ય પૂજા કે ભાવ પૂજા તેનાથી દર્શન-સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. પ્રાપ્ત થયેલા સમ્યક્ત્વની શુદ્ધિ થાય છે. અિ હંત પરમાત્મા રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાનથી સાવ પર છે, જ્યારે સમગ્ર સંસાર તેમાં ડૂબેલે છે. આપણે પણ પરમાત્માની પૂજા કરીએ તે તેએની પૂજાના જ પ્રભાવે રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાનથી મુક્ત થઇ શકીશુ. પરમાત્માના ગુણ્ણાના વિચાર સાથે તેમની સ્તુતિ-ભક્તિ ને પૂજા કરવી જોઇએ. કાઇ કહે કે પૂજાનું ફળ શુ' ? પરમાત્માની પૂજાથી શેા લાભ ? પરમાત્માની પૂજાનું ફળ અને તેનેા લાભ તેા અનુપમ છે, જગના દેવી તત્ત્વા કરતા અનન્ત ગણેા છે. કાઇ પણ દેવ કે દેવીની આરાધના-ઉપાસના કે પૂજા કરશે! તે બહુ મહે ભૌતિક સુખ સામગ્રીના ઢગલા કરી દેશે, ઘેાડા ઘણાં કષ્ટો કે વિશ્નોને તત્કાલ દૂર કરી દેશે પણ સકલ વિશ્નોથી રહિત ને શાશ્વત સ્વાત્મસંપત્તિ ને સુખનું અદ્વિતીય સ્થાન મુક્તિ તેા નહીં જ આપી શકે, હરગીઝ નહીં, ત્યારે એકવાર અતિ ઉમંગ ને એકાગ્રતાથી કરેલી પરમકૃપાલુ અરિહન્તદેવની પૂજા તે ભૌતિક સુખા તે વણમાંગ્યા આપે જ ને યાવત્ મેાક્ષ પણ આપે. તમે શુદ્ધ ભાવેાલ્લાસથી પરમાત્માની પૂજા કરશેા એટલે તેનું સર્વ પ્રથમ મૂળ ચિત્તપ્રસન્નતા તે તરત જ પ્રાપ્ત થશે. શાસ્ત્રામાં અરિહન્ત પરમાત્માની પૂજાના ઘણા પ્રકાર આવે છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજા, સત્તર પ્રકારી પૂજા, એકવીશ પ્રકારી પૂજા અને યાવત્ ૧૦૮ પ્રકારી પૂજા પણ થાય છે.
તેમાં અષ્ટપ્રકારી પૂજા આ પ્રમાણે થાય છે. ૧ જલપૂજા,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૬ ]
આત્મખેધરસાયનમ્
૨ ચન્દ્રનપૂજા, ૩ પુષ્પપૂજા, ૪ ધૂપપૂજા, ૫ દીપકપૂજા, ૬ અક્ષતપૂજા, ૭ નૈવેદ્યપૂજા અને ૮ ફળપૂજા, જલપૂજાથી વિપ્રવધૂ સેામશ્રી અવિચલપદને પામી હતી. ચન્દનપૂજાથી જયસૂર ને શુભમતિ સિદ્ધગતિને પામ્યા હતા, પુષ્પપૂજાથી લીલાવતી મેાક્ષમાં ગઈ હતી અને આ ભવમાં પણ પરમાહું ત રાજા કુમારપાલ કેવળ પાંચ કેાડીના પુષ્પથી પરમાત્માની (જયતાકના ભવમાં) પૂજા કરી હતી, તેના જ પ્રભાવે અઢાર દેશના રાજા બન્યા હતા. ધૂપપૂજાથી વિનયધર રાજાએ અને દીપપૂજા કરવાથી જિનમતિ ને ધનશ્રીએ શિવસુખને મેળવ્યું હતું. અક્ષતપૂજાથી કીર-પેાપટના યુગલે દેવભવને મેળવ્યા હતા. નૈવેદ્યપૂજાથી હલીરાજા સાતમે ભવે સિદ્ધિ વધૂને વરસે. ફળપૂજાથી દુતાનારીએ અક્ષયપદ મેળવ્યુ, એ રીતે પરમાત્માની પૂજા અચૂક ફળ દેનારી છે. પરમાત્માની ભાવપૂજાથી રાવણે તીર્થંકર નામક નિકાચિત કર્યુ” હતું. અરે! દેવપાલ જેવાને પણ આ ભવમાં રાજ્ય મળ્યું ને તે આગામી ભવે તીર્થંકર થશે તે આ અરિહન્ત પરમાત્માની પૂજા-અર્ચનાના જ પ્રભાવે. તે કથા આ પ્રમાણે છે.
અચલપુર નામનુ એક નગર હતું. તેમાં જિનદત્ત નામના એક શેઠ રહેતા હતા. તે શેઠને ત્યાં દેવપાલ નામના માણસ રહેતા હતા. તે કાયમ શેઠની ગાય ને ભેશેાને જગલમાં ચરાવવા લઈ જતા ને સાંજરે પાછે ઘરે આવી જતેા. હુંમેશ એ પ્રમાણે કરતા. એકદા વર્ષાઋતુમાં મેઘરાજાની કૃપાથી પૃથ્વી પાણી પાણી થઈ ગઈ, નદીઓ, નાળા ને કૂવા àાછલ ભરાઈ ગયા. નદીએમાં પૂર આવ્યા, મયૂરા મત્ત
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૭ શ્રી જિનપૂજા ( [ ૭૭ ] થઈને કેકારવ કરવા લાગ્યા. બપૈયાને તે હર્ષ માતે હતો. દેવપાલ ગાય, ભેંશે ચરાવવા લઈ ગયે પણ ખૂબ વરસાદના કારણે પૃથ્વી પિચી પિચી થઈ ગઈ હતી તેથી એક ભેખડ પડી ગઈ ને ત્યાં દેવપાલે એક સુન્દર, પ્રશાન્ત ને તેજસ્વી મુખમુદ્રાવાળી અરિહન્ત પરમાત્માની અલૌકિક પ્રતિમા જોઈ તે ખૂબ હર્ષઘેલે બની ગયો. તેને થયું કે આ શું છે ? થડે વિચાર કરતા સમજાયું કે “મારા શેઠ જેની નિત્ય પૂજા કરે છે, શાન્તિથી ધ્યાન ધરે છે, તે ભગવાનની મૂર્તિ છે.” પ્રતિમાજીને એક વૃક્ષની નીચે ઘાસની ઝૂંપડી બનાવીને તેમાં બિરાજમાન કર્યા. હવે આ ભગવાન તે મારા હું પણ મારા શેઠની જેમ દરરોજ આ ભગવાનની પૂજા કરીશ, ને જે દિવસે પૂજા નહિં થાય તે દિવસે અન્ન પણ નહિં લહું. એ પ્રમાણે સંક૯પ કરીને તે ઘરે ગયો. પછી રોજ જંગલમાં જાય ને નદીનું શુદ્ધ જળ લાવી તેનાથી અભિષેક કરે. વનમાંથી સુન્દર સુગન્ધવાળા પુષ્પ લાવીને પૂજા કરે. પરમાત્માની પૂજા-દર્શનથી દેવપાલ પિતાના આત્માને ધન્ય ને કૃતપુણ્ય માનવા લાગ્યો.
એકદા વરસાદ ખૂબ આવ્યા. રસ્તામાં આવતી નદીમાં ઘોડાપૂર આવ્યું. નદીને પાર કરીને પેલે પાર જવું અશક્ય બન્યું. એટલે સામે કાંઠે જવાયું નહિં ને પરમાત્માની પૂજા થઈ નહીં. તે ઘરે આવ્યા ને ભેજન કર્યું નહિં. તેના શેઠે કહ્યું કે “ભજન કરને, કેમ કરતું નથી ” ત્યારે તેણે કહ્યું કે
મારે નિયમ છે કે પરમાત્માની પૂજા કર્યા વગર અન્ન ના લેવું” ત્યારે શેઠે કહ્યું કે આપણા ગૃહચૈત્યમાં ભગવાન છે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૮ ]
આત્માધરસાયનમ્
ત્યાં પૂજા કરી લે ” દેવપાલે પૂજા કરી પણ લેાજન કર્યુ. નહીં. આમ સાત દિવસ થયા ને દેવપાલને સાત ઉપવાસ થયા. વરસાદ શાંત થયા. નદીના પૂર એસર્યા એટલે તેણે નદીની સામે પાર જઇને પરમાત્માના દર્શન ને પૂજન ખૂબ આનંદવિભાર થઇને કર્યાં. તેનું ચિત્ત તે પ્રતિમામાં તન્મય થઈ ગયુ. તેની રામરાજિક વિકવર થઈ ગઈ. આત્માને અમૃત ક્રિયાને આસ્વાદ આવ્યે.
તદ્રુગત ચિત્ત ને સમય વિધાન,
ભાવની વૃદ્ધિ ભવભય અતિ ઘણેાજી; વિસ્મય પુલક પ્રમેાદ પ્રધાન,
લક્ષણ એ છે અમૃત ક્રિયા તણેાજી. ૧-૭ ( શ્રી રા. ખ. ૪)
ભગવાન્ની સ્તુતિ કરતા તે ગઢિત થઇ ગયા. તેના હૃદયમાં હર્ષ માતા ન હતા. આવું અન્યન્ત ભક્તિ સભર તેનું હૈયુ ને અપૂર્વ સત્ત્વ જોઇને પ્રસન્ન થયેલાં કાઈ દેવે કહ્યું કે “ હે ભદ્ર ! હું તારી પરમાત્મા પ્રત્યેની ભક્તિ જોઇને પ્રસન્ન થયા છું માટે તુ' વરદાન માગ ” દેવપાલે કહ્યું કે હું ત્રિલેાકના નાથ પરમાત્મા મળ્યા પછી ખીજું શુ' મારે માગવાનું રહે. “ દેવે કહ્યું કે કાંઈક તે માંગ. ” ત્યારે દેવપાલે કહ્યું કે “ આ ગામનું રાજ્ય મને આપેા. ” ત્યારે દેવે કહ્યું કે “ આજથી સાતમે દિવસે તને અવશ્ય રાજ મળશે. ” દેવ અદૃશ્ય થઇ ગયા. દેવપાલે પેાતાના સ્થાને જઈ ભેાજન કર્યું”.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–àાક ૧૭ શ્રી જિનપૂજા
[ ૭૯ ]
સાતમે દિવસે તે ગામના રાજા અપુત્રીએ મરણ પામ્યા. પ્રધાન વગેરેએ પંચદ્દિવ્ય પ્રગટાવ્યા. દ્વિવ્ય તે ફરતા ફરતા જ્યાં દેવપાલ ઢાર ચારતા હતા ત્યાં આવ્યા. હાથણીએ દેવપાલ ઉપર કળશ ઢાળ્યેા. પ્રધાનાએ તેના રાજ્યાભિષેક કરીને ગાદીએ બેસાડ્યો. હવે તે દેવપાલ રાજા બની ગયા. પહેલા પેાતે આજ ગામમાં ઢાર ચરાવનાર નાકર હતા તેથી તેની આજ્ઞા કોઇ માનતું નહિં. તેથી તે ખિન્ન થયા. તેણે આ રાજ્ય અપાવનાર દેવને યાદ કર્યાં. દેવ હાજર થયા. તેને કહ્યું કે તમે મને રાજ્ય તે। આપ્યું પણ અહિંયા મારી આજ્ઞા કોઈ માનતું જ નથી. આમ કેમ થાય છે! દેવ એલ્યા કે હું કહું તેમ કરેા તા સ પ્રજા તમારી આજ્ઞા માનશે. કુંભાર પાસે એક માટીનેા માટા હાથી કરાવા અને તેની ઉપર બેસીને તમે ગામમાં ફ઼ા. પછી તમારી આજ્ઞા પ્રધા માનશે.” દેવપાલ રાજાએ દેવના કહ્યા પ્રમાણે કુ ભાર પાસે હાથી જેવડા મેાટા માટીને હાથી કરાબ્યા ને તેની ઉપર એસી તે નગરમાં કરવા લાગ્યા. દિવ્ય પ્રભાવ હતા તેથી ગધહસ્તીની જેમ તે હાથી માર્ગે ચાલવા લાગ્યા. લેાકાએ જોયું તેને થયુ` કે રાજા આમ સાવ સામાન્ય લાગે છે, પણ જરૂર દૈવીતત્ત્વ છે. ત્યારપછી બધી પ્રજા દેવપાલની આજ્ઞા માનવા લાગી. દેવપાલે પેાતાના પૂના શેઠને પ્રધાનપદ આપ્યું ને પેાતે જે પરમાત્માની પૂજના પ્રભાવે આ સ્થિતિએ પહોંચ્યા. તે અરિહન્ત પરમાત્માના બિમ્બના મહાત્સવપૂર્ણાંક નગરમાં પ્રવેશ કરાવી એક નૂતન ભવ્ય પ્રાસાદમાં સ્થાપન કર્યાં. પછી રાજા પરમાત્માની ત્રિકાળ પૂજા કરતા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૦ ]
આત્મધરસાયનમ્
ને જિનશાસનની ભાવના પણ કરતા. દેવપાલે પરમાત્માની એકાગ્ર ચિત્તથી પૂજા કરતા હતા. તીંકર નામ ઉપાર્જન કર્યું. પ્રાન્તે યાગ્ય જ્ઞાની ગુરુ મહારાજની દેશના સાંભળીને તેનું મન વૈરાગ્યરસ ભીનુ' થયું'. તે સ'સાર પ્રત્યે ઉદાસીન થયા. ભાગવિલાસના ત્યાગ કરી દીક્ષા ગ્રહણ કરીને સુન્દર ચારિત્રની આરાધના કરી. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે સ્વર્ગ માં ગયા. જોયુંને પરમાત્માની પૂજાથી પારલૌકિક લાભા કેવા સુન્દર મળે છે તેનાથી આત્માને સારી મતિ સૂઝે છે, કલ્યાણકારી પ્રેરણા મળે છે, તેથી આત્મસમાધિ ઈચ્છનારે પરમાત્માની દ્રવ્ય ને ભાવપૂજા અવશ્ય કરવી શ્રી સેામપ્રભાચાય પણ સિન્દૂરપ્રકરમાં કહે છે કે “ જિનેશ્વર પરમાત્માની પૂજા કરનાર જે ભવ્યાત્મા છે. રાગ ને ભય ક્રાધે ભરાયા ન હેાય તેમ તેની સામે પણ જોતાં નથી. ભયભીત થઇને દારિદ્રય સદાને માટે તેનાથી ક્રૂ નાસી જાય છે. રીસાએલી રામાની જેમ દુતિ તેને ત્યજી દે છે અને મિત્રની માર્કે અભ્યુદય તેના સંગ છેાડતા નથી.” આ વાત જિનેશ્વર પ્રભુની પૂજા કરનારને સ્પષ્ટ જણાય છે. માટે પૂજામાં દૃઢ બનવું ને તે તે
લાભ પ્રાપ્ત કરવા.
***
* कदाचिन्नातङ्कः कुपित इव पश्यत्यभिमुखं, विदूरे द्रारिद्रयं चकितमिव नश्यत्यनुदिनम् । विरक्ता कान्तेव त्यजति कुगतिः सङ्गमुदयो, न मुत्यभ्यर्ण सुहृदिव जिनाच रचयतः ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૮ સત્સંગ
[ ૮૧ ]
(૨૮) સંત્સकिमपहरति मालिन्यं,
कुरुते किं सुजनजनगुणाधिक्यम् । रक्षति पथि किं सततं, રણિતત્ સતાં સર ! ૨૮ !
ક કર્યા ભાવાર્થસત્સંગ| મલિનતાને કોણ દૂર કરે છે ? સજનોમાં પ્રસંશા કણ કરાવે છે? માર્ગમાં સતત કાણું રક્ષણ કરે છે? આ ત્રણને જવાબ એક જ છે. સકલ ઇછિતને આપનાર સજજનેનો સંગ. વિશદાથ:
પ્રાણીમાત્રનું જીવન આમ તે શરૂઆતમાં કેરા ઘડા જેવું, જેવા સંસ્કાર આપવા હોય તેવા આપી શકાય એવું હોય છે. તે જીવનને જેવી સેબત, જે સંગ મળે છે તેવું ઘડતર થાય છે. એટલે જ કહેવાય છે કે “સેબત તેવી અસર” અને “સંગ તેવો રંગ.” धु -सङ्गः सर्वात्मना त्याज्यः, स चेत् त्यक्तु न शक्यते।
सद्भिः सहैव कर्तव्यः सतां सङ्गो हि भेषजम् ॥१॥ એ તે કહે છે કે કોઈને પણ સંગ ન કરે. કદાચિત એમ ન થાય તે સજજનેની સાથે જ સંગ કરે. કારણ
* यस्याः प्रथमे पादे द्वादश मात्रास्तथा तृतीयेऽपि । મારા તીરે તુર્થે પણ તાર્યા છે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૨ ]
આત્મખેધરસાયનમ્
કે સજ્જનાના સંગ-સહવાસ એ ખરેખર ઔષધ છે. સજ્જને સાથે સ`ગ કરવાથી જીવન વિશુદ્ધ અને નિરામય અને છે.
જીવનને સુરક્ષિત ને સ ંસ્કારી રાખવું હેાય તે જરૂર સારા પુરૂષાના સંગ કરવા. કારણ કે સત્ પુરુષોના સંગ અત્તરીયાની દુકાન જેવા છે. અત્તરીયાની દુકાને ઈચ્છાએ– અનિચ્છાએ પણ અત્તરની સુવાસ મળ્યા જ કરે છે. જ્યારે કુસંગ કાલસાની દુકાન જેવા છે. જાણે-અજાણે પણ ત્યાં કાળા ડાઘ લાગ્યા વગર રહેતા નથી.
પાણીનું એક નાનું' હિંદુ-આમ તા તેની કાંઈ કિંમત જ નથી. તે એમને એમ નાશ પામી જાય છે. એક હિંદુ તા શું એવા સેંકડા બિંદુએ તપાવેલા લેાઢા ઉપર પડતાની સાથે જ મરણને શરણુ પહેાંચી જાય છે. એનું નામનિશાન પણ રહેતું નથી. એવા બિન્દુએ મેાતી જેવા શેાલે છે-એ વાત તમને સમજાય છે ? જોયું છે કેાઈ વખત !
કુદરતી સૌન્દ્રય જોવાની તમને ટેવ હેાય તે આવું દૃશ્ય તમારી નજરે ચડશે ને તમે નાચી ઉઠશેા. કમળના પત્ર પર પડેલા મિન્હુઆને જુએ. દૂરથી જુએ તમને લાગશે કે મેાતીના સાથીયા પૂર્યાં છે. પાણીના બિન્દુએ તા એજ છે. પણ તે મેાતી જેવા ચમકે છે એ કેના પ્રતાપ! કમળના સ'સના. કમળ નિમળ છે-નિલે પ છે, સજ્જન છે. તેના સંગથી પવિત્ર પાણીનું બિંદુ ચમકી ઉઠયું. પણ તમને કોઈ પૂછે કે પાણીનું બિન્દુ મેાતી અની જાય? તમે સહસા એમ કહેશે કે કેવી વાહિત વાત કરી છે. પણ સંગના પ્રભાવ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૮ સત્સંગ
[ ૮૩ ] અદ્ભુત છે. ન માની શકાય એવી હકીકત બની જાય છે. સ્વાતિ નક્ષત્ર હોય અને છીપનો સંગ જ્યારે એ પાણીના બિંદુને થાય છે ત્યારે તે જ બિન્દુ મતી બની જાય છે. આ સર્વ પ્રતાપ સારા સંગનો છે. આ જ વાત ભર્તૃહરિએ કહી છે.
संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते, मुक्ताकारतया तदेव नलिनी-पत्रस्थितं राजते। स्वातौ सागरशुक्तिमध्यपतितं तज्जायते मौक्तिक प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः, संसर्गतो जायते॥ સજજને સંગ તો પારસમણિ કરતાએ કઈ ગુણ ચડી. યાત છે. પારસમણિને સ્પર્શ લોઢાને થાય એટલે લેટું સોનું થઈ જાય. પણ કાંઈ પારમણિ ન બને. ત્યારે સજજનના સંગથી તે સજજન થવાય.
પ્રદેશી રાજાનું જીવન કેટલું અવળે રસ્તે ચઢી ગયું હતું. નાસ્તિક શિરોમણિ એ રાજા કેશીગણધરના સહવાસ ને સમ્પકંથી કેટલો ઉંચો આવી ગયે. નરકે જવાની તૈયારી કરી ચૂકેલો તે સ્વર્ગે ગયો ને મેક્ષે જશે. શાસ્ત્રમાં સત્સંગ અને કુસંગની અસર ઉપર કરયુગલનું સુન્દર ઉદાહરણ આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે.
એક સુન્દર નગર હતું. તેને રાજા પ્રમાણિક ને નીતિમાનું હતું. રાજ્યનું શાસન સુન્દર રીતે ચલાવતો હતો. તે એકદા વનવિહાર કરવા પોતાના પરિવાર સાથે વનમાં ગયે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૪ ].
