Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
s9ICTIઅને ઉર
૧૨ા૨વિચાર
અપિણી પાઠ૦
कुमारो अंधीयर
= લLU - en) ==
| 01 00 મુનિશ્રી હિતવિજયજા 0િ:
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Eri
GEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEIGI શ્રી હર્ષ પુષ્યામૃત જૈન ગ્રન્થમાલા-ગ્રન્થોક ૧૧૪
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ દાન-પ્રેમ-રામ-રવિચન્દ્રસુરિસગુસભ્ય નમઃ
--' 's the
આપણી પાઠશાળા અને ઉચ્ચાર વિચાર (પાઠશાળામાં ભણનાર-ભણાવનાર અને વિધિકારકે
માટે ખાસ ઉપયોગી)
આ લેખક અને સંપાદક છે વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ પરમશાસનપ્રભાવક ગચ્છાધિપતિ
પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રીમવિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટધરરત્ન વિદ્વર્ય પ.પૂ. આચાર્યદેવશ્રી રવિચંદ્રસૂરીશ્વરના શિષ્યરત્ન
મુનિશ્રી હિતવિજયજી
UTEERGEIGHIGHEIGHEGEGREEણHણERESSENGEEGી પણ
* પ્રકાશિકા ગલ શ્રી હર્ષપુષ્યામૃત જૈન ગ્રન્થમાલા લાખાબાવળ-શાન્તિપુરી (સૌરાષ્ટ્ર)
ય ૧૫૦ IGIN|GEET|ESIBEEGIGH SIEGEET
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમાવૃત્તિ
2.
નકલ ૨૦૦૦
: પ્રકાશિકા :
શ્રી પુષ્પામૃત જૈન ગ્રન્થમાલા લાખાબાવળ–શાન્તિપુરી (સૌરાષ્ટ્ર)
પ્રાપ્તિસ્થાન
૧. મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ શાકમારકીટ સામે, મનગર, પિન-૩૬૧,૦૦૧.
સામંદ ડી. શાહ જીવન–નિવાસ સામે, પાલીતાણા. પિત–૩૬૪,૨૭૦
૪. સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર રતનપોળ-હાથીખાના, અમદાવાદ. પિત–૩૮૦,૦૦૧
વિ. સં.
૬. ઝવેરી રેડિયા સેન્ટર ગેાપીપુરા મેઈન રોડ, સુરત. પિન-૩૯૧,૦૦૨
૨૦૩૯
૩. મહાવીર જૈન ઉપકરણ ભંડાર પેસ્ટ ઓફિસ સામે, પાલીતાણા. પિત–૩૬૪,૨૭૦
૫. જશવંતલાલ ગિરધરલાલ
દાશીવાડાની પોળ, કાળુપુર, અમદાવાદ. પિન-૩૮૦,૦૦૧
૭. સેવ`તિલાલ વી. જૈન
૨૦, મહાજનગલી ૧લે માળે ઝવેરી બજાર, મુંબઈ–ર
૮. શ્રી શ ંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન ઉપકરણ ભંડાર જૈન ભેજનશાળા પાસે, શંખેશ્વર
સુક : સુરેશ પ્રિન્ટરી, વઢવાણુ શહેર. પિન-૩૬૩,૦૩૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાળક ! આ પુસ્તકની અંદર મનગમતી ને રસઝરતી નીચેની કથાઓ વાંચો
કથા.
પા. ન.
ક્રમાંક ૧. રજ જેવડી ભૂલ! ગજ જેવડી સજા !