આત્મધરસાયનમ
ત્યાં વનમાં એક ભિલ્લોની પ@િ હતી. ભિલે એટલે જંગલમાં વસનારા, જંગલી પશુઓને શિકાર કરીને જીવન ગુજારનારા, પશુઓની સાથે જીવનનો તાળો મેળવનારા, રસ્તે જતા મુસાફરોને લૂંટવા એમાં એમનું જીવન કર્તવ્ય સમાતું. તેઓ પક્ષીઓને પાળતા. તેમાં મુખ્ય પિપટને પાળતા. પિપટ આમ શુકનવંતુ પ્રાણી છે. તેની ભાષા તે સ્વભાવે મીઠી, મધુર ને કર્ણપ્રિય હોય છે, પણ આ તે સંગ તે. રંગ. પશિના ભિલ્લેએ એક સુન્દર પિપટને પાળ્યું હતું. જિલ્લાના નિત્ય પરિચયે તેના અવાજમાં કઠેરતા ને કર્ણ કટુતા આવી ગઈ હતી. ભિલે કઈ વટેમાર્ગને જોતાં ને તરત જ કર્કશ સ્વરે બોલતા “એલા! કેણ છે! ઉભે રહે! જે હોય તે મૂકી દે! પછી વાત કર.” આવા આવા વાકયેના નિત્યશ્રવણથી પિપટ પણ એવું જ બોલતા શીખી ગયે. ભિલ્લે એટલે અસંસ્કારની મૂર્તિ, સંસ્કારનું નામનિશાન તેમના જીવનમાં ગોત્યું જડે નહીં. આ બેસો કેમ છે! એવા શબ્દ તે તેમના શબ્દકેષમાં જ ન મળે. શિકાર કરે, મુસાફરોને લૂંટવા, પ્રાણીઓને રંજાડવાને માંસ કાચા ને કાચા પશુ પંખી ખાઈ જવા એ એમનું જીવન. આવા ભિલોને નિત્ય સહવાસ બિચારા પોપટને સારું ક્યાંથી શીખવાડે. દુરસંગ પ્રાણુના મૂળ સ્વભાવને પણ પલટી નાંખે છે, તેની અસર ખૂબ જલદી થાય છે. સારી સબત ને સારા ગુણો જીવનમાં ખૂબ કષ્ટ આવે છે. તેથી જ સારા સંગને માટે પ્રયત્ન કરે આવશ્યક છે. રાજાને આવતે જોઈને પિપટ અત્યન્ત કર્કશસ્વરે મટેથી બોલવા લાગ્યું, “પકડે! પકડે!
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૮ સત્સંગ
[ ૮૫ ] લાખ જાય છે, કરડ જાય છે, આ શિકાર છે, લૂટો એને મારે, બહુ દિવસે તક મળી છે. એમ ને એમ કેરા ન જાય. દેડો દોડે.” આવી પુરુષવાણી પિપટને કોણે શીખવાડી ? આ સાંભળી રાજા દંગ થઈ ગયો. રાજા સાથે એના સિનિક વગેરે હતા, તેથી ભિલ્લનું કાંઈ ઉપર્યું નહીં. વનમાં આગળ વધતા રાજા એક પવિત્ર ને તપસ્વી ઋષિના આશ્રમ પાસે આવ્યા. તે આશ્રમના આંગણે પણ પાંજરુ લટકતું હતું. આર્યાવર્તન ઋષિ-મુનિઓ એટલે પવિત્રતાની મૂર્તિ, તેજના ભંડાર ને સમતાના સાગર. એવા તપસ્વીના સહવાસથી પિોપટમાં સંસ્કારિતા આવે એ સ્વાભાવિક છે. પોપટે રાજાને જોયા કે તરત જ કમળ ને મધુર સ્વરે તે બેલવા લાગ્યા કે, “સાચતામ્ માતામ, કાશ્રમમસ્ત્રક્રિયતા” આવા કૃતિમધુર ને કર્ણપ્રિય સ્વર સાંભળી રાજાને આનંદ ને આશ્ચર્ય થયું. તેણે પિપટને પૂછ્યું કે પેલા ભિલ્લોને ત્યાં તારા જે એક પિપટ છે. તે તે ખૂબ કર્ણકટુ સ્વરે બોલે છે. અને તું આવું સુન્દર બોલે છે. આમ કેમ! ત્યારે પિપટે કહ્યું કે રાજા વાત એમ છે કે – माताऽप्येका पिताऽप्येको, मम तस्य च पक्षिणः। अहं मुनिभिरानीतः स च नीतो गवाशनैः ॥ १ ॥ गवाशनानां स गिरं शृणोति,
अहञ्च राजन् ! मुनिपुङ्गव नाम् । प्रत्यक्षमेतद् भवताऽपि दृष्ट
संसर्गजा दोषगुणा भवानि ॥२॥
गवार
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૬ ]
આત્મબોધરસાયનમ મારી અને તે પોપટની માતા એકજ છે, પિતા પણ એક જ છે. હું મુનિઓ વડે આશ્રમમાં લવાય ને ભિલે તેને પશ્વિમાં લઈ ગયા. તે કાયમ સિદ્ધોની વાણી સાંભળે છે તેથી તે જિલ્લો જેવી વાણું બેલે છે. હું મધુર ને પ્રિયભાષી મુનિઓની વાણી સાંભળું છું. તેથી હું સંસ્કારી બેલું છે. પ્રત્યક્ષ જ છે કે ગુણ અને દેષ સંસર્ગથી ઉત્પન્ન થાય છે.
જોયું ને પશુઓ ઉપર પણ સંસની કેવી ઘાટી અસર થાય છે, તે આપણું ઉપર થાય એમાં શું નવાઈ? સજજનેને સહવાસ જરૂર ઉંચે લઈ જાય છે. વાલીઆ લૂંટારાનું જીવન કેવું હતું. નારદના થોડા જ પરિચયને સહવાસથી જીવન કેવું ઊર્ધ્વગામી બની ગયું. તેથી જે જીવન જાગૃત ને વિશુદ્ધ રાખવું હોય તે સત્સંગ અવશ્ય કરે. શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે સદાચારના રક્ષણ માટે ઉત્તમ આત્માઓને સંગ કરે. હલકા અને શિથિલેને સંગ ન કરે. “હણ તણે જે સંગ ન તજે તેહનો ગુણ નહિ રહે, ક્યું જલધિ જળમાં ભળ્યું ગંગા નીર લૂણપણું લહે.” સત્સંગનું સામર્થ્ય એવું વિશિષ્ટ છે કે નાનો કીડો પણ પુષ્પના સત્સંગથી પરત્માના મસ્તકે ચડે છે. માટે ઉન્નતિ ઈચ્છનારે સત્સંગ સતત કરે. () સપુસેવા
સમસ્તરશાસ્ત્રાર્થના-વુિં સુનિશ્ચિત મા ! सदा सदामता मता हिता हि साधुसेवना ॥ १९ ॥
* પ્રમાણિત * પ્રમાણિવા .
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૯ સાધુસેવા
[ ૮૭ ]
ભાવાર્થ-સાધુસેવા
સઘળા શાસ્ત્રના અભ્યાસ પછી મેં બરાબર નિશ્ચય કર્યો છે કે સજજનોને માન્ય એવી સાધુપુરુષની સેવા સદાને માટે ખરેખર હિતકારિ છે. વિશદા:–
સાધુ ભગવતની સેવા–વૈયાવચ્ચ–એ સમ્યકત્વના ત્રણ લિંગમાં એક લિંગ તરીકે આવે છે. કોઈને પણ સાધુ પુરુષની સેવા કરવી હશે તે વિદ્યા સાધકની જેમ સ્વાર્થ–સુખ સગવડને ત્યાગ કરવો જ પડશે. અપ્રમત્તતા ને અર્પણ ભાવના તે હોવી જ જોઈએ. પિતાનું જતું કરીને પણ બીજાનું કરવાની વૃત્તિ હોય તો સેવા થાય. સેવા કરવા માટે માન ને દુગછાને તે દૂર કરવા જ પડશે. તે જ સેવા થઈ શકશે. સેવા પણ જેવા તેવાની કરવાથી કાંઈ યથાર્થ ફળ નહીં આપે એટલે તે સીધી ન કહેતા સાધુસેવા એમ કહ્યું, સાધુપુરુષ એટલે કંચન કામિનીના ત્યાગી, પંચમહાવ્રતધારી ને સંસારી આત્મા જે સુખ વિભવને મેળવવા માટે કેટકેટલાયે પ્રયત્નો કરે છે તેવા સુખ વૈભવોને તરછોડીને આત્મકલ્યાણના માગે પ્રયાણ કરનારા, નિગ્રંથ મુનિવરે, આવા પવિત્ર પુરુષની કરેલી સેવા તે યથાર્થ ફળવતી બને છે. ખરેખર સેવ્ય–સેવા કરવાગ્ય સાધુ મહારાજ છે. આજકાલ “માનવ સેવા એ પ્રભુ સેવા” એવા વાક્યો સાંભળવા મળે છે પણ તેમાં લાભ કરતાં ગેરલાભ ઘણે છે. અનુકંપા–દયા દુખીની કરાય ને સેવા તે પૂજ્યની કરાય. માનવસેવાને નામે સ્વાર્થ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૮ ]
આત્મધરસાયનમ સાધનારા વિશ્વમાં ખૂબ ગેર વ્યવસ્થા કરે છે. આવા વચને જીવને મિથ્યાત્વ તરફ ખેંચે છે.
સેવાને માર્ગ તે ખૂબ કપ અને કઠિન છે. સગવડપરાયણ ને અગવડભરુ આત્મા કદીયે સેવા નહિ કરી શકે. નીતિકારે તે કહે છે કે-હેવાલ પરમાનો ચાનામાખ્યા પરમ ગહન એવો સેવાધર્મ ગિઓને પણ અગમ્ય હોય છે.
સેવા તે આમ ઘણાયે ઘણાની કરે છે, પણ બધાને સેવા ફળતી નથી. એગ્ય ને સુપાત્રની શુદ્ધભાવે કરેલી સેવા અવશ્ય યથાર્થ ફળવતી બને છે. તેને એટલે સેવાને જીવનમાં તાણાવાણાની જેમ ગૂંથનાર સર્વને પ્રિય થાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે સેવા એ તે વગર મન્વનું કામણું છે, વશીકરણ છે, નહિ તે કદરૂપા અરે! કદરૂપ તે કેવું તેના ઉપર કોઈ થુંકવા પણ રાજી નહિં એવું. એવા નંદિ. પેણના પણ ઈન્દ્રની સભામાં વખાણ થયા. એ તે સેવાના જ પ્રભાવેને! તેની કથા આ પ્રમાણે છે.
નંદિગ્રામ નામનું ગામ છે. ત્યાં મિલ નામને બ્રાહ્મણ વસે છે, તેને સોમિલા નામની સ્ત્રી છે. તેને નંદિષેણ નામનો પુત્ર છે. તેને પૂર્વના અશુભ કર્મના ઉદયથી કુરૂષ-બેડેળ અંગે પાંગ મલ્યા હતા. પગથી માથા સુધીનું આખું શરીર અત્યંત કઢંગુ હતું. જોતાંવેંત લાગે કે બ્રાએ કોઇ ને આવેશમાં તેનું શરીર ઘડયું હશે. પડતાને પાટુ ને દાઝયા ઉપર ડામ એમ દૌર્ભાગ્યપૂર્ણ તે હવે જ ને તેમાં અધૂરામાં પૂરું તેના મા-બાપ તેને નાની વયમાં મૂકીને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લોક ૧૯ સાધુસેવા [ ૮૯ ] ચાલ્યા ગયા.-મૃત્યુ પામ્યા. નંદિષેણું એકલે ને અટૂલે, નિરાધાર બની ગયે. દૂરનો એક મામે આવી તેને પોતાના ઘરે લઈ ગયે, પણ ત્યાં એ કણ એના પર વાત્સલ્ય કરે, શીળો હાથ ફેરવે. ઉલ્ટા તેઓ તેના મામા-મામી ને મામાની પુત્રીઓ તે તેને તિરસ્કાર ને અપમાન કરતાં, છતાં પણ નંદિષણ ઘરનું બધું યે નાનું મોટું કામ કરતે. તેથી કામ પૂરતા તેને સાચવતા. ડગલે ને પગલે થતો તિરસ્કાર તેનાથી સહેવાતો નહતો પણ થાય શું! તે ઘણીવાર આવા દુ:ખનું મૂળ શોધતે, પણ ભલભલા વિચારકે ને ચિન્તકે જ્યાં થાપ ખાય, ત્યાં આ અભણ ને બુદ્ધિશૂન્ય નંદિષેણનું શું ગજું ! | ગમે તેવા કુરૂપ ને અભણ માનવીમાં પણ કાંઈક વિશિછતા તો હોય છે જ. તે વિશિષ્ટતાના જ આધારે તેઓ જીવન જીવતા હોય છે. નંદિષેણની સેવા વૃત્તિને અથાગ પરિશ્રમશીલતા એ તેની વિશિષ્ટતા હતી. મામાનું સઘળું કામ નંદિષેણ કરતો. મળસ્કેથી તે ઘરકામમાં પરોવાતે તે ઠેઠ રાત સુધી તેમાં રપ રહેતો. તેના મામા પણ તેની ઉપર નહિં એટલા તેની સ્મૃતિ ને આળસ વગરની સેવા ઉપર પ્રસન્ન રહેતા. આવા શ્રમજીવી નંદિષેણને ઘેર જ રાખ હેય તે એક છોકરી તેની સાથે પરણાવું તે તે અહિં કાયમ માટે ટકી રહેશે. એમ વિચારી પિતાની સાત પુત્રીઓને બોલાવીને વાત કહી, ત્યારે સાત પુત્રીઓ એકી અવાજે બોલી ઉઠી કે આ નંદિણ–જેનામાં રૂપ-બુદ્ધિ કે સંસ્કારનો છાંટો યે નથીતેની સાથે અમે કદીયે લગ્ન નહિ કરીયે. તેનાં કરતાં તે આપઘાત કરીને મરી જઈશું. આ વાતની નંદિષેણને જ્યારે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૦ ]
આત્મબેધરસાયનમ જાણ થઈ ત્યારે તેને મામાને ત્યાં પોતાની શું કિંમત છે તે સમજાયું. સ્વમાન ને ગૌરવને ઝંખતા નંદિષણને મામાનું ઘર કારાગાર જેવું લાગ્યું. જ્યાં હું કુરૂપ–જડ-મૂખં–સંસ્કાર હીન ગણાઉં છું ત્યાં રહેવાથી શું ! એ વિચાર કરી રાતના એકલે કેઈને કહ્યા વગર તે ઘરમાંથી નીકળી ગયો. સવારે મામાએ જાણ્યું કે નંદિષેણ ઘરમાંથી ચાલી ગયે છે–છતાંયે તપાસ પણ ન કરી ને જે થયું તે સારું થયું એમ માની તેને ભૂલી ગયા. ઉપર આકાશ ને નીચે ધરતી સિવાય નંદિએણને કેઈ આધાર કે આલંબન ન હતું. એમને એમ ધૂનમાં ને ધૂનમાં તે ચાલવા લાગ્યા. હવે તો આપઘાત સિવાય બીજો એકે આર નથી. તેથી તેણે એક મોટા પર્વતની ટોચે જઈ, નીચે પડીને પ્રાણને અન્ત લાવવાનો નિર્ણય કર્યો ને તે પર્વત પર પહોંચ્યા. ત્યાં તેને સ્વજનને સ્નેહસ્વર સંભળાય. તે વેળા નજીકમાં કાર્યોત્સર્ગે રહેલા એક મુનિ મહારાજે તેને આમ કરતા અને તેને આપઘાત કરતો અટકાવીને કારણ પૂછ્યું. તેણે કહ્યું કે “ભગવન્! દુનિયાથી હું કંટાળે છે. રાત દિ મજુરી કરવા છતાં કોઈને ય મારી કદર નથી. જીવન અકારું ને અસહ્ય થઈ ગયું છે. જીવન ને દુનિયાથી છૂટકારો મેળવવા માટે આ સિવાય બીજું હું શું કરું.” એ સાંભળીને મુનિરાજે તેને આપઘાતથી-આત્માને મહાનિકાચિત કર્મ બંધાય છે. શરીરને અન્ત આણવાથી દુઃખને અન્ત આવતો નથી. દુઃખનું મૂળ કારણ તો કર્મ છે. કર્મના અન્તથી દુઃખને અન્ત આવે છે અને કર્મને અન્ત ચારિત્રની આરાધના કરવાથી થાય છે.
-
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
- - -
-
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૯ સાધુસેવા
[ ૯૧ 1 માટે દુઃખ દૂર કરવું હોય તે સંયમ લઈને આરાધના કરવી) જોઈએ. આ ઉપદેશે નદિષણને નવું જીવન આપ્યું. તેના જીવનમાં ઉત્સાહ અને ચેતના પૂરાયા. તેણે ચારિત્ર સ્વીકાર્યું. અને તેનું પાલન નિર્મળપણે કરવા માંડયું. આમે નંદિષેણુ શ્રમરત ને સહનશીલ તે હતા જ, હવે છઠ્ઠને પારણે આયં. બિલ ને ઉપર છ એમ નિરંતર કરવા માંડ્યા. જેવા તપમાં આગળ વધ્યા તેથી યે બમણા વેગથી સેવામાં પણ પાવરધા બન્યા. પિતાના દેહની પરવા કર્યા વગર બીજાને સુખ સગવડ ને શાન્તિ આપવી એ એમને જીવનમન્ત્ર. કઈ પણ ગ્લાન સાધુની સેવા કરવી એ એમને મન આનંદની વાત. ખૂબ ઉત્સાહ ને ઉલ્લાસથી બધાયે સાધુની સેવા કરતા. કેઈદિ સેવાનો લાભ ન મળે તો મનમાં થાય કે આજ તો કાંઈ લાભ ન મળે. ધીમે ધીમે નંદિષેણની સેવાના શ્રમણ સંઘમાં ચારેકોર વખાણ થવા લાગ્યા. નંદિષણ એટલે મૂર્તિમંત સેવા. સેનાની કમેટી થાય. સત્યની પરીક્ષા થાય. .
આ પ્રશંસા તે દેવલોકમાં પહોંચી ને સૌધર્મ સભામાં ઈન્દ્ર મહારાજે દેવ આગળ નંદિષેણની સ્વમુખે પ્રશંસા કરી. બે દેવને તેમાં વિશ્વાસ ન બેઠે ને પરીક્ષા કરવાનું મન થયું. પરીક્ષા પણ એવી કપરી કે કાચેપચે તે નાસી જ જાય. પણ નંદિષેણ તે નંદિષેણ. પરીક્ષા કરનારની પરીક્ષા થઈ જાય એવું એમણે કરી બતાવ્યું. - છઠ્ઠને પારણે ગૌચરી લાવી, પચ્ચખાણ પારીને વાપર. વાની તૈયારી કરતા હતા ત્યાં એક મુનિ હાંફળા-ફાંફળા
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૨ ]
આત્મએ ધરસાયનમ્
દોડતા આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે “ નગરની મહાર એક વૃધ્ધ સાધુ અતિસારના વ્યાધિથી પીડાય છે. અમે તમારૂ નામ સાંભળીને તે અહિં આવ્યા છીએ પણ નર્દિષણ દેખાય છે જ કયાં. લાકે કહે છે કે ન દિષણ સેવાપરાયણ છે પણ આજે ખાત્રી થઈ કે આ તે 'ભ છે. નહિં તેા સાધુ રાગથી પીડાતા હાય ને ખરેાસેવાભાવી આમ ખાવામાં ય પડે ખરા ! ,, બસ. કોઈ સાધુ બીમાર છે એટલુ' સાંભળતાં જ નર્દિષેણે ગેાચરી આઘી મૂકી ને ગ્લાન સાધુ માટે પાણી લેવા ગામમાં ગયા. પણ દેવે બધા ઘેર પાણી ન ખપે એવુ કરી દીધું. ઘણાં ઘરે ફર્યાં પછી એક ઘરે ખપે એવું જલ મળ્યું, તે લઈને નગરની બહાર ગ્લાન મુનિ પાસે તે આવી પહોંચ્યા. આવતાંની સાથે જ વૃધ્ધ ને રાગી મુનિએ નંદિષેને ઉધડા લીધા, ગ્લાન મુનિએની માવજત કરનાર નદિષેણ મુનિ તમે જ કે કયારના ય તમારી વાટ જોતા અહિં હેરાન થાઉ છું.. આટલી બધી વાર હાય. આવા સેવાભાવ તે હાય ! તમને ખેલાવવા પડે ખરા ! અને ખેલાવવા મેાકલ્યા પછી કેટલી બધી વારે મેહુ' અતાવા છે !” આવેા ગ્લાન મુનિના પુણ્ય પ્રકોપ સાંભળવા છતાં ન દ્રિષેણુ એક અક્ષર પણ ન ખેલ્યા સેવા તેા મૅન જ રહે !
!
· ઘેાડા વિલમ્બ થઈ ગયા મને ક્ષમા આપે। ' નિષેણે ઉત્તર વાળ્યા. મનમાં જરાયે ગ્લાનિભાવ ન આવ્યેા. એ તે પેલા પ્રાસુક જલથી અતિસારથી પીડિત મુનિના અતિસારને લીધે ગંદા અનેલા અવયવાને સાફ કરવા લાગ્યા. શરીર શુદ્ધ થયા પછી નર્દિષેણે મુનિને વિનંતિ કરી કે “ આપ ઉપાશ્રયે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૧૯ સાધુ સેવા [ ૯૩ ] પધારે ત્યાં આપની સેવા-સુશ્રુષા બરોબર થશે. જરાયે અશાતા નહિં થાય ને આપની સેવાનો લાભ મળશે. ” આ સાંભળતાવેંત પેલા વૃદ્ધને ગ્લાન મુનિ તાડૂક્યા. “નંદિષેણ! તને મારી પરિસ્થિતિનું લગારે ભાન નથી લાગતું ! તું કેને કહે છે ! મારે ઘડીએ ઘડીએ મળ ત્યાગ કરવો પડે છે. શરીર સાવ અશક્ત ને જીર્ણ થઈ ગયું છે ને એવાને તું ચલાવીને ઉપાશ્રયે લઈ જવાની વાત કરે છે. કાંઈ બુદ્ધિ છે કે નહિં ” તરત જ વિનીતભાવે નંદિષેણે મુનિને કહ્યું “મારી ભૂલ થઈ આપને વાંધો ન હોય તો મારે ખભે બેસી જાઓ, હું ઉપાશ્રયે લઈ જઈશ.” “તો મારી ના નથી ” મુનિને સમ્મતિ આપી.
છઠ્ઠનું પારણું પણ નથી કર્યું એવા નંદિણ, બીમાર ને બિસ્માર મુનિને પિતાની કાંધ ઉપર બેસાડીને ઉપાશ્રય તરફ ચાલ્યા. એક જગ્યાએ નંદિષેણને પગ લથડ્યો તરત બાણ છૂટું–
જરાક તે ભાન રાખ! આવી રીતે રોગીને શા સારું ત્રાસ આપે છે. ”
નંદિષેણની ધીરજ જરી યે ખૂટતી નથી. થોડા વધુ સાવધ બનીને ગામની વચ્ચમાં આવ્યા ને ખભા પર બેઠેલા મુનિએ નંદિષેણ પર મળ ત્યાગ કર્યો. અતિસારને વ્યાધિ, ચીકણ ને દુર્ગધ વછૂટતે મળ. નગરને મધ્ય વિભાગ, આવું બધું હોવા છતાં નંદિષેણના મનમાં કંટાળે કે સૂગ આવતી નથી. આવા પ્રસંગે સગી માં પણ બાળક પર શેષ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૪ ]
આત્મખેધરસાયનમ્
કરે, ગુસ્સે થઇ જાય, પણ આ તે મનને સમભાવે સમજાવે છે કે બીમાર રાગીનાશે। દ્વેષ? રાગ જ એવા છે ને તેમાં પણ અવસ્થા, આ મુનિને જલદી આરામ થઈ જાય એવુ કરૂ'. નદિષેણે ખૂબ શાંતભાવે આ મળ પરીષહુને સહન કર્યાં. મૂળ પાતે બ્રાહ્મણ, શૌચ-પવિત્રતાને ખૂબ માનનારા, છતાં ચે લેશમાત્ર ઘૃણા ન કરી. ઉપાશ્રયે પહેાંચ્યા. વૈયાવચ્ચમાં ને સેવાભાવમાં નિશ્ચળ જાણી દેવા પ્રત્યક્ષ થયા. ન'દિષેણુની સુરાચલ જેવી અડગ સેવાવૃત્તિ જોઈ ખૂબ પ્રસન્ન થયા. અધી વાત કરી અને ઈન્દ્રે કરેલી પ્રશ'સા યથાર્થ ને સત્ય છે એ કહ્યું. વન્દના કરી ક્ષમા માગી, દેવા સ્વર્ગે ગયા. ન-િ ષેણુ બાર હજાર વર્ષ ચારિત્ર પાળી સાતમા મહાશુક્ર દેવલેાકમાં દેવ થયા. દેવલેાકથી ચ્યવીને સૌરીપુરમાં અંધક વૃષ્ણી રાજાને ત્યાં સુભદ્રા નામની રાણીથી દશમા રૂપરૂપના અખાર વસુદેવ થશે.
જોયુંને ! સેવા કેવી અદ્ભુત દેવી છે! તેના આશ્રય જે કરે છે તે કેવા જગમાં ખ્યાતનામ થાય છે ને પરભવમાં સુન્દર સુખાને મેળવે છે. માટે સાધુપુરુષાની સેવા-ભક્તિ અવશ્ય કરવી. ૧૯
F
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થસહિત–લેક ૨૦ વિરતિરતિ
[
૫ ]
(૨૦) વિપતિરતિઃजिनेश्वरैर्गणीश्वरैर्मुनीश्वरैरपाकृता,
रतीशरूपतुल्यरूपधारकैरियं रतिः। विरक्ततामुपास्य कर्ममर्म संनिहत्य साध्वनन्तमन्तकान्तकृत् समन्ततोऽमृतं वृतम् ॥२०॥
* पञ्चचामरम् ભાવાથ–વિરતિમાં રુચિ
કામદેવ સમાન રૂપને ધારણ કરનારા જિનેશ્વર, ગણધરે, અને આચાર્યો રતિને દૂર કરીને કર્મના મર્મને મૂળમાંથી હણીને સર્વ પ્રકારે યમરાજના અન્તને કરનાર એવા અનન્ત મોક્ષને સારી રીતે પામ્યા છે. એથી દરેક ક્ષાભિલાષી પ્રાણીઓ વિરતિની ઉપાસના કરવી જોઈએ. વિશદાથ:
અનાદિકાળથી વિષ ને કષામાં રચ્યાપચ્યા રહેતા આત્માને તેનાથી છોડાવી ધર્મ–તપ-ત્યાગને માર્ગો જેવો તેનું નામ વિરતિ. જીવનમાં વિરતિ આવે એટલે પાપને આવવાના રસ્તા બંધ થઈ જાય. નવું પાપ આવે નહિં અને જુનું પાપ હોય તે વિરતિના બળે ક્ષીણ થઈ જાય એટલે આપોઆપ મોક્ષ હાજર થાય. કે પ્રતાપ ને પ્રભાવ છે આ વિરતિનો. આમ તે સંસારના સઘળા પદાર્થોમાં વિરતિની પ્રેરણા ભરી છે. કેઈ દિવસ સાયંકાળે પશ્ચિમાકાશમાં
* प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૬ ]
આત્મખેાધરસાયનમ્
ખીલેલી સધ્યાને જોઈ છે? તે સમયે રંગેાની ઉજાણી કરવા વાદળા દોડધામ કરી રહ્યા હાય છે, છૂટે હાથે વાપરા તેાયે કદીયે ન ખૂટે એવા અનેકવિધ રંગાના કુંડા રેળાતા હાય છે તેમાંથી ભાતભાતનાં ચિત્ર જન્મે તે વિખરાય. આ દૃશ્ય એટલું બધુ મનમેાહક હાય છે કે આપણને થાય કે અસ, મટકું માર્યા વગર જોયા ને જોયા જ કરીએ. આંખને જરીએ તૃપ્તિ ન થાય એવા દૃા ઊભરાતા હેાય છે. હવે એ જ દૃશ્ય વિરતિની આંખે જોશેા તા એ રંગબેરંગી દૃશ્યામાં નેસ'સારના ભાગવિલાસમાં કાંઈ અન્તર નહિં દેખાય. આપણી ચર્મચક્ષુથી જે કાંઈ દેખાય છે, તે બધું પેલા વાદળાના રંગ જેવુ' જ નશ્વર ને ક્ષણજીવી છે. કહ્યું છે કે
अनित्यं संसारे भवति सकलं यन्नयनगम् |
પછી એ ઇન્દ્ર કે ચક્રવતિની ટોચની સુખ-સમૃદ્ધિ અને વિશાળ વૈભવ હાય કે રકની ઝૂંપડી હાય બધુંએ ચમકદાર ચપલ વિજળી જેવુંજ વિનશ્વર.
प्रसरति विषयेषु येषु रागः परिणमते विरतेषु तेषु शाकः । त्वयि रुचिरुचिता नितान्तकान्ते ! रुचि परिपाकशुचामगोचरोऽसि || १ ||
જે શબ્દાદિ વિષયામાં રાગ થાય છે તે જ વિષયા જ્યાંરે દૂર થાય છે ત્યારે શાક થાય છે. એટલે વિષયાના રાગની સાથે શાક અવશ્ય' ભાવી છે જ. એ જ રાગપરમાત્માની સાથે કર્યાં હાય તા કદીયે શાક આવે જ નહિં, કારણ કે પરમાત્મા શાશ્વત છે—શાક રહિત છે. પરમાત્મા સ્વરૂપ વિષયના વિયાગ થવાના જ નથી એટલે શેક પણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–àાક ૨૦ વિરતિરતિ
[ ૯૭ ]
નહિં. વિષયાના રાગ એકલા શાકને જ નથી આણુતા, સાથે સાથે અનિષ્ટ ઉદાસીનતાને પણ લાવે છે. આ શાક ને ઉત્ક્રા સીનતા ન જોઇતી હાય તેા વિરતિના આશ્રય કરેા. વિરતિને ત્યાં શાકે નથી ને દુ:ખે નથી. વિષયાના નાશ તા અવશ્ય થવાના જ છે. હવે જો તમે વિષયાને નહિ છેડા તા વિષય તમને છેડી જશે અને તે તમને ભારે પડશે. તેના અલાભવમાં પારાવાર શાક થશે. જો તમે તે વિષયાને જાતે જ છેાડી દેશે. તા ખૂબ સુખના અનુભવ થશે. વૈરાગ્ય-વિરતિનિર્ભાયતાનું પરમ સ્થાન છે, જીવે તેનામાં—વિરતિમાં રતિરુશિ-કરવી. અનન્તા જિનેશ્વરા-ગણધરો પણ રતિને છેહુ દઇ વિરતિના સંગ કરી નિઃસ`ગ અવસ્થાને પામ્યા છે.
શિવકુમારને વિરતિમાં કેટલી તીવ્ર રતિ હતી. વિરતિ ન મળી તેથી યાવજ્જીવ સુધી છઠ્ઠને પારણે આયખિલ કર્યાં. તેને વૃત્તાન્ત આ પ્રમાણે છે.
ચરમકેવલી શ્રી જખૂસ્વામિને પૂર્વ ભવ વિષ્ણુન્નાલીદેવ અને તેના પૂર્વભવમાં તેએ શિવકુમાર હતા. મહાવિદેહુ ક્ષેત્રમાં પુષ્કલાવતી વિજયમાં વીતશેાકા નામની સુન્દર નગરી હતી. રાજા પદ્મરથ તે નગરીનું શાસન સુન્દર કરતા હતા. તેને વનમાલા નામની પટરાણી હતી. તેને એક અતિ રૂપવાન્ પુત્રને જન્મ આપ્યા. તેનું નામ શિવકુમાર એવું રાખ્યું. કલાચાય ની પાસે તે સઘળીયે કલાએ શિખ્યા. અનુક્રમે તે યૌવન વય પામ્યા. રાજાએ રાજકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલી ઘણી કન્યાએ સાથે તેનુ પાણિગ્રહઁણ કરાવ્યું. ઢાળુક દેવની
10
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૮] -
આત્મબોધરસાયનમ
જેમ તે સુખમાં કાળ પસાર કરવા લાગ્યા. વર્ષે દિવસની જેમ પસાર થવા માંડ્યા. સુખમાં–આનંદમાં સમય ખૂબ વેગથી વીતે છે.
એકદા પિતાની પ્રાણપ્રિય પત્નીની સાથે ઝરુખામાં શિવકુમાર બેઠે હતો, તે વેળા સાગરદત્ત નામના એક મુનિમહારાજને તેણે જોયા. જેઓ શિવકુમારના પૂર્વભવમાં તેઓના વડીલબબ્ધ હતા. એટલે કે ભવદત્ત એ મેટા ભાઈ અને ભવદેવ એ નાના ભાઈ. ભવદત્ત સ્વર્ગે ગયા ને ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહક્ષેત્રમાં પુષ્કલાવતી વિજયમાં પુંડરીકિણીનગરમાં વા દત્ત નામના ચક્રવર્તિને ત્યાં યશેઘરા નામની રાણની કુક્ષિએ (સાગરદત્ત તરીકે ઉત્પન્ન થયા. પૂર્વભવની આરાધનાના પ્રતાપે થોડા જ કાળમાં સઘળી એ કલા ને શાસ્ત્રમાં પારંગત થઈ ગયા. અનુક્રમે યૌવન પામ્યા. માતા-પિતાએ રાજકન્યા સાથે પરણાવ્યા. એકદા સાયંકાલે આકાશમાં સુન્દર નયનરમ્ય મેઘમંડળ જોયું. પિતાનું કૌશલ્ય બતાવવા માટે ગગનવિહારી વાદળએ અસંખ્ય ચિત્ર આલેખ્યા ને ચિતાર જેમ રાજાને રીઝવવા માટે એક પછી એક ચિત્ર દોરે તેમ દેરવા માંડ્યા. ક્યાંય સુધી સાગરદત્ત આ વાદળાની રંગ– લીલા જોઈ રહ્યા. થોડી જ વારમાં એ રૂપાળા ચિત્રો વિલાઈ ગયા-વિખરાઈ ગયા ને સાગરદત્તના મનમાં ચમકારે થ. આ ચિત્રો જેમ ક્ષણિક છે તેમ આ શરીરથી માંડીને સઘળુંયે અનિત્ય-અસ્થિર છે. એવા સુખ-વૈભવથી સર્યું. સંસારથી વિત થયેલા સાગરદને પ્રવજ્યા લેવાને દઢ સંકલ્પ કર્યો.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨૦ વિરતિરતિ
[ ૯ ] માતા-પિતાને વાત કરી. માતાપિતાએ કહ્યુંઃ “યૌવનમાં તે ભોગો ભેગ, પછી વૃદ્ધાવસ્થામાં દીક્ષા લેજે.” પણ સાગર દત્તની દઢતા જાણુને માતાપિતાએ અનુમતિ આપી.
સાગરદત્તે સાગરાચાર્ય મહારાજ પાસે પ્રવજ્યાને ગ્રહણ કરી. ગ્રહણશિક્ષા ને-આસેવનશિક્ષાને ગ્રહણ કરી સાગરદત્ત શ્રુતના પારગામી થયા. ચૌદપૂર્વધર થયા. ખૂબ તપસ્યા કરતા તેમને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. અનુક્રમે વિહાર કરતા આ સાગરદત્ત મહર્ષિ વીતશેકા નગરીમાં પધાર્યા. માસક્ષમણને પારણે સાગરદત્તમુનિ કામસમૃદ્ધ નામના સાર્થવાહને ત્યાં લાભ આપવા પધાર્યા. સાર્થવાહે તપસ્વી મુનિને વહારાવ્યું. સુપાત્રદાનના પ્રભાવે આકાશમાંથી વસુધારા થઈ. શિવકુમારે આ સાંભળ્યું ને તેને ઘણું આશ્ચર્ય થયું. તે તો તે મુનિ પાસે પહોંચી ગયો. મુનિરાજને વન્દન કરી તેમની પાસે કમલની પાસે રાજહંસ બેસે તેમ બેસી ગયે. સાગર દત્ત મુનિએ ધર્મદેશના સંભળાવી. સંસારની અસારતા પણ સમજાવી. દેશના સાંભળીને શિવકુમારના ફટિક-નિર્મળ મનમાં વિરાગ્ય ઉત્પન્ન થયું. તેણે સાગરદત્તમુનિને પૂછ્યું, કે “આપને જોઈને મને હર્ષ ને સ્નેહ કેમ થાય છે, તેમાં શું શું કારણ છે?” | મુનિએ અવધિજ્ઞાનથી જોયું અને કહ્યું કે “પૂર્વ ભવમાં તું મારે નાનો ભાઈ હતે. તારી અનિચ્છાએ પણ મેં તને પરલોક સુધરે એ બુદ્ધિએ દીક્ષા અપાવી હતી. ત્યાંથી આપણું બને દેવકમાં દેવ થયા હતામ્રાંચ્ચણ આપણને
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૦ ]
આત્મબોધરસાયનમ પરસ્પર પ્રીતિ હતી. આ ભવમાં તું પવરથ રાજાને પુત્ર શિવ થયો ને હું વાદત્ત ચક્રીને પુત્ર સાગરદત્ત થયે. એટલે પૂર્વભવના સમ્બન્ધને કારણે તેને સ્નેહને હર્ષ થાય છે. શિવે કહ્યું કે પૂર્વભવમાં મારી અનિચ્છાએ પણ આપે પ્રત્ર
જ્યા અપાવી હતી તે આ ભવમાં પણ મને લોકહિતકારી દીક્ષા આપે, હું મારા માતાપિતાને પૂછીને આવું,
ત્યાં સુધી મારી ઉપર કૃપા કરી આપ અહિં સ્થિરતા કરો. - શિવકુમારે ઘેર જઈને માતપિતાને કહ્યું કે “આજે મેં સાગરદત્તમુનિની દેશના સાંભળી. તેમની કૃપાથી સંસારની અસારતા સમજાઈ. હું સંસારથી વિરક્ત થયે છું. સંસારમાં ચારેકેર-પાસ આગ લાગી છે. સઘળોએ સંસાર વિષય કષાયની જ્વાળામાં ભડકે બળે છે. સંયમ જ શાંતિ ને સુખનો ઉપાય છે. મારું મન સંસારથી ઉતરી ગયું છે. તેથી આપ પ્રવજ્યા લેવાની અનુમતિ આપ ”
માતાપિતાએ કહ્યું કે “જે અમારી ઈચ્છા પૂર્વક તું કાર્ય કરવા ચાહતે હે તે અમે તને રજા આપતા નથી. તું વિરાગ્યથી ભલે અમને પરાયા માન પણ અમે તે તને અમારો જ માનીએ છીએ.” શિવકુમારના મનમાં મંથન જાગ્યું. એક બાજુ માતપિતાની રુચિ અને બીજી બાજુ પિતાની તીવ્ર વિરાગ્ય ભાવના. એ બન્નેને મેળ કઈ રીતે ખાય એવું ન લાગ્યું. એટલે ભાવથી સાગરદત્ત મુનિના શિષ્ય તરીકે સંકલ્પ કરીને, કોઈપણ પ્રકારની સાવધ પ્રવૃત્તિ ન કરવાનો નિશ્ચય કર્યો ને પિતાને આવાસે રહ્યા. ભજન કરવાને સમય
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–àાક ૨૦ વિરતિતિ
,
[ ૧૦૧ ] થયા પણ શિવકુમારે ભાજન ન કર્યું. માતપિતાએ 'ખૂબ ખૂબ કાલાવાલા કર્યાં પણ જરી પણુ રીસ વગર શિવકુમારે કહ્યું કે ‘મને ખાનપાનમાં રુચિ નથી. ' સાંભળીને માતપિતા ઉદ્ભવિગ્ન ને ચિન્તિત થઈ ગયા. ખસ અહિંયા જ વિરતિ ને રતિનું યુદ્ધ જામે છે. એક બાજુ અપાર મમતા ને અગાધ વાત્સલ્ય વરસાવતા માતપિતા, પેાતાને માટે પ્રાણ પાથરવા તૈયાર, રૂપમાં રતિને પણ શરમાવે એવી સ્ત્રી, સંસારના કેટલાએ આત્મા જે સુખ વૈભવ મેળવવા માટે ઘાર તપ આચરે અને ભલભલાને પણ જૈ સુખ સમૃદ્ધિ જોઇને નિયાણું કરવાનું મન થઇ જાય એવા રાજ વૈભવ. તા બીજી બાજુ સાગરદત્ત મુનિની દેશના અને વિરતિ સ્વીકારવાની અદમ્ય ભાવના. કેટલી ધીરજ ને મક્કમતા રાખવી પડે. આવા વિરતિ ને રતિના યુદ્ધો જ્યારે સંસારમાં જાગે છે ત્યારે વિજયશ્રી તા વિરતિને જ વરે છે. અન્તમાં વિરતિ જ જીતે છે. કોઈપણ હિસાબે શિવકુમાર ભાજન લેતા નથી ત્યારે પદ્મરથ રાજાએ દૃઢપ નામના શ્રેષ્ઠિપુત્રને નગરમાંથી એલાવ્યા અને કહ્યું કે “ મારા પુત્ર ભેાજન કરતા નથી તમે કાઇપણ રીતે તેને ભાજન કરાવે તે અમારી ઉપર માટે ઉપકાર થશે.” દૃઢમે તે વાત સ્વીકારી. ચકારને વિચક્ષણ એવેા દૃઢધર્મા શિવકુમારની પાસે ગયા. નિસ્ટિહિ કહીને એરડામાં પ્રવેશ કર્યાં. ત્યાર પછી ઇરિયાવહી કરી ભૂમિને ઉત્તરીય વસવર્ડ પ્રમાને શિવકુમારને દ્વાદશાવતુ વન્દન કર્યું. મારી પર કૃપા કરી એમ મેટેથી એલીને તેની પાસે બેઠા. શિવકુમારે કહ્યું કે “ આ પ્રકારના વિનય તે સાગર
:
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ૧૦૨ ]
આત્મખેધરસાયનમ્
ર
દત્ત મુનિની પાસે મે જોયે હતા તે વિનય મારી પાસે કેમ કરી છે ?” શ્રેષ્ઠિપુત્રે કહ્યું કે “ સમ્યગદૃષ્ટિના સમભાવ અધા પ્રકારના વિનયને ચાગ્ય છે. જેનું ચિત્ત સમભાવથી ભાવિત હોય તે વન્દનને ચેાગ્ય છે. તેમાં અત્યુક્તિ નથી. હું તા એ પૂછવા આવ્યા હતા કે આપ રસજવરાતુરની જેમ ભાજન કેમ લેતા નથી ?”
શિવકુમારે કહ્યું, કે ‘વ્રતને માટે માતાપિતાએ અનુ મતિ ન આપી તેથી હુ' ભેાજન કરતા નથી, ને ભાવયતિ થઇને ઘરે રહ્યો છુ.' શ્રેષ્ઠિપુત્રે કહ્યું, કે ‘ ધર્મ આરાધના દેહને અધીન છે ને ફ્રેંડ આહારથી ચાલે છે માટે ધમની આરા ધના કરવા માટે પણ આહારની આવશ્યક્તા છે. મહર્ષિએ પણ નિરવદ્ય-આહારને ગ્રહણ કરે છે. કારણ કે નિરાહાર દેહથી કમ નિર્જરા શકય નથી.’ શિવકુમારે કહ્યું કે ‘ નિર વદ્ય આહાર નથી મળતા તેથી ન ખાવું એ ઉત્તમ છે.’ શ્રેષ્ઠિપુત્રે કહ્યું કે “હું” તમારા શિષ્ય અને તમે મારા ગુરુ. હું તમને નિરવદ્ય આહાર લાવી આપીશ.”
';
6
ત્યારે શિવકુમારે કહ્યું કે હું છઠ્ઠું કરીશ ને પારણે આયંબિલ કરીશ.' શ્રેષ્ઠિપુત્ર; શિવકુમારના યાગ્ય વિનય કરે છે. એ પ્રમાણે આર આર વર્ષે વિરતિની તીવ્ર ભાવનામાંજ વ્યતીત થયા પણ માતાપિતાએ, અનુમતિ ન આપી. કંઠાર તપથી ચારિત્ર મેાહનીયકમ ક્ષીપ્રાયઃ થઇ ગયુ.. આવા સુકેામળ દેહુ કેટલુ' સહી શકે! ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે શિવકુમાર પ્રદ્દાલેાકમાં મહાદ્યુતિવાળા વિદ્યુમ્માલીદેવ થયા.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિતÀાક ૨૧ અહિંસા વ્રત
| ૧૦૨ ] શિવકુમારના ભવમાં આરાયેલ ને આચરેલ તપસ્યાના પ્રભાવે જબૂકુમાર થયા ને અખૂટ સુખ-સમ્પત્તિને ત્યાગીને દીક્ષા લીધી. તેજ ભવમાં સકલ કના અન્ત કરી લેાકાલેાકપ્રકાશક કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. ચરમકેવળી બની શિવપદના સ્વામી બન્યા. કેવા અદ્ભુત પ્રભાવ છે વિરતિના !
અનાથીસુનિ | પણ હજી આપણને કાલ" આપે છે કે વિરતિના સકલ્પ માત્રથી મારા અસાધ્ય ને દુઃસાધ્ય રાગે પળવારમાં વિલીન થઈ ગયા. તે તેના ત્રિકરણશુદ્ધ આચરણથી શુ' ને શુ' ન થાય !
એ રીતે વિરતિમાં રતિ-રુચિ-ધમ આરાધનાને સાર છે. માટે સુખ ને શ્રેયાભિલાષી જીવે રાજ વૈરાગ્ય ધારણ કરવા. ૨૦.
(૨૧) અહિંસાવ્રતસ્~~
दयया सह यस्य परत्वमहो
परितः प्रणयो दुरितेन समम् । महितस्य यतश्च हितं भवति,
त्यज तं सततं किल जीववधम् ॥ २१ ॥ * तोटकम्
ભાવાર્થ:–અહિંસા વ્રત
યાની સાથે જેને પરમ શત્રુતા છે અને પાપની સાથે જેતે
* इह तोटकमम्बुधिसैः प्रथितम् ।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૪ ]
આત્મએ ધરસાયનમ્
પરમ ચૈત્રી છે. વળી જેનાથી અહિતનું હિત થાય છે—અહિતને પાષણ મળે છે. તે જીવ વધનેા તમે ત્યાગ કરો.
વિશદા
""
અહિંસા સર્વ ધર્મના પાયા છે. અહિંસા જે ધમમાં હાય તે જ ધમ ધમ છે. કહ્યું છે કે “ ચા ધર્મ ના મુજ હૈ એ તદ્દન સત્ય છે. થાડી સૂક્ષ્મ ને સ્વચ્છ દૃષ્ટિથી જોવામાં આવે તા વિશ્વના બીજા ધર્માં જે અહિંસા માને છે, પાળે છે તે; અને .જૈન ધમ જે અહિંસા માને છે ને પાળે છે તેમાં રૂપીયા ને નવા પૈસા જેટલું આન્તરું' સ્પષ્ટ દેખાશે. ધર્મીના સ્વરૂપ જણાવતા વિશેષણામાં જણાવ્યું છે કે— અહિંસા હવસ અહિંસા એ ધર્મોનું લક્ષણ છે. શાસ્ત્રમાં અહિંસાનું સ્વરૂપ જ્યાં આવે છે ત્યાં ત્રસ હાય કે સ્થાવર, સૂક્ષ્મ હાય કે આદર એમ કાઈ પણ જીવની હિંસા કરાય નહિં. પૂર્ણ પણે અહિંસાનું પાલન કરનાર કાચા પાણીને ઉપયાગ ન કરે, અગ્નિ ન સળગાવે, વાયા ન ખાય. પાંદડું પણ ન તારું, કોઈ પણ જીવને ત્રાસ, ભય, દુ:ખ કે પરિતાપ ન આપે. મનમાં પણ વિચાર ન કરે કે આનું અહિત થાય. એવું વચન પણ ન ખાલે કે બીજાનું દીલ દુઃખાય, કાયાને પણ એવી રીતે કેળવે કે જેથી બીજા જીવને જરી પણ ઇજા ન પહોંચે આનું નામ અહિંસા. જેએ અહિંસાનું સાચું સ્વરૂપ નથી સમજતા તેએ હિંસા ઉપર અહિંસાનું લેખલ-પાટી લગાવી દે છે. હિંસા તેા અગ્નિની બહેન છે. “ હિંસા ભગિની અતિ બૂરી ૨ વૈશ્વાનરની જોય ૐ ભવિયા. ” હિંસાથી કાઈને કદી ચે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત- ક ૨૧ અહિંસા વ્રત [ ૧૦૫ ] સુખ નથી સાંપડયું. અહિંસાથી દીર્ધાયુષ્ય અને નિરોગી દેહ તે મળે છે જ પણ ઉત્તરોત્તર ઉચ્ચગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. છ ખંડના અધિપતિ સુભૂમચક્રવર્તિને સાતમી નારકનાં અતિથિ બનાવનાર હિંસા જ છે. સામાન્ય સ્થિતિમાંથી દામન્નકને; દયા ન કલ્પી શકાય એવી સ્થિતિમાં લઈ ગઈ તે વાત આ પ્રમાણે છે.
ગજપુર નામે નગરમાં સુન દ નામે એક ભદ્ર પરિણામી કુલપુત્ર સેવક રહેતા હતા. તેને જિનદાસ નામનો એક મિત્ર હતો તે બન્નેને પરસ્પર અતિગાઢ મિત્રી હતી. તેઓ નગર બહાર આવેલા ઉદ્યાનમાં હંમેશા ફરવા જતા. એકદા ઉદ્યાનમાં ગયા ત્યારે એક જ્ઞાની આચાર્ય મહારાજ પધાર્યા. બન્ને જણા ત્યાં ગયા ને વંદના કરીને બેઠા. આચાર્ય મહારાજે ઉપદેશ આપે. “માંસ એ અત્યન્ત અપવિત્ર વસ્તુ છે. જે અહિં માંસ ખાય છે તેને નરકમાં પરમાધિએ પિતાનું માંસ ખવડાવે છે. “માંસ ભક્ષણથી માનવીનું મન કૂર ને નિર્દય થઈ જાય છે અને માંસ ખાવાથી મહાહિંસાનું પાપ લાગે છે અને તેના કટુવિપાકે પરલોકમાં ભેગવવા પડે છે. માટે માંસ ખાવું ન જોઈએ.” ઉપદેશ સાંભળીને સરળ મનના સુનન્દ કદી પણ માંસ નહિં ખાવાને નિયમ લીધો. જગત્ માત્રના જીવને દુઃખ અપ્રિય ને સુખ પ્રિય લાગે છે. મારો આત્મા છે એ જ આત્મા જગના જીવ માત્રનો છે. મને દુઃખ નથી ગમતું તે બીજાને કયાંથી ગમે. આવા વિચાર ને વિવેકથી તે કદી પણ કોઈપણ જીવની હિંસા કરતે નહિં.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૬ ]
આત્મધરસાયનમ્
અનાદિકાલથી ચાલતા સંસારમાં કદી પણ કેઈની એકધારી સ્થિતિ રહી નથી. તે પ્રમાણે દેશકાળ પણ એકસરખા રહેતા નથી. રથના ચક્રની જેમ વિશ્વમાં સુકાળ ને દુકાળ અનુક્રમે આવ્યા કરે છે. ગજપુરનગરમાં મેટો દુષ્કાળ પડ્યો. ચારે બાજુ હાહાકાર મચી ગયો. અન્ન નહિં મળવાને કારણે લેક માંસ અને માછલા ખાઈને પ્રાણ ટકાવવા લાગ્યા.
જાણે છો આરે આવ્યા ન હોય તેવું થઈ ગયું. સુનન્દ તે લીધેલી પ્રતિજ્ઞામાં દૃઢ હતે. એકદા બાળકને ભૂખે ટળવળતાં જોઈને સુનંદની પત્નીએ કહ્યું, કે “તમે સરોવરમાંથી માછલીઓ લઈ આવે. આમ પાંગળાની જેમ બેસી રહેવાથી કેમ છવાશે?” ત્યારે સુનદે કહ્યું કે “પુણ્યને ક્ષય કરનારી ને પાપને વધારનારી હિંસા નહિં કરવાને માટે નિયમ છે.” ત્યારે સ્ત્રીએ કહ્યું કે “તમને કેઈ સાધુએ ઠગ્યા લાગે છે. પરિવાર દુઃખી થાય છે, મરવા પડ્યો છે છતાં તમે ભક્ષ્યભજન લાવતા નથી. ભૂખે કુટુમ્બ મરી જશે. ત્યારે લોકમાં શું હું બતાવશે” એમ છતાં તે કાંઈ માન્ય નહિં ને દઢ રહ્યો. દૃઢતા એ તે કાર્યસિદ્ધિની જન્મદાત્રી છે. તેની પત્નીએ પિતાનાથી ન સર્યું એટલે પોતાના ભાઈઓને કહ્યું: કે “તમે એને કાંઈ કહે તે ખરા કે કુટુમ્બ સામે તે જેવે?” સુનન્દના સાળાઓ આવ્યા ને પરાણે તેમને સરેવરને તીરે લઈ ગયા.
સુનન્દ દેખાવ પૂરતી જાળ નાખી ને તેમાં પુષ્કળ માછલાં આવ્યા પણ તે બધાને તરફડતા જોઈને દયાપૂર્ણ તેનું હૈયું
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લોક ૨૧ અહિંસા વ્રત [ ૧૭ ] દ્રવી ઊઠયું એટલે પાછા પાણીમાં મૂકી દીધાં. સાંજ પડી ને ખાલી જાળ લઈને તે ઘરે પાછા આવ્યા. બીજે દિવસે પણ એવું જ કર્યું. ત્રીજે દિવસે ગયે ત્યારે જાળ નાંખી તેમાં એક માછલું આવ્યું પણ તેની એક પાંખ જાળની દેરીથી કપાઈ ગઈ હતી, તે તરફડતું હતું. એ જોઈને તેનું અંતર કકળી ઊઠયું. ખાલી જાળ લઈને તે પોતાને ઘરે આવ્યું. બધાને સ્પષ્ટ કહી. દીધું કે “હું કોઈ પણ હિસાબે સ્વર્ગની સાંકળ ને નરકના દ્વાર સમી હિંસા નહિં કરું. તમને ફાવે તેમ કરો.” એમ કહીને તેણે અનશન કર્યું. આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને તે રાજગૃહી નગરીમાં મણિકાર નામના શેઠને ત્યાં સુયશાની કુક્ષિએ અવ તર્યો. તેને જન્મમહોત્સવ ખૂબ ઉત્સાહ ને ઉલ્લાસપૂર્વક ઉજવાય ને તેનું નામ દામન્નક એવું રાખ્યું. દિવસે દિવસે તે મોટો થવા લાગે તે આઠ વર્ષને થયે ત્યારે તેના ઘરમાં મારીને ચેપી રોગ થયે. રાજાએ તેને ઘરની આગળ ભીંત ચણાવી દીધી કે જેથી ચેપ ફેલાય નહિં. એ મારીથી ઘરનાં બધા માણસે મરી ગયા. ફક્ત પુણ્યના પ્રભાવે દામશ્વક બચી ગયે, ને કૂતરાએ કરેલી બખેલ વાટે તે બહાર નીકળી ગયો.
ભૂખે થયેલે તે ફરતે ફરતે સાગરપિત નામના એક શેઠને ઘેર ગયો. ત્યાં બે મુનિઓ ગોચરી લેવા આવ્યા હતા. તેમાં મોટા મુનિરાજ સામુદ્રિક જ્ઞાનવાળા હતા. તેમણે દામકને જોઈને બીજા મુનિને કહ્યું કે આ છોકરે આ ઘરને સ્વામી થશે. ભીંત પાછળ રહેલા શેઠે આ વાત સાંભળીને જાણે વજ પડયું ન હોય એ એ થઈ ગયે. મેં કેટલીએ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૮ ]
આત્મખાધરસાયનમ્
..
મહેનત કરીને પ્રાણની પણ પરવા કર્યા વગર સમુદ્રની સા કરીને આ ધન એકઠું કર્યુ છે. આ સાધનના માલિક શું આ રક થશે ? ખીજને જ માળી નાંખીએ તે વૃક્ષ કયાંથી ઊગે ? એમ વિચારીને લાડવાની લાલચ આપીને તેને ચ'ડાળ પાસે લઈ ગયા. ત્યાં ખડિંગલ નામના એક ચડાળ રહેતા હતા, તેને આ ખાળકના વધ કરવાનું સેાંખ્યું ને ચિહ્ન આપી જવા કહ્યું. સાગરે તા નિરાંતના દમ ખેચ્યા. મનમાં થયુ કે હાશ! કાંટા નીકળી ગયા. ખગિલે ભેાળા હરણિયા જેવા દામન્નકને જોઇને દયાદ્ન થઇને વિચાર્યુ કે આ ખાળકે એવું શું દુષ્કૃત કર્યું હશે કે મને મારવા સાંખ્યા. મારા જેવા પરધન લાલચુ' એવા કાણુ હાય કે આવા ક્રૂર કૃત્ય કરવા તૈયાર થાય. મારી બુદ્ધિને ધિક્કાર થાએ. આવા કુમળા બાળકના વધથી ને તેના પૈસાથી સર્યું. આ બાળક જીવતા હશે તે ઘણું ધન મળશે. એમ વિચાર કરી પેાતાની છરી વડે દામન્નકની ટચલી આંગળીનું ટેરવું કાપીને કહ્યું કે ‘ તારે જીવવું હાય તે અહિંથી મુઠ્ઠીઓ વાળીને ભાગી જા. ’ સિંહને જોઇને હરણીયું દોડે તેમ આંખા મીંચીને દોડતા દોડતા તે આ જ સાગરાત શ્રેષ્ઠિનુ ગેાકુલ હતું ત્યાં આવી પહોંચ્યા. ત્યાં નન્દ નામે રખેવાળ હતા. દામન્નકને જોઇને તેણે પુત્ર ન હેાવાથી પેાતાના પુત્ર તરીકે રાખી લીધે ત્યાં તે ખાઈ પીને મેાજ કરવા લાગ્યા, યુવાન થયા ને ગેાકુળનુ કામ સરંભાળવા લાગ્યા.
પેલા ખડિગલે દામન્નકની ટચલી આંગળીનું ટેરવું સાગર પાતને ખતાવ્યું. તે જોઇને સાગર ખુશ થઈ ગયા. એકદા સાગર શેઠ પેાતાના ગાકુલે ગયા. ત્યાં આ છેકરાને ધારી.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–àાક ૨૧ અહિં`સા વ્રત
[ ૧૦૯ ] ધારીને જોયા ટચલી આંગળી જોઇને નિશ્ચય કર્યા કે નક્કી આ પેલેા જ છેકરા છે. ખગિલે માર્યાં નથી લાગતા. નન્દને પૂછ્યુ કે આ છોકરા કચાંથી આવ્યા તેનું વૃત્તાન્ત નન્દે ખરાખર જેવું હતું તેવું કહ્યું. સાંભળીને વિચાયુ કે મુનિનું વચન ખરે જ સત્ય લાગે છે. હવે શું થશે! શેાક કરવાની કાંઈ જરૂર નથી. ઉદ્યમથી ઈષ્ટ સિદ્ધિ થાય છે. એમ વિચારીને સાગર પેાતાના ગામ ભણી ચાલવા લાગ્યા. ત્યારે નન્દે પૂછ્યું કે ‘સ્વામી! આપ આટલા ઉત્સુક કેમ થઈ ગયા ?’ શેઠે કહ્યું કે ‘મને એક કામ સાંભરી આવ્યું તેથી ઘરે જાઉં છું.' નન્દે કહ્યું કે · વાંધેય ન હેાય તે આ છેકરાને મેકલીએ તે કામ કરી આવશે. ’
'
તે સાંભળીને સાગરે એક લેખ દામજ્ઞકને લખી આપ્યા ને જલ્દીથી જવા કહ્યું. લેખ લઇને દામજ્ઞક રાજગૃહે પહેાંચ્યા. નગરની બહાર એક ઉદ્યાન હતું ત્યાં થાક લાગ્યા હૈાવાથી રાકાયા ને નિદ્રાધીન થઈ ગયા. તે સમયે સાગરશેઠની પુત્રી વિષા ત્યાં કામદેવની પૂજા કરવા આવી. તેણે આ કામદેવ જેવા રૂપવાળા યુવાનને જોયા. તેની પાસે પેાતાના પિતાની મુદ્રાવાળા લેખ જોયા. ચાલાકીથી ધીરે રહીને તે લેખ લઈ લીધે ને વાંચવા લાગી. તેમાં લખ્યું હતું કે ke આવનાર ભાઈને કાંઇ પણ વિચાર્યા વગર જેમ બને તેમ જલ્દી વિષ આપી દેજો. હું કુશળ છું. આ વાંચીને થૂકથી આંખના કાજળ વડે વિષ હતું ત્યાં કાનેા વધારી દીધા ને લેખ જ્યાં હતા ત્યાં હળવેથી હતા તેમ મૂકી દીધા ને પેાતાને ઘેર ગઈ. દામન્નક પણ ઉઠીને સાગરને ઘરે ગયા ને તેના પુત્રને
""
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૦ ]
આત્મધરસાયનમ
લેખ આપ્યા. સાગરના પુત્ર સમુદ્રદત્તે લેખ વાંચ્યા ને જોષી. એને ખેલાવ્યા ને વિષાના લગ્ન માટે મુહૂત પૂછ્યું. ટિપણું જોઇ જોષીએએ કહ્યું કે આજ સાંજનું સારામાં સારૂં' મુહૂ છે પછી આખા વર્ષમાં આવું મુહૂત નથી આવતું. આન દિત થયેલા સમુદ્રદત્ત ખૂબ ઉમંગથી તે બન્નેના–દામન્નક ને વિષાના વિવાહ કર્યાં.
આ બાજુ સાગર શેઠ ગેાકુળથી પાછા વળ્યા ત્યારે રસ્તામાં સાંભળ્યુ કે તમારી પુત્રીનેા વિવાહ મહેાત્સવ ખૂબ જ સુન્દર થયા. સાંભળીને સાગરને ખૂબ ખેદ થયા. મનમાં વિચાર્યું" બીજું' ને વિધિએ કર્યુ* ખીશું. જમને ત્યાં મેકલવાના હતા તે જમાઈ બની ગયા. પુણ્ય પાંસયુ” હોય ત્યાં અવળુ પણ સવળું થાય છે. હજુ પણ ખદ્ગિલને કહીને તેના વધ કરાવું. ભલે મારી પુત્રી દુ:ખી થાય. સ્વાર્થ અને દ્વેષ શું શું પાપાચરણ નથી કરાવતા ! સાગર ખદ્ગિલને ત્યાં ગયા ને ક્રાધના આવેશથી કહેવા લાગ્યા કે તે પેલાને કેમ ન માર્યાં, તું મને ઠગી ગયા. ખડૂગિલે કહ્યું કે “ કયાં છે તે મને ખતાવા અત્યારે પણ તેના વધ કરી તમારી ઈચ્છા પૂરી કરૂં. ” શેઠે તેને મારવાના સંકેત ને સ્થળ જણાવ્યું. શેઠ ઘરે આવીને નવા વરવધૂને કહેવા લાગ્યા કે ‘હજુ સુધી તમે માતાના મંદિરે દર્શન કરવા નથી ગયા. જેના રુડા પ્રતાપે તમારા વિવાહ થયો છે. લે આ પૂજાની પાટલી ને જાવ માતાના મંદિરે.’ આમ કહીને શેઠ ચાલ્યા ગયા. દામત્રક ને વિષા તૈયાર થઇને માતાના મંદિરે જવા નીકળ્યા. તે
,,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-ક ૨૧ અહિંસા વ્રત
[ ૧૧૧ ]
જોઈને શેઠના પુત્ર સમુદ્રદત્તને થયું કે રાત વધતી ચાલી છે. નવદંપતિને માટે પ્રદેષ સમયે બહાર જવું ઈષ્ટ નથી. તેમને બદલે હું જ દર્શન કરવા જઈ આવું. એમ વિચારી સમુદ્રદત્ત પૂજન સામગ્રી લઈ માતાના મંદિરે ગયે અને મંદિરના દરવાજામાં પેસતાં જ પૂર્વના સંકેત પ્રમાણે ખગિલે ખગ વડે સમુદ્રદત્તને વધ કર્યો. આ વાતની સાગરતને જાણ થઈ કે તરત જ તેની છાતી ફાટી ગઈ અને તે મૃત્યુ પામ્યા. નિષ્ફળતાનો પ્રત્યાઘાત ઠેઠ મરણને નિમંત્રે છે. આ વેળાએ પણ દામન્નકનું પુણ્ય જાગતું હતું તેથી ત્રીજી વખતના કાવતરામાં પણ તે બચી ગયે. ખરેખર-ક્ષતિ guથાનિ પુષિતાનિ તે નગરના નરવર્મ રાજાએ તેને સાગર શ્રેષ્ઠિની સઘળીએ સમ્પત્તિને સવામી બનાવ્યો. દામન્નક પણ ખૂબ વિવેકી ને ગુણીયલ હતું. રાજાનું માન સારૂં જાળવતે તેથી રાજાએ તેને નગરશેઠ બનાવ્યો. ત્યાં અખૂટ સુખને ભોગવીને આયુષ્ય પૂર્ણ થયે મૃત્યુ પામી દેવ થયો. ત્યાંથી મનુષ્ય જન્મ પામી પારમેશ્વરી પ્રત્રજ્યા સ્વીકારી ક્ષમા જશે.
જોયુંને! અહિંસાના ફળે કેવા સુખદાયીને સુન્દર આવે છે. જૈન ધર્મના સઘળાએ અનુષ્ઠાનની પાછળ અહિંસાને જ સૂર મુખ્ય રહે છે. જૈન ધર્મની ગળથૂથીમાં જ દયા પડી છે. પગ નીચે કીડી આવે કે તરત નાનો છોકરો પણ બોલશે કે પાપ લાગે આપણાથી કીડી ન મરાય. દયા સર્વ જી પર રાખવી જોઈએ. હિંસાને ત્યાગ કરીને અને અહિંસાને સદા-સર્વદા સજીવન રાખવી એ જીવનનું પરમ કર્તવ્ય છે. ૨૧.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૨ ]
આત્મબોધરસાયનમ
(૨૨) સત્યત–
गदितुमनृतमिच्छतीह काम, कुशलमवाप्तुमहे। महाविमूढः । अमृतमपि विहाय जीयितेच्छुः, पिबति विष विनिपातद्विपाकम् ॥ २२ ॥
* पुष्पिताना
ભાવાર્થ-સત્ય વ્રત –
આશ્ચર્ય છે કે મૂર્ખશેખર મનુષ્ય સુખ મેળવવા માટે આ વિશ્વમાં અસત્ય બોલવાની ખૂબ ઈચ્છા રાખે છે. તે જીવવાની ઈચ્છાવાળો અમૃતનો ત્યાગ કરીને પરિણામે વિનાશ કરનાર ઝેરનું પાન કરે છે એટલે સત્ય અમૃત છે અને અસત્ય વિષ છે. વિશદાર્થ
સત્ય વચન એ ઉચ્ચ અને આદર્શ જીવનનું પહેલું પગથિયું છે જેના જીવનમાં સત્યની પ્રતિષ્ઠા થાય છે તેને અવશ્ય વચનસિદ્ધિ સાંપડે છે. તમે સત્યને પૂરેપૂરા વળગી રહેશે, ગમે તેવા આકરા સંગમાં કે કપરી કસોટીમાં પણ અસત્યને આશરો નહિ લો તે તમારા જીવનમાં સત્યની ઝલક કઈ એર રીતે ચમકશે. કદાચ તમને તત્કાલ પૂરતી - અસત્યની જીત ને સત્યની હાર લાગશે પણ પરિણામે તમે ની પ્રતીતિ થયા વગર નહિં રહે. અસત્ય * अयुजि नयुगरेफतो यकारो युजि च नजौ जरगाश्च पुष्पिताप्रा ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–àાક ૨૨ સત્યવ્રત
[ ૧૧૩ ] તમને કદાચ ઘેાડા ઘણા લાભ આપશે. પણ પરિણામે તે દુઃખરૂપ બનશે એ નિશ્ચિત છે. એકવાર સત્યને છેાડી થાડા ક્ષણિક લેાભથી પરવશ થઇને અસત્યના આશ્રય કરનાર સદાને માટે સત્યથી દૂર હડસેલાઇ જાય છે. એક અસત્યને સત્ય ઠરાવવા માટે બીજા સે। અસત્યો કરવા પડશે. માટે બિલકૂલ નીડર બનીને સત્ય જ ખેલવુ' અને તેનેાજ આગ્રહ રાખવેા. સત્ય એટલે એકવાર મેલ્યા પછી ગમે તેટલી વાર ખેલવાના પ્રસંગ આવે તેાય એકસરખુ` જ-સ્વાભાવિક રીતે યાદ કર્યા વગર ખેલાય તે સત્ય, અસત્ય જે ખેલ્યા હશે. ને થાડા સમય બાદ તે વાત પૂછે ત્યારે યાદ કરીને ખેલવું પડશે. કારણ કે માયા થઇ-તેની પાસે બે વાત થઇ; એક પેાતાની વાસ્તવિક વાત અને બીજી અનાવટ કરીને કરી છે તે. એમ એ વાતમાં મનાવટવાળી વાતને યાદ કરવી પડે છે. લેાકવ્યવહારમાં પણ તેની આખરૂ-કીંમત ખૂબ એછી થઈ જાય છે. ખીજા વિશ્વાસ પણ મૂકતા નથી. પછી કાઇકવાર તે સત્ય એલ્યેા હાય તા પણ તેનું સત્ય માનવા કાઇ તૈયાર નથી થતું. એ રીતે જીવન જીવવામાં ઘણાં અપમાન ને અવહેલના સહન કરવા પડે છે. એક જ અસત્ય કેટલે હદની તારાજી સર્જે છે! ને સત્ય વચનથી પ્રારંભમાં તેની કસોટી થાય, સહન કરવું પડે. પણ પરિણામે તેની પ્રતિષ્ઠા એટલી બધી જામી જાય કે લેાકેા તેના વચન ઉપર પ્રાણ પાથરવા તૈયાર થઈ જાય છે. એક જ અસત્યના આશ્રયથી વસુરાજા નરકે ગયા. ગમે તેટલા ભય બતાડવા છતાં અરે !
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૪ ] -
આત્મખેધરસાયનમ્
યાવત્ પ્રાણાન્તના ડર દેખાડવા છતાં કાલકસૂરિ મહારાજ અડગ રહ્યા. સત્યને જ વળગી રહ્યા.
તે રોચક વાત આ પ્રમાણે છે.
તુરમણી નામની નગરીમાં કાલક નામે બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. સ્વભાવે વિનીત હતા. તેને ભદ્રા નામની બહેન હતી. તેને દત્ત નામના પુત્ર હતા. કાલકે ગુરુમહારાજના ઉપદેશ શ્રવણથી દીક્ષા લીધી. દત્ત ઉપર કેાઈ છત્ર રહ્યું નહિં. કહે. નાર-ટાકનાર ન હેાવાથી તે જેમ ફાવે તેમ સ્વચ્છ રીતે વવા લાગ્યા. ઉગતી વયમાં સારા માર્ગે દોરનાર ન મળે તા જીવન વિચિત્ર ને વિષમ થઈ જાય છે. દત્તના મિત્રપરિવાર સ્વૈરવિહારી હતા, એટલે દિનાનુદિન વ્યસની અને મનસ્વી જીવન એકાબૂ વધતું ગયું. યાગાનુયોગ તે નગરના રાજા જિતશત્રુને ત્યાં સેવક તરીકે રહેવાના યોગ દત્તને મળી ગયા. હાંશીયારીથી આગળ વધતાં તે પ્રધાનપદ સુધી પહોંચી ગયા.
अन्यस्मात् लब्धपदेा नीचः प्रायेण दुस्सहे। भवति पांढरे સ્વભાવે જ ચંચળ ને અળવીતરા તેા હાય જ ને તેમાં સુરા દારુ પીવે એટલે શું બાકી રહે. તેમ દત્ત આમે અવિવેકીને સરદાર તેા હતેા જ અને તેમાં સત્તા મળી એટલે શું બાકી રહે. રાજ્યના થાડા સૈનિકાને પૈસા આદિના પ્રલેાભને આપીને પેાતાના કરી લીધા અને જિતશત્રુ રાજાને રાજ્યપદ્મથી ભ્રષ્ટ કરી પેાતે રાજા થઈ ગયા. લાકે તેને ચાહતા નથી, સભ્યજને વખાડે છે. છતાં સત્તાના સૂત્રેા હાથમાં હાવાથી તે રાજ્ય ચલાવે છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨૨ સત્યવ્રત [ ૧૧૫ ]
દત્ત હિંસાપ્રિય હતે, બીજા જીવોને દુઃખ પડે, ત્રાસ પડે તે જોઈને તેને આનંદ આવતું. તેની હદયભેદી કિકિ. યારી સાંભળીને તેને સંગીત શ્રવણ જે આનંદ થતે. દતે કપટથી રાજ્ય લીધું હતું, તે સ્થિર કરવા માટે ધર્મ કરવાની તેને ભાવના જાગી. જેનું જેવું ઘડતર હોય તે જ ધર્મ તેને ગમે છે અને તે ધર્મ કરાવનારા પણ તેને મળી આવે છે. દત્તને હિંસા તો ગમતી જ હતી. બ્રાહ્મણોએ તેને મોટા મોટા હિંસક યજ્ઞો કરાવવા જણાવ્યું. અશ્વમેધ અને નરમેધ જેવા યજ્ઞો શરૂ થઈ ગયા. મહાહિંસાનું તાંડવ થવા લાગ્યું. હિંસાના એ નાચમાં અનેક મૂઢજી તાલ પૂરાવા લાગ્યા. પૂર્વના પુણે સીધા પડતા પાસાને અજ્ઞાની જ પાપના પરિણામે પડે છે એમ સમજીને પાપમાં રચ્યા પચ્યા રહે છે. એનું નામ પાપાનુબંધિ પુણ્ય. દત્તને પણ એવું જ થયું.
આ બાજુ સંયમધર્મ અને મૃત અભ્યાસમાં ખૂબ આગળ વધેલા ને આચાર્યપદ સુધી પહોંચેલા શ્રી કાલકસૂરિ મહારાજ અનુક્રમે વિહાર કરતા તુરમણિ નગરીએ પધાર્યા. પિતાના સંસારી મામા આવ્યા છે એમ જાણી દત્ત શ્રી કાલિકસૂરિ મહારાજ પાસે આવ્યા. કુશળ સમાચાર પૂછ્યા પછી દત આચાર્ય મહારાજ પાસે બેઠે, ધર્મની વાતે થઈ ને દત્તે પિતાની પ્રવૃત્તિ જણાવીને પૂછ્યું.
દર- હું હાલમાં મેટો યજ્ઞ કરાવું છું તેનું ફળ શું? આચાર્ય મહારાજ-યજ્ઞમાં હિંસા થાય છે-હિંસા એ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૬ ]
આત્મબોધરસાયનમ, અધર્મ છે અને અધર્મનું ફળ દુર્ગતિ છે. હિંસક યજ્ઞનું ફળ નરક છે.
દત્ત–હું યજ્ઞ કરાવું છું તે શું હું નરકે જઈશ ?
આચાર્ય મહારાજ–જે હિંસા કરે, અધર્મ કરે તે નરકે જાય. તું અધર્મ કરે છે. હિંસા કરે છે માટે તું નરકે જઈશ.
દત્ત—તમે કયા આધારે કહે છે કે હું નરકે જઈશ?
આચાર્ય મહારાજ-નરકે જવામાં આધારની શી જરૂર બેને બે ચાર જેવી વાત છે. અધમ ઉશગતિ ન આપે. હિંસા એ અધર્મ છે એ દીવા જેવું છે. માટે હિંસા કરીને તું સાતમી નરકે જઈશ. દત્ત– તમે મરીને ક્યાં જશે ?
આચાર્ય મહારાજ- હું ચારિત્રનું પાલન કરૂં છું ને તેથી સ્વર્ગે જઈશ.
દત્ત—તમને ખબર છે હું શાસ્ત્રના આધારે આ ધર્મ મય યજ્ઞ કરાવું છું. તે ધર્મ મને લાભ જ આપશે. તમે મને મિથ્યા કહે છે. તેની હું તમને શિક્ષા કરીશ. હું રાજા છું. લાલપીળા થઈ ગયેલા દત્ત નાગણ જેવી નાગી તલવાર ઉગમી.
આચાર્ય–દત્ત! અધર્મને ધર્મ માનવાથી એ ધર્મ થઈ જતું નથી. અજ્ઞાની બાળજી કાચને રત્ન માને એટલે એ કાંઈ ન થઈ જાય નહિં. તું અવળે રસ્તે ચડી ગયેલ છે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨૨ સત્યવ્રત
[ ૧૧૭ ]
ને તેનું પરિણામ તારે ભેગવવું જ પડશે. આજથી સાતમે દિવસે તારૂં મૃત્યુ થવાનું છે. તારા મેઢામાં વિઝા પડશે. આચાર્ય મહારાજે ભય પામ્યા વગર સંપૂર્ણ સ્વસ્થતાથી જણાવ્યું.
દત્ત વિલો પડી ગયે. કાલથી તેને થતું હતું કે એક ઘાએ આના બે કટકા કરી નાંખું, પણ એનું પરિણામ સારું નહિં આવે. એટલે સાતમે દિવસે જે આચાર્યનું વચન સાચું નહિં પડે તે તેના ઉપર આરોપ મૂકીને મારીશ. એટલે મારી પ્રતિષ્ઠા જળવાશે. એમ વિચારીને દત્ત મહેલમાં ગયે. ને સાત દિવસ સુધી બહાર નહિં નીકળવાનો નિર્ણય કર્યો. સાતમે દિવસ થયો ત્યારે દત્તને થયું કે આચાર્યની મુદત પૂરી થઈ ને તેનું વચન ખાટું પડયું છે. એટલે હવે તેને મારી નાંખ્યું. ક્રોધ જીવને વિકળ બનાવે છે ને વિકળતાવાળે વિવેક કરી શકતો નથી. દત્ત તૈયાર થઈને બહાર નીકળે.
આ બાજુ એક માળી ફૂલેને માટે ટોપલે ભરીને વહેલી સવારે યજ્ઞમાં આપવા માટે રાજમહેલ તરફ જતે હતો તેને એકદમ હાજત લાગી ને રાજમાર્ગની વચ્ચે જ તે ઝાડે જવા બેસી ગયો. મળ ઉપર ફૂલે નાંખીને તે શા ગયે. એ જ રસ્તે થઈને દત્ત અશ્વ પર બેસીને પસાર થત હતે પેલા મળના ઢગલા ઉપર અશ્વને જોરથી પગ પડ્યો ને વિઝા ઉછળી. દત્તના બધા વચ્ચે ખરડાઈ ગયા ને તેને અંશ તેના મુખમાં પણ પડ્યો. દત્ત ગભરાઈ ગયા અને વ બદલાવવા માટે પાછો ફર્યો. આ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૮ ]
- આત્મબોધરસાયનમ્ મહારાજા જિતશત્રુના સૈનિકે દત્તને મારી નાંખવાની તક જોતા જ હતા. દત્ત મહેલમાંથી નીકળે ત્યારબાદ તે મહેલના પ્રવેશદ્વાર પર સિનિકે ખુલ્લી તરવારે ખડા થઈ ગયા હતા. તેમની ગોઠવણ હતી કે દત્ત પાછા ફરે ત્યારે તેને પૂરો કરી નાંખવા. જેવો દત્ત આવે કે તરત જ સિનિકેની તરવાર ફરી વળી. મરીને તે સાતમી નરકે ગયે.
પાપી સંકલ્પ પણ તુરત ફળે છે તે પાપનું આરાણ ફળે તેમાં શું નવાઈ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી કાલકસૂરિજી મહારાજ વિશુદ્ધ ચારિત્ર પાળીને સ્વર્ગે ગયા. સત્યને જયજયકાર બેલા.
ખરેખર શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેसञ्चं जसस्स मूलं सञ्चं विसासकारणं परमं । सञ्चं सग्गद्दारं सञ्चं सिद्धिइ सोपानं ।। સત્ય એ કીર્તિનું મૂળ કારણ છે. સત્ય વચનથી વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય છે. સત્ય એ સ્વર્ગનું દ્વાર છે ને યાવત્ સત્ય સિદ્ધિ - મહેલનું પાન છે. માટે સત્યના આગ્રહી બનવું. અસત્ય
બોલનારને કદી પણ ઉત્તમ લાભ મળતું નથી. એક શેઠને પુત્ર બધા દૂષણેથી ઘેરાઈ ગયો હતો. એકદા તે તેના મિત્ર સાથે એક જ્ઞાની મુનિ પાસે જઈ ચડ્યો. મુનિરાજે તેને યોગ્ય ઉપદેશ આપે. જાણે પિતાને તે ઉપદેશ બરાબર લાગી ગયો હોય તેમ તેણે મુનિરાજ પાસે બધા વ્યસન નહિં સેવવા વગેરે બાધા લીધી. ફક્ત વિનંતિ કરીને કહ્યું કે હું એક અસત્ય નહિં બલવાની બાધા લઈ શકતે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-કલેક ૨૨ સત્યવ્રત [ ૧૧૯ ] નથી. મુનિરાજે બાધા આપી ને તે નીચે ઉતર્યો. ભાઈ તે હતા એવા ને એવા. ફરી જ્યારે મુનિરાજ પાસે તે ગયે ત્યારે તેને પૂજ્યશ્રીએ કહ્યું કે તેં બાધાઓ લીધી હતી ને કેમ પાળી નહિં. તે છોકરાએ કહ્યું કે મેં બાધાઓ લીધીજ નથી. મુનિએ કહ્યું કે જઠું બોલે છે. ત્યારે તેણે કહ્યું કે મારે અસત્ય બોલવાની બાધા નથી. આવું અસત્ય છે, માટે તેની છાયા પણ પડવા દેવી નહિ. (૨૨) ગૌત્રતस्तेयमत्र निजशर्मणे जनो,
___ दूरतोऽनिशमभीप्सति त्वरम् । बन्धनं निधनमाप्नुते परं, સૂરતીક તવા તવાગ્યા છે રૂ .
*रथोद्धता ભાવા–અચૌર્યગ્રત
- દુષ્ટ પ્રવૃત્તિવાળો મનુષ્ય અહિં પોતાના સુખને માટે ચોરીને ઇચ્છે છે. પણ તે બધન અને મૃત્યુને પામે છે. તેથી આવી અનર્થ આપનારી ચોરીને દૂરથી જ ત્યાગ કરો. વિશદાથ:–
અદત્ત–નહિં=આપેલું–તેનું-આદાન ગ્રહણ તે અદત્તાદાન તેને ત્યાગ તે–અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત, તેના પ્રકાર ચાર છે સ્વામી અદત્ત, જવ અદત્ત, તીર્થકર અદત્ત ને ગુરુ અદત્ત
પર્સન તા.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૦ ].
આત્મબોધરસાયનમ
એમ ચારે પ્રકારનું અદત્ત ન ગ્રહણ કરવું. તે મહાવ્રત કહેવાય. રાજા દંડે ને લેક નિંદે એવી ચોરી ન કરવી તે અણુવ્રત. ચોરી કરવી એ તો સામાન્ય રીતે પણ માનવજીવનનું દૂષણ છે પારકી વસ્તુ ઉપર આપણે શો અધિકાર? બીજા કેઈની કેઈપણ વસ્તુ તેને પૂછ્યા વગર કેમ લેવાય! આપણુ પણ વસ્તુ આપણને પૂછ્યા વગર કઈ લે આપ ણને કેવું લાગે છે? ચોરી એ બહુ બૂરી ચીજ છે. ચોરીથી આભવમાં વધ, બન્શન વગેરે ને પરભવમાં દુર્ગતિ મળે છે.
રેલું ધન કદી યે ટકતું નથી. તેની લત લાગે તે છૂટવી ભારે પડે છે ને જે જીવનમાંથી ચેતરીને દૂર કરે છે તેને કદી કેઈથી ડરવાનું રહેતું નથી.
અત્રે પ્રાસંગિક અદત્તાદાન વિરમણ મહાવ્રતના ચાર પ્રકારનું સ્વરૂપ સમજવા જેવું છે. ચાર પ્રકારના અદત્તમાં પહેલું સ્વામી અદત્ત-પોતાના માલિકની વસ્તુને પૂછયા વગર તેના આપ્યા વગર ગ્રહણ કરવી તે. સુવર્ણ ધન-ધાન્ય વગેરે લોકમાં જેને ચોરી કહેવાય છે. જીવ અદત્ત સચિત્ત–વન
સ્પતિ ફળ, ફૂલ, અનાજ વગેરે ગ્રહણ કરવું તે. કારણ કે વનસ્પતિમાં પણ જીવ છે. તે જીવને પૂછયા વગર કે તેના આપ્યા વગર તમે ગ્રહણ કરો એ જીવ અદત્ત કહેવાય. નિર્ચસ્થ મુનિવરે અચિત્તને જ ઉપયોગ કરે છે. જેમાંથી જીવ ચાલ્યા ગયા હોય તેવા પાસુક અન્ન પાન વગેરેને ગ્રહણ કરે છે. તેની પાછળ આ સૂક્ષમ હેતુ રહેલ છે. આર્યાવર્તને બીજો કોઈ ધર્મ આટલે ઊંડેને સૂક્ષ્મ નથી. તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞા વિરુદ્ધ આચરણ નિગ્રંથ પ્રવ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત-લૅક ૨૩ અચૌર્યવ્રત [ ૧૨૧ ] ચનમાં જેનો નિષેધ કહ્યો હોય તેની આરાર કરવી. તે તીર્થકર અદત્ત છે. જે કોઈ વસ્તુ સર્વ દેષ રહિત હોય છતાં ગુરુ મહારાજની આજ્ઞા વિના લે કે વાપરે તે ગુરુઅદત્ત ગણાય. મહાવ્રતધારી મુનિરાજ આ ચારે પ્રકારના અદત્તને ટાળે છે. દાંત ખોતરવાની સળી પણ ગૃહસ્થ પાસે યાચ્યા-માંગ્યા વિના મુનિ ગ્રહણ કરતા નથી.
આવું સૂક્ષ્મ મહાવ્રત પાલન કરનાર તે ભવ તરી જાય જાય છે. પણ સ્કૂલ-અચૌર્યવ્રત સ્વીકારીને તેનું અણિશુદ્ધ પાલન કરે છે તેને આ ભવમાં યશ-કીર્તિ મળે છે ને પર ભવમાં વદિ સાંપડે છે. ગુણધર સાર્થવાહને એ વ્રત ફળ્યું તે કથા આ પ્રમાણે છે.
પૂર્વે મણિપુર નામનું નગર હતું ત્યાં ગુણધર નામનો સાર્થવાહ રહેતો હતો. સ્વભાવે તે ભદ્રપરિણામી હતો. તેને ધર્મ ઉપર ખૂબ જ આસ્થા હતી. એકદા મુનિ મહારાજની દેશના સાંભળવા ગુણધર ગયે હતે. મુનિરાજે દેશનામાં કહ્યું કે “અદત્ત ગ્રહણ કરવાથી જીવને મહાહાનિ થાય છે. ચેરી એ તો પાપ આવવાને રસ્તે છે. ચોરી કરનારને કોઈ વિશ્વાસ પણ કરતું નથી. ચોરને તે કાયમ ભૂખે જ મરવાનું હોય, તે સુખે ખાઈ પણ શકતું નથી. તેને માથે ભય ભમ્યા કરે છે. માટે કેઈએ પણ બને ભવમાં દુખદાયી ચોરી કરવી નહિં. તેનું વ્રત લેવું જોઈએ. તેનાથી આ ભવમાં સુખ-શાંતિ ને પરભવમાં પણ સુરભવ વગેરે સુખ મળે છે.” આ પ્રમાણે મુનિમહારાજની ધર્મદેશના સાંભળીને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૨ ]
આત્મબોધરસાયનમ ગુણધરના મનમાં ચોરી કરવી નહિં એવી ભાવના જાગી. તેને ગુરુ મહારાજ પાસે ચોરી નહિ કરવાને ને કેઈની પણ વસ્તુ તેને પૂછ્યા વિના કે તેના આવ્યા વિના નહિં લેવાને નિયમ લીધે, પ્રતિજ્ઞા કરી.
એકદા ગુણધર ધન કમાવવા માટે મોટા સાર્થની સાથે દેશાન્તર ગયે. ત્યાં રસ્તામાં પિતાને અશ્વ અશિક્ષિત ને વેગવાળો હોવાથી પિતે સાર્થથી વિખૂટો પડી ગયો. જંગલમાં એકાકી તે જતો હતો તેવામાં રસ્તા ઉપર એક મણિખચિત બહુમૂલ્ય હાર , પણ પોતે ચોરી ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી છે. એટલે તેણે તે હારને તૃતુલ્ય સમજીને ન લીધે અને અશ્વ આગળ ચલાવ્યું. થોડું આગળ ગયે ત્યાં ઘોડાની ખરીથી જમીનમાં ખાડા પડી ગયા ને ત્યાં સોનામહોરથી ભરેલો એક ઘડો જે આજુબાજુ સાવ નિર્જન પ્રદેશ હતો, ક્યાંયે માનવને પદરવ પણ સંભળાતે નહોતે. આવા સંયોગોમાં આવું અઢળક ધન તેને મળતું હતું પણ તે વ્રત પાલનમાં દૃઢ ને નિશ્ચળ રહ્યો. તેને પણ માટીનું ઢેકું ગણીને આગળ વધે.
બપોર થયા હતા. ઘોડાને સવારથી ચાલવાના કારણે ખૂબ થાક લાગ્યું હતું. તે અચાનક મૂચ્છ ખાઈને જમીન ઉપર પડ્યો. સાર્થવાહે વિચાર કર્યો કે અહિં જંગલમાં મારા ઘોડાને કેઈ સાર કરે તે તેને હું મારું સઘળું આપું. તેવામાં ગુણધરને ખૂબ તરસ લાગી. તે ચારે બાજુ જોવા લાગે. પાણી શોધવા લાગ્યું. ત્યાં એક વૃક્ષ ને એક પાંજરું
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–લેાક ૨૩ અચૌર્ય વ્રત
આધેલું હતું, ત્યાં ગયા તેમાં એક પેપટ હતા. જુમાં પાણીથી ભરેલા માટલા પડ્યા હતા.
66
પેપટે કહ્યું કે આ માટલામાંથી તું પાણી પી તેના સ્વામીને હું કહીશ નહિં. સાવાડે કહ્યું કે, ‘હૈ પેપટ ! વધુ તૃષાને કારણે કદાચ પ્રાણ ચાલ્યા જાય તેા પણ હું અદ્યત્ત-નહિં આપેલું ગ્રહણ નહિં કરૂં.' પાપટે જોયું કે આ તેા લીધેલા વ્રતને પાળવામાં અચળ અને અડગ છે. તેથી તે પ્રસન્ન બન્યા ને એકાએક પેાતાનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરી દિવ્ય રૂપે તે મેલ્યા કે “ હું સૂર્ય' નામનેા વિદ્યાધર છું. તમે ગુરુ મહારાજ પાસે ત્રીજું અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત લીધું ત્યારે હું ત્યાં હતા ને મને આશ્ચય થયું તેથી મેં તમારી પરીક્ષા કરી પણ તમે તે તમારા વ્રતમાં દૃઢ રહ્યા છે. તેથી હું પ્રસન્ન થયા છું.” એમ કહીને તે વિદ્યાધરે ગુણુ ધર પાસે ઘણું ધન મૂકયું, પરંતુ ગુણધરે કહ્યુ કે, “ જે ધન મેં શુદ્ધ વ્યવહાર વડે-નીતિ વડે ઉપાર્જન કર્યુ... હાય તે જ ધન મને સુખ આપે ને તે જ મારે ખપે આમાંનુ કાંઈપણ મારે જોઇતું નથી, પણ તમે મારૂં ધન સ્વીકારે. કારણ કે મે' વિચાર કર્યાં હતા કે મારા ઘેાડાને જે સાજો કરે તેને મારૂ ધન આપવું. માટે તમે મારૂ ધન સ્વીકારો.” વિદ્યાધરે કહ્યું કે “ આ તા તમારી પરીક્ષા કાજે મેં માયા કરી હતી. તમે જે ધન આપવા ધાયું હતું તે ધન મારાથી કેમ લેવાય. તેથી આપણે બન્ને આ સઘળા ચે ધનને શુભ માગે વાપરીયે. '' ગુણધરે કહ્યું “તેવું. શુભ સ્થાન તે ધર્મ જ છે. તેથી પરમાત્માના ચૈત્યના જિર્ણોદ્ધારમાં વાપ
6668
[ ૧૨૩ ]
તેની મા
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૪ ]
આત્મબોધરસાયનમ્
રીને સદ્વ્યય કરી .” એ સઘળાયે ધનને જિર્ણોદ્ધારમાં ખરચ્યું. · વિદ્યાધર ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે વ્યન્તર દેવ થયા ને અનુક્રમે ણુધર સંયમ સ્વીકારી સુન્દર આરાધના કરીને હસ્તિનાગપુરમાં સુધર્મા નામના વણિકને ત્યાં ધન્યા નામની પત્નીની કુક્ષિએ જન્મ્યા. આમ તા સુધર્માને ત્યાં દારિદ્રય ખૂબ હતું, પણ જ્યારથી આ પુણ્યશાળી પુત્રના જન્મ થયા ત્યારથી લક્ષ્મીના ઢગલા ને ઢગલા થવા માંડ્યા. તેથી પુત્રનું નામ પણ લક્ષ્મીપુંજ રાખ્યુ. પૂ`ભવના પેલા દેવે તેનું ઘર સુવર્ણ થી ભરી દીધું. લક્ષ્મીપુ ંજ ધીમે ધીમે માટેા થયા. યૌવનવય પામ્યા. માતાપિતાએ ઉત્તમ કુળની આઠ આઠ કન્યાઓ પરણાવી. કન્યાએની સાથે લક્ષ્મીપુજ ભૌતિક સુખા ભાગવે છે ને સુખે કાલ નિગમે છે.
એકદા આવી રીતે પેાતાની પત્નીથી પરિવરેલા લક્ષ્મી પુજ બેઠા હતા તે વેળાએ પૂના દેવ ત્યાં પ્રગટ થયા ને તેણે તેના પૂર્વભવ કહી સભળાવ્યો. ગુણધર સા વાહ તે તું પાતે જ લક્ષ્મીપુંજ અને સૂર્ય વિદ્યાધર તે હું વ્યન્તર છું. આ બધું સુખ ને વૈભવ પેલા ભવમાં પાળેલા વ્રતના પ્રભાવે છે, લક્ષ્મીપુંજને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. અનુક્રમે તેણે દીક્ષા લીધી. શુદ્ધ ચારિત્ર પાળી તે અચ્યુત દેવલેાકમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી મનુષ્યપણુ' પ્રાપ્ત કરીને મેાક્ષમાં જશે.
આ રીતે અદત્તાદાન વિરમણ વ્રતના પ્રભાવ અદ્દભુત છે. જે વ્રત ગ્રહણ કરીને તેમાં દૃઢ રહેવું આવશ્યક છે. દૃઢ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત- ક ૨૩ અચૌર્યગ્રત [ ૧૩૫ ] રહીએ તે જ યથાર્થ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. ચોરીની આદત એ ઘણી જ બૂરી છે. એ ટેવ પડી ગયા પછી આગળ વધવા છતાં ટેવ જતી નથી. આ ચેરીની શરૂઆત જીવનમાં નાની અને નજીવી ચીજમાંથી થાય છે. પણ ખરેખર એ નાનું બીજ જ્યારે ફાલેફૂલે છે ત્યારે તેમાંથી કાંટા અને કડવા ફળ પારાવાર મળે છે. જે ભેગવ્યા વિના છૂટકારો થતો નથી. સંસ્કારી માબાપ બાળકમાં પ્રથમથી કેઈની પણ ચીજ ન લેવાના સંસ્કાર કેળવે છે. જ્યારે અવિવેકી અને અણસમજુ માબાપ બાળકને ચેરી કરતાં શીખવે છે, તેથી બાળકનું જીવન બરબાદ થઈ જાય છે. ચોરી અંગે સ્વાર્થી માણમાં એક ભયંકર ગેરસમજ એ હોય છે કે ભલે કેઈની ચીજ ન લેવાય પણું રસ્તામાં કે બીજે કાંઈ મળી જાય તે તે લેવામાં શે દેષ? કેટલાક તે આપણને આ ભાગે મળ્યું, ભગવાને આપ્યું એમ કહીને લઈ લે છે. પણ એ પણ ચોરીનો જ એક પ્રકાર છે. જે પિતાનું નથી તે લેવું એ ચારી છે. એ છોડવાથી લાભ છે ને લેવાથી નૂકશાન છે. આવી શુદ્ધ સમજણ કેળવીને ચેરીથી દૂર રહેવું એ પરમ પદના પથમાં પગલા ભરવા તુલ્ય છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
માં ૧૨૬ ]
(૨૪) પ્રાચર્યવ્રતમ્
-
बलिनो गुणिनः स्थिराशया, वररूपा पर मे पथि स्थिताः ।
प्रभवन्ति जनाः सदादराद्,
આત્મબેાધરસાયનમ્
વિમત્રા'મુળાપ્રચારૂ મુવિ | ૨૭ |
* વિશિની
ભાવાથ-બ્રહ્મચય --
ઉત્તમ આત્માઓએ જેતે આદર કર્યા છે એવા વિમલ બ્રહ્મચ'ના આચરણથી પૃથ્વી પર મનુષ્યા બળવાળા ગુણી સ્થિર આશયવાળા ઉત્તમ રૂપસંપન્ન તે ઉત્તમ માર્ગમાં સ્થિર થાય છે. આવા ઉત્તમ ગુણના ભંડાર સ્વરૂપ બ્રહ્મચર્યનું અવશ્ય પાલન કરે. વિશદા :
વિશ્વમાં તેજસ્વી પદાર્થ ત્રણ છે શીલ, શ્રી ને સત્તા. એ ત્રણે પદાર્થોમાં પણ વધુ દીપ્તિમંત, તેજસ્વી, શીલ, બ્રહ્મચ વ્રત છે. બ્રહ્મચર્ય વ્રતના પાલનથી આન્તરિક સમ્પત્તિની સાથે સાથે બાહ્ય પ્રભાવ પણ વધે છે. લક્ષ્મીથી પ્રાણીની બાહ્ય સુખસગવડ-મેાભા વધે છે. પણ તેના સદૃષ્યય ન થાય, સદુપયોગ ન થાય, તા આન્તક ગેરલાભ થાય. સત્તા પણ તેની બહેન છે. સત્તા આવતાંની સાથે માનવ અદ્ધર ચાલતા થઈ જાય છે. તેમાં તેનુ' આત્મભાન ન રહે તેા મહાહાનિ થાય છે. જ્યારે શીલબ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં સત્તા કે શ્રી
અયુનોતિ સૌ નૌ યુનો, सभरागौ यदि सुन्दरी तदा ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત—Àાક ૨૪ બ્રહ્મચત્રત
[ ૧૨૭ ] લક્ષ્મી જેવા કાંઇ પણ અનથ નથી. એકાન્ત લાભના વ્યા પાર છે. તેના પ્રભાવ-મહિમા અનિવચનીય છે. અશકયમાં અશકય વસ્તુ શકત્ર કરનાર આ બ્રહ્મચર્ય વ્રત છે. તેના આ શ્રયથી—પાલનથી શુભ-શુદ્ધ વિચારા સાત્ત્વિક ભાવનાની સાથે બળવત્તા પણ મળે છે. શિયલ પાલન કરનાર મનુષ્ય ગુણવાન હશે. તેનામાં વ્યસના સ્થાન લઇ નહિં શકે, તે સ્થિર ને દૃઢ આશયવાળા હશે. તેનું સંકલ્પ બળ મજબૂત અને સાબૂત હશે.
એવા અનેક ગુણા શિયલના પાલનથી પ્રગટ થાય છે, અને પરલેાકમાં તા ઘણા જ સારા સ્થાને તે જીવ પહોંચે છે. તેનુ` સાંનિધ્ય દેવે પણ કરે છે ને વિઘ્ન તો કીયે ડોકિયું પણ કરતું નથી કદાચ પૂના અશુભ કર્માંના ઉદયે દુઃખ આવે તે પણ તે ખૂબ હળવુ થઈ જાય છે. શૂળી સાયે પતે છે.
વિપત્તિના ઘનઘાર વાદળેાને શિયલ સમીર એક જ ઝપાટામાં વીખેરી નાંખે છે. સતી શિામણિ સીતાજીને ધગધગતા અંગારા પણ શિયલના પ્રતાપે શીતલ થઇ ગયા. શિયલના પ્રભાવ વધુ વા બેસીએ તેા પાર ન આવે એટલે છે. તેના પ્રભાવે લાભ થયાના દૃષ્ટાંતા પણ અગણિત છે. તેમાં સતી કલાવતીની વાત ખૂબ જ રાચક અને ભાવવધ ક છે. ત્રિકરણ શુદ્ધ શિયલના પ્રભાવે તેને કપાયેલા કાંડા પુનઃ મળ્યા તે વાત આ પ્રમાણે છે.
મગળા નામના દેશમાં શંખપુર નામનું નગર હતુ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ૧૨૮ ]
આત્મખેધરસાયનમ્
ત્યાં શ'ખ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેના રાજ્યમાં સુખ સમૃદ્ધિના કોઇ પાર નહેાતેા. તેના રાજ્યમાં ગજ નામના અતિ ધનવાન એક શેઠ રહેતા હતા. તેને રાજ્ય ને રાજા સાથે સારા સંબંધ હતા. તેને દત્ત નામે પુત્ર હતા. તે દેશ-પરદેશ વ્યાપારાર્થે જતા. એકદા ઘણા દેશે! ફરીને તે આવ્યા અને રાજાને મળવા ગયા. રાજા સભા ભરીને બેઠા હતા. દત્તે રાજા પાસે જઇ ભેટછું .. ક્ષેમકુશળ પૂછ્યા. રાજાએ પૂછ્યું. પરદેશમાં તે' કાંઈ નવીન કે અદ્ભુત જોયું ? દત્તે વાત કરતા પહેલાં રાજાની સામે એક ચિત્ર ધર્યું. રાજા તેા તે ચિત્ર જોઈને છક થઈ ગયા. તેને એકીટશે જોવા લાગ્યા. પછી પૂછ્યું કે, “આ ાનું ચિત્ર ઇં ?” દત્તે માંડીને વાત કહી, · દેવશાલા નામની નગરી છે. ત્યાં વિજયસેન નામે રાજા છે, તેને શ્રીમતી નામે રાણી છે, તેને સાક્ષાત્ દેવાંગના જેવી કળાવતી નામે પુત્રી છે, તેનુ
"
6
આ ચિત્ર છે. રાજા તેના વિવાહની ચિન્તા કરે છે. પુત્રીએ રાજાને કહ્યું કે, · મારા ચાર પ્રશ્નોના સ ંતાષકારક જવાબ જે આપશે તે મારા સ્વામી થશે.' રાજપુત્રી કલાવતીને સ્વયંવર સ્ક્રિન ચૈત્ર શુદિ અગ્યારસના છે. તે પ્રસંગે આપ ત્યાં પધારા પ્રશ્નના ઉત્તર માટે સરસ્વતીદેવીની આરાધના કરવાથી બધુ થઇ જશે.” રાજાએ કૌતુકપૂર્ણ વાત સાંભળીને ભગવતી ભારતીદેવીની આરાધના કરવાનુ નક્કી કર્યુ.. એકાગ્ર મનની આરાધનાથી સરસ્વતી દેવી પ્રસન્ન થઇ. રાજાને પૂછ્યું ‘તારે શુ ઇષ્ટ જોઇએ છે?” રાજાએ કહ્યું કે, · કલાવતીના ચાર પ્રશ્નોના ઉત્તર શા છે?' સરસ્વતીદેવીએ કહ્યું ‘સ્વય’
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત- ક ૨૪ બ્રહ્મચર્યવ્રત [ ૧૨૯ ] વર મંડપમાં એક પૂતળી છે. તેની ઉપર હાથ મૂકજે એટલે તે તને પૂછેલા પ્રશ્નોના જવાબ કહેશે.' એમ કહીને દેવી અન્તર્ધાન થયા.
સ્વયંવરનો મુકરર થયેલો દિવસ નજીક આવ્યું. રાજા તે બરાબર ચિત્ર શુદિ અગ્યારસને દિવસે દેવશાલા નગરીમાં પહોંઓ રાજા વિજયસેને શંખરાજાનું સ્વાગત ને સત્કાર કર્યો સ્વયંવરમાં દેશ વિદેશથી ઘણાં રાજા ને રાજપુત્રો આવ્યા હતા. રાજપુત્રી કલાવતી સભામાં આવી તે પહેલાં જ સભામંડપ ખીચખીચ ભરાઈ ગયું હતું.
નિશ્ચિત સમયે અનેક સખીઓથી પરિવરેલી કલાવતી સભામંડપમાં આવી.
તેની મુખ્ય સખી પ્રિયવંદાએ રાજપુત્રીના ચાર પ્રશ્ન સભાને સંભળાવ્યા. તે આ પ્રમાણે. ૧ દેવ કોણ છે? ૨ ગુરુ કોણ છે ? ૩ તત્વ શું છે? ને ૪ સર્વ શું છે? જે આ ચારે પ્રનોના યોગ્ય ઉત્તર આપશે તેને કલાવતી વરમાળા પહેરાવશે.
દરેક જુદા જુદા ઉત્તર આપવા લાગ્યા. સૌ સૌની બુદ્ધિ પ્રમાણે સર્વેએ કહ્યું, પણ કલાવતીને એ કેઈ ઉત્તર
એ નહિ. શંખરાજાએ મંડપની પૂતળી ઉપર હાથ મૂક્યો ને પૂતળી બેલી.
वीतरागः परो देवा, महाव्रतधरो गुरुः । - તત્ત્વ કવચ ચાં, તરવમિનિદ્રયનિg. . ૧ વીતરાગ અરિહન્ત દેવ છે. ૨ મહાવ્રત ધારણ કર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 930 ]
આત્મખે ધરસાયનમ
નાર ગુરુ છે. ૩ જીવ આદિ તત્ત્વ છે. ૪ ઇન્દ્રિય ઉપ૨ કાબુ, મેળવવા એ સત્ત્વ છે.
આ ઉત્તરાથી રાજકન્યા કળાવતીને સતેાષ થયા. તેણે પ્રસન્નમને રાજા શ`ખના કઠમાં વરમાળા આરોપી, ખૂબ ઢાઠથી લગ્ન મહોત્સવ થયા. રાજા વિજયસેને અન્નેને શંખનગરી તરફ પ્રયાણ કરાવ્યું, શ`ખરાજા ને કલાવતીના દિવસે ખૂબ સુખમાં પસાર થાય છે. બન્નેના જીવનમાં પૂર્ણ પ્રેમ છે, ઉત્સાહ ને ચેતના છે. એકદા રાત્રિને વિષે કલાવતીએ સ્વપ્નમાં અમૃત ભરેલાં કળશને જોયા. તેને ખૂબ આનંદ થયા. સવારે શ`ખરાજાને સ્વપ્ન જણાવ્યું. રાજાએ કહ્યું કે, સુન્દર પુત્રના લાભ થશે. અનુક્રમે કલાવતી રાણીને ગભ રહ્યો. તે ગનુ પાલન સારી રીતે કરવા લાગી. આમ ને આમ સારી રીતે આઠ માસ વીત્યા. પ્રથમપ્રસુતિ પિતાને ઘરે કરવાના લૌકિક વ્યવહાર પ્રમાણે રાજા વિજયસેને કળાવતીને ખેલાવી લાવવા માટે ચૈન્ય માણસને માકલ્યા અને તેની સાથે કળાવતી રાણીના ભાઇ જયસેને બહેન ઉપરના ઉત્તમ સ્નેહના પ્રતીકરૂપ સુવર્ણના બે કંકણુ ને સુન્દર વસ્ત્ર ભેટ માકલ્યા. વિજયસેનના માણસે શંખરાજાને વાત કહી, પણ રાજા શખે ત્યાં મેાકલવાની ના પાડી. માણસ કંકણુ ને વસ્ત્ર કળાવતીને ભેટ આપી પાછેં કર્યાં. કળાવતીએ ભાઇએ માકલાવેલા કડકણ પહેર્યો. અને સાંજરે સખીઓ સાથે પાતાના ભાઈના તેની ઉપર સ્નેહ કેવા છે તે સબધની વાત કરવા લાગી. તે જ સમયે શખરાજા ત્યાં આવ્યા ને રાણીને મેહભરી વાતા કરતી સાંભળી. રાજાના મનમાં શાએ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદા સહિત–Àાક ૨૪ પ્રજ્ઞાચ વ્રત
[ ૧૩૧ ]
સ્થાન લીધું. ભાઇએ મેાકલાવેલી ભેટની રાજાને ખબર નથી એટલે અદ્ધર અદ્ધર વાત સાંભળી રાજા શંકા કુશંકા કરવા લાગ્યા. કળાવતીના ચારિત્ર ઉપર તેને શ'કા ગઇ-વહેમ ગયા. રાતે ને રાતે ચંડાળાને ખેલાવ્યા ને કહ્યુ કે, “ કળાવતીને જંગલમાં દૂર ને ક્રૂર બન્ને કાંડા કાપીને મૂકી આવેા. આવે શ'ખરાજાને હુકમ થતાવેંત ચ'ડાળા કળાવતીને વનમાં દૂર સુદૂર લઈ ગયા. કાંડા કાપીને ત્યાં જ નિર્જન વનમાં તજી દીધી. પૂર્વના કર્મે કેવી જબરી આપત્તિ આવે છે. આવા સમયે ધૈર્યને ક્ષમાની કસોટી થાય છે. કળાવતીએ ત્યાં પુત્રને જન્મ આપ્યા પાતાના અવયવા પખાળવા તે નદીએ ગઈ. નદીમાં પૂર આવ્યું. ચારે બાજુથી આપત્તિ ઉભરાવા લાગી એટલે કળાવતીએ નવકાર મન્ત્રનું સ્મરણ કરવા માંડયું. નદીની પાસે જઇને એલી કે, “ જો મેં ત્રિકરણ શુદ્ધ શિયળ પાળ્યું હોય તેા નદીનું પૂર શમી જાવ ને મારા કાંડા પાછા મળે. તત્કાળ શાસનદેવીએ નદીનું પૂર સમાવી દીધું અને કલાવતીને હાથે નવા કાંડા આપ્યા. એટલામાં ત્યાં એક તાપસ આવ્યા અને કળાવતીને પુત્ર સાથે પાતા આશ્ર મમાં લઈ ગયા.
F
,,
ચાંડાળાએ આવીને કાંડા રાજાને આપ્યા. તેમાં કડા પણ હતા જ. તેના ઉપરનું નામ વાંચતા રાજાના મનમાં કાંઈનું કાંઈ થવા માંડયુ. તે સૂનમૂન થઈ ગયા. ભાન પણ જતું રહ્યું. મૂર્છા આવી ગઇ. શીતેાપચારથી સ્વસ્થ થયા. રાજાએ દત્તને ખેલાવ્યા ને કડાં બતાવ્યા. દત્તે કહ્યું કે આ તા કળાવતીના ભાઈ.. જયસેનેકળાવતીને ભેટ માલ્યા છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૨ ]
આત્મધરસાયનમ રાજાને ઘણે પસ્તાવો થયો. તે તે પ્રાણને અન્ત લાવવા તૈયાર થયે. ચન્દનની ચિતા તૈયાર કરવા આદેશ આપ્યો. બુદ્ધિમાન મંત્રીએ ઘણું સમજાવ્યું. ગજશેઠે પણ કહ્યું. દત્તને તપાસ કરવા મોકલીએ. દત્ત તપાસ કરવા ગયે ચારે બાજુ તપાસ કરતા તાપસના આશ્રમમાંથી કળાવતીની ભાળ મળી. દત્ત રાણી અને પુત્રને સારી રીતે નગરમાં લઈ આવ્યો. રાજાએ વગર વિચારે દુઃખ દેવા બદલ રાણીની માફી માંગી. પુત્રને જન્મોત્સવ ખૂબ ઉલ્લાસ ને ઉત્સાહથી ઉજવ્ય. પુત્રનું નામ પુષ્પકળશ રાખ્યું. પુત્ર દિવસે દિવસે મોટો થવા લાગે. રાજા, રાણું ને પુત્ર ત્રણેના દિવસે ખૂબ આનંદ પ્રમોદમાં પસાર થવા લાગ્યા.
એકદા શંખપુર નગરમાં અમિતતેજ મુનિરાજ પધાર્યા. તેઓ ખૂબ જ્ઞાની હતા. રાજા શંખને સમાચાર મળ્યા. સપરિવાર રાજા શંખ ઉદ્યાનમાં જ્ઞાની મુનિને વન્દન કરવા ગયા. મુનિની સંવેગભાવ ઝરતી દેશના સાંભળી. દેશના સાંભળ્યા બાદ મુનિવરને પૂછયું કે ક્યા કર્મના ઉદયે મેં રાણીના કાંડા કપાવ્યા અને તેના કપાયા. જ્ઞાની મુનિરાજે કહ્યું કે
પૂર્વે મહાવિદેહમાં મહેન્દ્રપુર નામનું નગર હતું. તેનો રાજા નરવિક્રમ હતું. તેને લીલાવતી નામની રાણી હતી ને તે બનેને સુલોચના નામની પ્રિયપાત્ર પુત્રી હતી. તે યોગ્ય વયની થઈ ત્યારે પરદેશી સાર્થવાહે આવી રાજા નરવિક્રમને સુન્દર પિપટ ભેટ આપે. પિપટે મીઠું મીઠું બેલીને બધાના મન જીતી લીધાં. રાજાએ તે પિપટ સુચનાને આપ્યું. તે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–કલેક ૨૪ બ્રહ્નચર્યવ્રત [ ૧૩૩ ] સોનાના પાંજરામાં રાખી તેને સાચવવા લાગી. એકદા પિપટને લઈને સુલોચના ઉપવનમાં ગઈ. ત્યાં શ્રી સીમંધરસ્વામીના મંદિરમાં દર્શન કર્યો. પરમાત્માને જોઈને પોપટને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પૂર્વજન્મમાં હું મુનિ હતે. શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવાને ખૂબ રસ હતે. તે રસમાં ક્રિયાકાંડમાં શિથિલ થઈ ગયે. એમ ને એમ શુષ્ક અધ્યયન કરી કાળધર્મ પામી વ્રત વિરાધનાના કારણે પિપટ થયો છું.
આ સર્વ તેને યાદ આવ્યું ને તેણે પરમાત્માના દર્શન કર્યા વગર નહિં વાપરવાને અભિગ્રહ લીધે. બીજે દિવસે રાજપુત્રી પિપટને બહાર કાઢી હાથમાં રાખી ખવરાવવા લાગી ત્યારે તેને નિયમ સાંભળે ને દર્શન કરવા માટે ઉ. માણસ પાસે પોપટને રાજપુત્રીએ પકડી મંગા.
ધે ભરાઈને પિપટની બને પાંખે કાપી નાંખી અને કાષ્ટના પાંજરામાં પૂર્યો. પોપટે નિયમને કારણે કાંઈ વાપર્યું નહિં અને અનશન કરીને સૌધર્મ દેવલેકમાં દેવ થયા. સુચના પણ પિપટની પાછળ અનશન કરી તેની દેવી થઈ. ત્યાંથી
વીને પિપટ તે તું શંખરાજા થશે અને સુલેચના રાજપુત્રી તે તારી પત્ની કલાવતી થઈ. પાંખે છેદવાના કર્મને લીધે તેના કાંડા કપાયા ” મુનિરાજની વાત સાંભળી શંખ કલાવતીને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પુત્ર પુષ્પકલશને રાજ્ય ભળાવી રાજારાણીએ સંયમ લીધું. સુન્દર આરાધના કરી બને સ્વર્ગમાં ગયા. પ્રાતે મનુષ્ય ભવ પામી માસે જશે. શિયલને કે અદ્વિતીય પ્રભાવ છે. તેમાં સ્થિર નહિ રહે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૪ ]
આત્મખેાધરસાયનમ્
નારના શતધા વિનિપાત પણ નિશ્ચિત છે, માટે શિયલનુ સેવન અવશ્ય કરવું હિતાવડ છે.
(ર) બવરાવત
सुवक्रगमनाऽस्थिरा - द्विषमचार दुर्दशनाद, ग्रहान्ननु परिग्रहान्नवमराशि नित्यस्थितेः । सदा सुहितमानसो हतलसन्महालालसो, बिभेति न कदाचन, श्रुतजिनागमः सत्तमः ||२५|| *पृथ्वी
ભાવાર્થ-અપરિગ્રહવ્રત—
સજ્જનપુરુષામાં શ્રેષ્ઠ અને જેને જિનેશ્વરાએ પ્રરૂપેલા આગમનું શ્રવણ કર્યુ” છે. જેનું મન સદા તૃપ્તિવાળું છે, જેણે મેટી લાલસા દૂર કરી છે, હણી નાખી છે. તે વક્રગમનવાળા, અસ્થિર, વિષમચારિ અને દુદનવાળા અને કાયમ નવમીરાશિધનમાં રહેનારા પરિગ્રહ ગ્રહથી ભય પામતા નથી.
વિશદા:
સમુદ્રને પાર કરવા માટે નૌકાના સહારો લેવા પડે છે અને નૌકાના સહારાથી ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચાય છે. પણ વહાણમાં ભાર વધી જાય, નૌકા ભારે થઇ જાય તેા અધવચ્ચે ડૂબાડે. તેમ આત્મા પરિગ્રહના ભારથી ભારે હાય તા ભવસમુદ્રના પાર પામી શકે નહિ. પરિગ્રહ-મમતા એ તા ભાર છે. મમતા જ પરિગ્રહ છે, વસ્તુ નહિ. પણ નાની વસ્તુ ઉપરની
* जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨૫ અપરિગ્રહવ્રત [ ૧૩૫ ] જે મમતા છે તે જ પરિગ્રહ, મૂચ્છથી જીવને ઘણી જ હાનિ થાય છે. જરૂરીઆત કરતા વધુ વસ્તુ રાખવી અને તેની ઉપરની મૂછ, મમત્વ તે જીવને મારે છે. જે વસ્તુ–પદાર્થ આપણે નથી અને આપણે માન્ય તે મમત્વ. વસ્તુ આપણી નથી એટલે આપણું પાસે રહેશે તે નહિં જ. કાં તે આપણે તેને મૂકીને ચાલ્યા જશું અથવા તે આપણને મૂકીને ચાલી જશે. તે બને પ્રસંગે દુઃખ થવાનું. તે દુઃખ કોણે કરાવ્યું? મમતાએ જ ને ! અને તે વસ્તુ ઉપર, આપણે મમત્વ બુદ્ધિ ન રાખી હેત તો દુઃખ થાત? ન જ થાત.
શાસ્ત્રકારોએ તે નરકના ચાર કારણોમાં મહાપરિગ્રહને પણ એક કારણ કહ્યું છે. મહારંભ, મહાપરિગ્રહ, માંસભક્ષણ ને પંચેન્દ્રિય જીવને વધ. આ ચાર કારણે જીવ નરકમાં જાય. જીવને સંસારના આધિ-વ્યાધિ ને ઉપાધિના તાપથી મુક્ત થવું હોય, સંસારસાગરને પાર કરી શિવનગરમાં જવું હોય તે સર્વ પ્રથમ પરિગ્રહ-મમતાને ત્યાગ કરવો જ પડશે. પરિગ્રહ એટલે ધનને સંગ્રહ. એમ નહિં પણ તેના નવ પ્રકાર છે. ૧ ધન-લક્ષમી, પિસા વગેરે, ૨ ધાન્ય-અનાજ, ખાદ્યસામગ્રી, ૩ ક્ષેત્ર-ખેતર, જમીન વગેરે, ૪ વાસ્તુ-ઘર, દુકાન વગેરે, ૫ રૂ-ચાંદી વગેરે, ૬ સુવર્ણ-સેનું વગેરે, ૭ કુય-સેના ચાંદી સિવાયના, ત્રાંબુ, પિત્તળ, કાંસુ વગેરે ધાતુના પાત્ર વાસણ આદિ ૮ દ્વિપદ-દાસ દાસી વગેરે, ૯ ચતુષ્પદ-ગાય, ભેંસ, ઘેડા, બળદ વગેરે.
આ સર્વ પરિગ્રહ છે. પરિગ્રહ સુખ-શાન્તિમાં પણ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૬ ]
આત્મખાધરસાયનમ્
વિઘ્નરૂપ છે. પરિગ્રહ અહુ હાય તેા આરંભ પણ બહુ કરવા પડે. આરંભ વધે એટલે ચિંતા વધે ને ચિંતાથી દુ:ખ વધે. એ રીતે પરિગ્રહથી સન્તાષમૂલક સુખશાન્તિ દૂર રહે છે. પરિગ્રહ આવે એટલે ઇચ્છા વધે, તૃપ્તિ રહે નહિઁ ને ઈચ્છા એ એવા માર્ગ છે કે તેના છેડા કદી આવતા જ નથી. સર્વથા પરિગ્રહના ત્યાગ ન થાય એમ હાય તા તેનું પરિ માણુ તા અવશ્ય કરવુ જોઇએ. તેનાથી પણ ઘણા જ લાભ થાય છે.
વિદ્યાપતિએ પરિગ્રહનું પરિમાણ કર્યું' ને તેમાં દૃઢ રહ્યા તા કેટલા જલ્દી ભવના અન્ત આવ્યા. તે કથા આ પ્રમાણે છે.
પેાતનપુર નામનુ' નગર હતું. ત્યાં સૂર નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તે જ નગરમાં વિદ્યાપતિ નામના એક શેઠ રહેતા હતા તેઓને શૃંગારમ’જરી નામની ધર્મ પરાયણ પત્ની હતી. તેએ ખૂબ ધનાઢ્ય હતા. પ્રકૃતિથી પણ ખૂબ ઉદાર હતા. કાઇ પણ યાચક તેમનાં આંગણેથી ખાલી હાથે પાળેા ફરતા નહિ. જૈન ધર્મમાં પણ પાતે ખૂબ આસ્થાવાળા હતા. વ્યાપાર-ધંધા પણ ધમાકાર ચાલતા. પુણ્ય પાંસરું હતું. બધી વાતે સુખ હતું.
એકદા રાત્રિને વિષે વિદ્યાપતિશેઠ નમસ્કાર મન્ત્રનું મરણ કરીને નિદ્રાધીન થયા. નિદ્રામાં સ્વપ્ન આવ્યું. સ્વપ્નમાં લક્ષ્મીદેવી આવ્યા, અને કહ્યુંઃ કે “ હું આજથી દશમે દિવસે તારા ઘરમાંથી ચાલી જઇશ. વિદ્યાપતિ તરત જ જાગી ગયાં. મનમાં ચિન્તા થવા લાગી, ધન ચાલ્યું જશે, યાચક
,,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશઠ્ઠા સહિત–ન્મ્યાક ૨૫ અપરિગ્રહવ્રત
[ ૧૩૭ ] વર્ગ મારે આંગણેથી ખાલી હાથે પહેા જશે. કાઇ પણ માનવીને ધન જાય એ સારું ન લાગે એ સ્વાભાવિક છે. પતિને આમ ચિન્તિત મનવાળા જોઇને શૃંગારમંજરીએ પૂછ્યું: કે · પતિદેવ! આપ આટલા ઉવિગ્ન ને ચિન્તિત કેમ છે!” વિદ્યાપતિએ ગત રાત્રિએ આવેલા સ્વપ્નની વાત કહી ને તે કારણે ચિન્તા થાય છે એમ કહ્યું.
શૃંગારમ’જરીએ કહ્યુંઃ કે “સ્વામી! આપ શા સારું આવા ખેદ કરા છેા. લક્ષ્મી ધર્મ વડે જ સ્થિર થાય છે. જેટલી લક્ષ્મી સુકૃતમાં વાપરીએ તેટલી જ લક્ષ્મીની સાર્થકતા. બાકી તા લક્ષ્મી સ્વભાવે જ ચ'ચળ ને ચપળ છે. તે કેાઈની થઇ નથી ને થતી નથી. તેનાથી જેટલેા લાભ લીધેા તેટલા આપણેા. અને જ્યાં સુધી પાંચમું પરિગ્રહ વિરમણુ વ્રત ન લીધુ. હેાય ત્યાં સુધી ત્રણે જગતની લક્ષ્મીના પરિગ્રહી જે પાપ થાય છે તે અવિરતિ વડે લાગ્યા કરે છે.” આવા પત્નીનાં સુન્દર, મેાધક ને પ્રેરક વચનથી વિદ્યાપતિએ પાંચમું પરિગ્રહ પરિમાણુવ્રત સ્વીકાર કર્યું" ને સઘળી લક્ષ્મીને સાત ક્ષેત્રમાં વાપરવા માંડી. આઠ દિવસ થયા ને સઘળુણ્યે ધન સુકૃતમાં વાપરી નાંખ્યું. રાત્રે સૂતી વખતે વિચાર આવ્યા, કે કાલે સવારે યાચકને હું શું માઢું અતાવીશ. આવા વિચારમાં તે સૂઈ ગયા. રાત્રે સ્વપ્નામાં પેાતાનુ આખુ ઘર લક્ષ્મીથી ભરેલું જોયું. સવારે ઘરમાં લક્ષ્મીને પ્રત્યક્ષ જોઇ. યાચકોને ખૂબ માં માગ્યું દાન આપ્યું ને પેાતે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ સાથે શ્રી સિદ્ધગિરિજીની યાત્રા કરવાના સંકલ્પ કર્યાં. નવમે દિવસે વિચાર કર્યાં, કે આવતી કાલે દશમા દિવસ છે. તેથી લક્ષ્મીને
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૮ ]
આત્મબોધરસાયનમ
જવું હોય તે ભલે સુખેથી જાય. આવા વિચારોમાં વિદ્યાપતિ નિદ્રાધીન થયા. સ્વપ્નમાં લક્ષ્મીએ આવીને કહ્યું: કે “હું તારા પુણ્યથી વિશેષ વૃદ્ધિ પામીને તારા ઘરમાં સ્થિર થઈ છું.”
અતિશય પુણ્યનું ફળ ખૂબ જલ્દીથી મળે છે. સવારે વિદ્યાપતિએ પિતાની પત્નીને વાત જણાવી, અને કહ્યું કે તેમ કરવામાં આપણે લીધેલા પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતમાં ખામી આવે તેમ હોય તે આપણે અહિંથી અન્યત્ર ચાલ્યા જઈએ શંગારમંજરી તેમાં સંમત થઈ. બીજે દિવસે સવારે તે દંપતી ઘરને ત્યાગ કરીને ચાલી નીકળ્યા. સામે ગામ પહોંચ્યા ત્યાં તે પંચદિવ્ય પ્રગટ્યા ને હાથણીએ વિદ્યાપતિશેઠ પર કળશ કર્યો. મન્ની વગેરે આવ્યા ને પ્રાર્થના કરીને વિદ્યાપતિને રાજામહેલમાં લઈ ગયા. લીધેલા વ્રતમાં નિશ્ચળ એવા વિદ્યાપતિએ વ્રતભંગના ભયથી રાજ્યાભિષેક કરવાની ના પાડી, તેવામાં આકાશવાણી થઈ.
“અરે! ભાગ્યશાળી ! હજુ તારે ભેગાવલી કમ બાકી છે. તેથી લક્ષ્મીનું ફળ ગ્રહણ કર.” આ સાંભળ્યું એટલે તેણે રાજ્ય સિંહાસન ઉપર પરમાત્મા શ્રી વીતરાગદેવની પ્રતિમા સ્થાપના કરી. મંત્રીઓને રાજ્ય કારભાર સોંપી દીધે અને ન્યાયપૂર્વક જે દ્રવ્ય આવે તેને જિનનામથી અંકિત કરવા માંડયું અને સાતક્ષેત્રોમાં ખૂબ ઔદાર્થ ભાવે સવ્યય કર્યો. એક વખત નગરમાં જ્ઞાની ગુરુ મહારાજ પધાર્યા. વિદ્યાપતિ ત્યાં વન્દન કરવા ગયા, “ગુરુ મહારાજની વૈરાગ્ય
“બાણ થઈ.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨૬ પ્રશસ્તિ
[ ૧૩૯ ] રસ ભરપૂર દેશના સાંભળીને તીવ્ર વૈરાગ્ય આવ્યા ને વિધા પતિ શેઠને ગારમંજરીએ પુત્રને રાજ્યગાદી પર બેસારીને પ્રવજ્યા સ્વીકારી સુન્દર આરાધના કરીને સગે ગયા. ત્યાંથી આવી પાંચ ભવ કરી, મેક્ષના અનંત અવ્યાબાધ અખંડ સુખને ભેગવનારા થશે. આ પ્રમાણે પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતને સ્વીકારી વિદ્યાપતિ જેમ ભારથી હળવા બની ભવનો પાર કરી ગયા. તેવી રીતે પરિગ્રહનું પરિમાણ કરવું જોઈએ. (૨૬) પ્રતિ –
इदं पायं पायं सरसममृतं पुण्यमयनं, सदात्मानं बोधं नयतु नयशोधं विनयतः। । जनः श्रेयस्कामः प्रशमशमसद्धर्मदधुरंन्धरस्यावादार्थ स्वहितचरितार्थ विदधतात् ॥
* शिखरिणी ભાવાથ-ઉપસંહાર–
આ આત્મબોધરસાયન સરસ છે અમૃત સ્વરૂપ છે. પવિત્ર ગમનરૂપ છે. તેનું પાન કરી કરીને સદા કલ્યાણની ઈચ્છાવાળા ભવ્ય આત્માને વિનયપૂર્વક નયથી વિશુદ્ધ એવા બોધને પ્રાપ્ત કરા અને પ્રથમ અને શમથી ભરેલા શ્રેષ્ઠ સત્ય ધર્મમય સ્યાદ્વાદ પદાર્થોને પોતાના હિતમાં ચરિતાર્થ કરે. ૨૬
| તિ શ્રી શામજીભાવના છે :
--
. . * ન છિ ચમનમણા જ ાિ િ .
. .
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૦ ]
આત્મબોધરસાયનમ વિશદાર્થ–
સંસાર એ મહાવ્યાધિ છે. સંસારમાં સર્વવ્યાધિઓ મળશે. એ વ્યાધિથી–રેગથી આત્મા અનાદિકાળથી પીડાય છે. રેગોએ આત્મામાં ઘર બાંધ્યા છે. ઔષધ કરવાને બદલે જીવ કુપથ્ય કરે છે ને રેગ ઉબળે છે, વધે છે. જીવ શરીરની ચળ શમાવવા માટે કવેચ ઘસે છે અગ્નિને શાન કરવા માટે ઘી હોમે છે. પરિણામ વિપરિત આવે છે, જીવ મૂંઝાય છે. વ્યાધિ શાન્ત થતું નથી, વેદના શમતી નથી, આરોગ્ય મળતું નથી, એવી સ્થિતિમાં આ આત્મબોધ રસાયન એ આત્માને થયેલા રાગ-દ્વેષના હઠીલા રોગ ઉપર અકસીર અસર કરે એમ છે. આત્માને વળગેલા રાગ-દ્વેષ-અજ્ઞાનમેહ વિગેરે રોગોને દૂર કરવા માટે સંસારના મૂળ જેવા કષાયે તેને ત્યાગ, પાંચે ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય, પંચ મહાવ્રતનું પાલન, જિનપૂજા, સત્સંગ, સાધુ સેવા ને વિરતિરતિ એ રામબાણ ઈલાજ છે. રસાયનનું સેવન નિયમિત રીતે કરવું જોઈએ. તે તેની અસર થાય ને વ્યાધિ મટે. વેદના બંધ થાય તેને માટે જીવને વૈરાગ્યને રાગી બનાવવા જોઈએ. ભવાભિનંદીપણું જીવને રઝળપાટ કરાવે છે. સમકિતના પાંચ લક્ષણોમાં પણ સંવેગ-આવે છે. આત્મા જ્યાં સુધી સંસારાભિમુખ છે ત્યાં સુધી રેગે શાન્ત ન થાય. આત્માભિમુખ બનવું જોઈએ. રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાન રહિત વીતરાગ પર માત્મા એ જ મારા દેવ છે, કંચનકામિનીના ત્યાગી પંચમહાવ્રતધારી ગુરુ ભગવંત એ જ મારા ગુરુ મહારાજ છે ને કેવલિ ભગવંતે ભાખેલો શુદ્ધ દયામય ધર્મ તે જ મારો
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશદાર્થ સહિત–લેક ૨૦ પ્રશસ્તિ [ ૧૪૧ ] ધર્મ છે. એવી નિશ્ચળ શ્રદ્ધા હૃદયમાં રાખવી જોઈએ. જીવને આનાથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પછી સંસારની મર્યાદા બંધાઈ જાય છે. અમૃત સ્વરૂપ રસાયનનું પાન નિરંતર કરવાથી જીવને ભાવ આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ ચરમ-છેલ્લો શ્લોક છે આ ગ્રન્થનો. તેમાં કર્તાએ ઉપસંહારની સાથે પોતાના પૂજ્ય પ્રવર આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પરમે પકારી સંસારી અવસ્થાના પિતા ને સંયમ અવસ્થાના ગુરુ પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજનું પણ નામ સાંકળ્યું છે ને છેવટે પિતાનું નામ પણ ગૂંથી લીધું છે. આ લોકે આ ગ્રન્થ પૂર્ણ થાય છે. વારંવાર આ ગ્રન્થના વાચન મનન ને ચિન્તનથી ઘણે જ લાભ થશે. તેથી દરેક શાશ્વત સુખાભિલાષી આત્માએ તેનું રસાયનનું વાચન-પાન નિરન્તર કરવું ને મોક્ષસુખ મેળવવા વડભાગી બનવું,
પ્ર.શ.સ્તિ .
(વિશદાર્થ લેખકની) જેથી સમસ્ત ભવરોગ વિલીન થાય,
આત્મા વિશુદ્ધ થઈ સ્વસ્થ રહે સદાય એ આત્મબોધક રસાયન ભવ્ય કાજે,
ટયું ભિષવર ધુરન્ધર સરિરાજે. ૧
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૨ ]
આત્મબોધરસાયનમ્ તે પૂવર્ય તણી લેશ કૃપા બળે મેં,
અત્ય૫ બુદ્ધિ શુભ ભાજનમાં ભર્યું છે; તેમાં યદિ કલુષ કસ્તર કે જણાય, - તે ગાળી પાન કરજે ગદ જેમ જાય. ૨ આચાર્યવર્ય વિજયામૃતસૂરિરાજો,
શ્રી દેવસૂરિવર સેવન હેમચંદ્ર; સૌરલ્લસિત થે નિજબોધ અંગે, - પ્રદ્યુમ્ન નામ મુનિએ વિરયું ઉમંગે. ૩ ચોરાણું ચાર શત બે સહસે સુવર્ષે, ( શ્રીસિદ્ધશેલ તણી સન્નિધિ પામી હર્ષે;
ચોમાસું ગયુત સાધી વિશિષ્ટભાવે, - અભ્યાસ સાધનતણે પણ લાભ થા. ૪ નવ્વાણુંના વિશદ સંગ બન્યા અનેરા,
ઈચ્છું ટળે ભવતણ ભ્રમ ભવ્ય કેરાં; હેજે વિવેક મનમાં શુભ એક અંતે,
આ ગ્રન્થથી વિમલભાવ વધે અનતે. ૫
Tit]
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ ह्रीं अई नमः श्री आत्मबोधरसायनम्
مد
( मूलमात्रम् )
श्रेयः श्रीवर विभ्रमाद्भुतरसं धीरं गभीरं परं, देवेन्द्रार्चित पादपद्ममलं हृत्कोमलं निर्मलम् । बाच्छापूरणकल्पकल्पमकलं; विघ्नानलाम्भोधरं, श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वनाथ मनिशं संस्तौमि सन्मङ्गलम्
•
अवाप्य मानुष्यमिदं नु भूयो, दृष्टान्तदिग्दुर्लभमेव यूयम् । धृत्वा धृतिं स्वात्महितं प्रकामं, रसायनं ही पिबताविरामम् ||२||
क्रोधादीनां समन्ताद् विषयविषभृतां चेन्द्रियाणां निरोधो, दानं शीलं तपस्या सुविहितचरिता भावना श्रीजिनाच । सत्सङ्ग: साधुसेवा विरतिरतितरां पचकं सद्यमानां; स्वान्ते कान्ते मुमुक्षा यदिह तव तदैतद् विधेयं विधेयम् ॥ ३॥
दुर्वार दुर्गत्यन लाम लाग्यं,
॥१॥
निर्बाधसंवर्धितमोहराज्यम् ।
सर्वेष्ट सम्बन्ध सुगन्धपूर्ति
क्रोधं विरोधं त्यजतादभूतिम् ||४||
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १४४ ]
यन्माहात्म्यादुद्धतत्वं विदूरे नीभावः सविनीतत्त्रमिम्
विद्याप्राप्तिः क्लेशसंक्लेशनाशो
मानत्यागं तं कुरुध्वं कुरुध्वम्
लोभश्चेद् हृदयेऽस्तोभो, दूषणैरितरैरलम्
अनेककोटीकनकीयदानं
सुरेन्द्रशंसात्म बिलासिशीलम् । तपः सुतप्तं च फलाय नालं निराकृता चेन्निकृतिर्न चित्तात् ॥६॥
આત્મખાધરસાયનમ્
नो चेल्लोभस्य सक्षोभो भूषणैरितरैरलम् । ७ ।
आर्द्रकुमारमुखाः समभूत्रन् ;
संयमतो विमुखास्त्वचि सक्ताः । बन्धनमावृणुते च करीन्द्रः स्पर्शवत्त्रमितीह नचेष्टम्
क्षणं बुध्यतां जिह्वया यत् कृत तत्,
तया दुष्ट्या दुर्गतो मङ्गुसूरि ।
तथा शैलकाचार्यवर्योऽथ मीन
॥५॥
स्ततो रक्षणीया स्वजिहवा वशेऽसौ
॥८॥
11811
अतिसुरभिपदार्थैर्नासिकां प्रीणयन्तः मधुकर भवमाप्य श्रान्तिमासादयन्ति । असुरभिरभिभ्यां ये विकार न यन्ति श्वसनकरण दोषादुझितास्ते जयन्ति ||१०||
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મબેયરસાયનમ
[१४] रम्यं रूपं नयननलिन स्मेस्यत् सूर्यरूप, .
तस्मिन् जीवः पतति पतगः प्राणहारिप्रदीपे । यस्तद् दृष्ट्वा नियमयति हि स्वेन्द्रियं स्वात्मरूपे
संसाराब्धेर्भवति स परं पारगो निर्विकारः ॥११॥ स्वरमधुरवं श्रावं श्राई मनोभवमोहितो, हरिणमरणं प्राप्नोत्या मा विकारनिराकृतः । श्रवणमवनं सच्छालाणां करोति हितं च यः,
स शिवमशिवं छित्वा सद्यो वृणोति सनातनम् ॥१२॥ भवभृतां हृदयोदयकारणं,
वरविरोधकमूलनिवारणम् । वितरणं तरण भववारिधेजयति धर्मचतुष्कपुरष्कृतम्
॥१३॥ अहीनोऽहीनाङ्गः खजति सदनत्याशु विपिन विष पीयूषत्वा ! मृगति च मृगाणामधिपतिः । अलज्ज्वालो ज्वालो जलति जलधिपदति तं
विशुद्ध' यः शीलं वहति सुहितं देवमहितम् ॥१४॥ घत: पर नास्ति विशुद्धमङ्गल
दुरभ्तविघ्नानलमाशने जलम् । जिनेश्वरैरात्महिताय देशित ..तपो विधत्ता तदहो योदयम्
॥१५॥ मैत्र्यादिसद्भावनया विशोधितः,
संस्कारितो भावनपञ्चपञ्चकी।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १४६ ]
मात्ममाघरसायन भावः क्षणं चेत् क्षणदो भवेत्तदा
नन्तं भवं नाशयते न संशयम् ॥१६।। लक्ष्मी: स्वयंवरति ते सुभगं समुत्का,
बुद्धिः परा स्फुरति तस्य समस्तकायें। कीर्तिः प्रसर्पति तरां शरदभ्र (उज) शुभा, नित्यं जिनार्चनमनन्तफलं व ईष्टे ॥१७॥ किमपहरति मालिन्यं !,
कुरुते किं सुजनजनगुणाधिक्यम् । रक्षति पथि किं सततं?,
सकलेहितकृत् सतां सङ्गः ॥१८॥ समस्तशास्त्रदर्शनादिदं सुनिश्चितं मया,
सदा सदामता मता, हिता हि साधुसेवना ॥१९॥ जिनेश्वरैर्गणीश्वरैर्मुनीश्वरैरपाकृता,
रतीशरूपतुल्यरूपधारकैरिय रतिः । विरक्ततामुपास्य कर्ममर्म सन्निहत्य सा
ध्वनन्तमन्तकान्तकृत् समन्ततोऽमृतं वृतम् ॥२८॥ श्यया सह यस्य परत्वमहो, ।
परितः प्रणयो! दुरितेन समम् । पाहतस्य यतश्च हितं भवति
त्यज तं सततं किल जीववधम् ॥२१॥ गदितुमनृतमिच्छतीह काम।
कुशलमवाप्तुमहो महाविमूढः ।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મબોધરસાયનમ
[ १४७ ]
भमृतमपि विहाय जीवितेच्छुः,
पिबति विषं विनिपातद्विपाकम् ॥२२॥ स्तेयमत्र निजशर्मणे जनो
. दूरतोऽनिशमभीप्सति त्वरम् । बन्धनं निधनमाप्नुते परं दूरतस्त्यज सदा तदाश्वदः
॥२३॥ बलिनो गुणिन: स्थिराशया,
_ वररूपाः परमे पयि स्थिताः। : प्रभवन्ति जनाः सदादराद्
विमलब्रह्मगुणाश्रयाद् भुवि ॥२४॥ सुचक्रगमनाऽस्थिराद्विषमचारदुर्दर्शनाद्,
ग्रहान्ननु परिप्रहानवमराशिनित्यस्थितेः । सदा सुहितमानसो हतलसन्महालालसो
बिभेति न कदाचनश्रुत जिनागमः सत्तमः ॥२५॥ इदं पायं पायं सरसममृते पुण्यमयनें,
सदात्मानं बोधं नयतु नयशोधं विनयतः । जन: श्रेयस्कामः प्रशमशमसद्धर्मदधुर
धरस्वाद्वादार्थ स्वहितचरितार्थ विदधतात् ॥२६॥ ॥ इति श्री आत्मबोधरसायनम् ।।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈન સાહિત્યવ કે સભાના ગ્રંથ
મ
નામ :
મૂલ્ય
૦-૧૦
૧ પરમાત્મ સ’ગીતરસ સ્રોતસ્વિની ૨ સપ્તસધાન મહાકાવ્ય-સટીક...
૪-૦૦
૩ સાહિત્ય શિક્ષા મ’જરી
૨-૦૦
૪ વેરાગ્ય શતક-સવિવેચન
૧-૨૫
૫ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર (અનુવાદ-વિવેચનયુક્ત) ૩-૦૦
૦-૪૦
હું શ્રી આદિ જિન પંચકલ્યાણક પૂજા ૭ શ્રી ગિરનારજી તીથ ના પરિચય
૦-૨૫
હું સંગીત સ્રોતસ્વિની
૦-૩૭
હૂં ઇન્દુત-સટીક
૨-૦૦
૧૦ શ્રી નિવવાદ
3-00
૧૧ શિવભૂતે
૦-૧૯
૧૨ યવાદ
૦-૨૫
૭-૬૨
0000
0.00
૧૩ આત્મવાદ ..
....
1600
......
8000
....
....
8000
****
....
....
....
4200
....
....
....
....
...
....
:
....
1000
....
0000
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોમાં શાહિત્યવર્ધક સભાના ગ્રંથ
[ ૧૪૯ ]
મૂય
૦-૨૫ ૧-૨૫ ૧-૨૫
૦-૫૦
નામ ૧૪ વિચાર સૌરભ ... ૧૫ શ્રી તત્વાર્થ સ્વાધ્યાય ૧૬ સિરિજંબુસામી ચરિત . ૧૭ સુપાત્ર દાનનો મહિમા ૧૮ શ્રી સિદ્ધચક્ર નવપદારાધન વિધિ ૧૯ શ્રી સિદ્ધચક્ર સ્વરૂપ દર્શન • ૨૦ શ્રી અર્હત્ પ્રાર્થના.... ... ૨૧ સ્વાધ્યાય રત્નાવલિ (ખંડ ૧). ૨૨ શ્રી વાસ્વામી આખ્યાન ... ૨૩ શ્રી ચંદ્રપ્રભ જિન પંચકલ્યાણક પૂજા.... ૨૪ પુણ્યપ્રકાશ સ્તવનાદિ . ૨૫ શ્રી મોહનવિજયજી કૃત વિશી (સાથે) ૨૬ સંસ્કારનું વાવેતર ... » ૨૭ સ્વાધ્યાય રત્નાવલિ (ખંડ ૨)• ૨૮ દર્શનરત્ન રત્નાકર (ભા. ૧) ... ૨૯ સ્નાત્ર પૂજાદિ (સાથે).. ... ૩૦ અષ્ટાપદજીની પૂજા (સાથે) ... 20 નવ્વાણું અભિષેકની પૂજા (સાથે) ૩૨ દર્શનારત્ન રત્નાકર (ભા. ૨) .
૦-૨૫
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧-૨૫
[ ૧૫૦ ].
આત્મબોધરસાયનમ ક્રમ
નામ :૩૩ શ્રી સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનમ
(સિદ્ધહેમ સરસ્વતી ખંડ ૧) પ-૦૦ ૩૦ કલ્પલતાવતારિકા • • • . ૫-૦૦ ૩૫ હિતશિક્ષા છત્રીશી ... ૩૬ અ. દર્શનરત્ન રત્નાકર (ભા. ૩) ... ૩૬ આ. દેવસરાઈ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર
૦-૬૨ ૩૭ અ. શંબલ... • • •
૧–૫૦ ૩૭ આ. પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર -
૧-૫૦ ૩૮ કલ્પસૂત્ર (ખીમશાહી) - ૧૨–૫૦ ૩૯ શ્રી શાંતિસ્નાત્રાદિ વિધિ સમુચ્ચય
પ-૦૦ ૪૦ શ્રી સિદ્ધચક યંત્રદ્ધાર પૂજનવિધિ ૪૧ પર્યુષણાષ્ટાદ્ધિક વ્યાખ્યાન - " ૨-૦૦ ૪ર હિતચિંતન - - ૪૩ અ. વર્ધનાન મહાવીરાણક ~ ~ ૪૩ આ. પ્રતિષ્ઠાદિ વિધિ સમુચ્ચય (ભા. ૨) ૪૪ લક્ષણ વિલાસ (સાવચૂરિ) . ૪૫ ગોડી પાર્શ્વનાથ સ્તવ-સટીક . ૪૬ પંચકારણનું સ્તવન (સાર્થ)
૧-૨૫ ૪૭ ક્યપ્રકાશ ચૈત્યવંદન વીશી (સાર્થ) )
)
૧-૨૫
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી. જૈન સાહિત્યવર્ધક સભાના ગ્રંથા
ક્રમ
૪૮ વિનાદ પ‘ચંદ્રશી ૪૯ વિશ
૫૦ ઉન્મેષ
1800
6440
નામ
9060
0000
}
6000
૫૫ સત્તરલેન્રી પૂજા (સા)
૫૬ આત્મબેષ પંચવિંતિકા
૫૯ સજન શતક
૬૦ મૂર્ખ શતક ૬૧ પરમાત્મ પ્રાથના
૬૨ આત્મઐધ-રસાયનમ
4444
0466
4064
૫૧ સજ્ઞ સિદ્ધિ
૦-૨૫
4466
પર શ્રી શાંતિનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા ૫૩ દ્રવ્યગુણું પર્યાયના રાસ (વિવેચન સાથે ) ૭-૦૦ ૫૪ શ્રી શાંતિનાથ ચરિત (જૈન નૈષધીય મહાકાવ્ય) ૧૦-૦૦
9-00
....
4444
4440
6666
0000
4006
4444
....
૦-૫૦
(પદ્યાનુવાદ-ભાવાથ સહિત) પછ વિમલ-સ્તુતિ (પવાનુવાદ-ભાવાથ સહિત) ૬૬-૦૦
૫૮ ઇન
....
1000
....
[ ૧૫૧ ]
મૂલ્ય
૦-૫૦
૧-૨૫
૧-૨૫
૫-૦૦
0464
(ભાવાર્થ –વિશદા યુક્તમ)
૧-૨૫
૦-૨૫
૧-૫૦
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ ભરત પ્રિન્ટરી, દાણાપીઠ પાછળ—-પાલીતાણુ