રાજપુત્ર કુણાલની કથા વાંદરા–વાંદરીની ચમત્કારિક કથા
વિદ્યાધરની કથા ૪. શ્રેણિક રાજાની કથા ૫. સિદ્ધપુત્રની કથા (વિનયી શિષ્યની કથા) ૨૭ ૬. ન્યાયાધીશની કથા
૧૧૦ ૭. સંપ્રતિ મહારાજની કથા
૧૬૭ આર્ય રક્ષિતસૂરિજીની કથા
૧૭૧ દિવડા પ્રગટાવે દિલમાં– રાજકુમાર અને રૂપપરીની કથા
૧૮૩ શેઠ આજ મર ગયે હૈ
શેઠ અને મુનીમની કથા ૧૧. ભાષાદેષ યાને કુમારપાળ મહારાજાની કથા ૨૦૨ ૧૨. સભાક્ષેભ યાને બે પંડિતેની કથા
અને પછી ધાર્મિક સૂત્રોના શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરતાં પણ શીખે !
$ $ $ છે
૧૯૨
૨૦૬
ઈટલ ચિત્રના પરિચય માટે વાંચો કથા– મીંડું પણ મહાભારત સજે છે! પા. ૧
[3
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય . શ્રી જિનશાસનની આરાધના માટે, પૌષધ, પ્રતિક્રમણ આદિ વિધિ માટે તથા તેનાં સ્વરૂપને સમજવા માટે સૂત્ર એ એક અનિવાર્ય અંગ છે. એ સૂત્ર અશુધ્ધ હોય તે તેના અર્થ પણ યથાર્થ થઈ શકે નહિ. એના કારણે આરાધના, વિધિ અને સ્વરૂપમાં પણ વિકૃતિ આવે. શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક સૂત્રે બેલી શકાય અને પૌષધ, પ્રતિક્રમણ આદિ પવિત્ર કિયા–વિધિઓમાં તેને યથાર્થ રીતે ઉપયોગ કરી શકાય તે માટે શુધ્ધ ઉચ્ચાર કરવાની કળાનું જ્ઞાન મેળવવું જરૂરી બને છે. - ઉચ્ચાર–શુદિધના વિષયમાં જે પ્રયત્ન થાય છે, તેને વેગ મળે, તેમાં સમજ વધે અને જાગૃતિ આવે તે હેતુથી આપણી પાઠશાળા અને ઉચ્ચાર વિચાર નામનું આ પુસ્તક પ્રગટ કરતાં અમે અત્યંત હર્ષ અનુભવીએ છીએ.
આ પુસ્તકનું લેખન-સંપાદન, પૂજ્યપાદ શાસનપ્રભાવક આચાર્યદેવશ્રીમદ્દવિજયરવિચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પૂ. મુનિરાજશ્રી હિતવિજયજી મહારાજે કર્યું છે. આ વિષયમાં તેઓશ્રી ઘણે રસ અને બહેને અનુભવ ધરાવે છે અને એને માટે અનેક પ્રયત્ન. પણ કરે છે.
4]
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશા છે કે આ પુસ્તક પાઠશાળામાં ભણનાર વિદ્યાર્થીઓને ભણાવનાર શિક્ષકોને, તથા શુધ્ધ ઉચ્ચારપૂર્વક વિધિ-વિધાન કરાવવાની ઈચ્છાવાળા વિધિકારકેને ખૂબ જ ઉપયોગી થશે.
અનેક વિદ્વાન પૂજય મુનિ ભગવંતેના વિદ્વત્તાપૂર્ણ લેખ દ્વારા આ વિષયને અહીં વધારે સ્પષ્ટ અને પુષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. એ રીતે પણ આ પુસ્તકની ઉપયોગિતામાં અનેકગણું વધારે થયે છે.
આ પુસ્તકના ઉપયોગ દ્વારા, પાઠશાળામાં ભણનાર વિદ્યાર્થી–વર્ગમાં અને ભણાવનાર શિક્ષક-વર્ગમાં ઉચ્ચારશુદ્ધિ અને ક્રિયા-શુદ્ધિ પ્રત્યે આદરભાવ અને આગ્રહ સદૈવ ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતે રહે એજ શુભાભિલાષા છે.
વિ. સં. ૨૦૩૯ ગુરુવાર, તા. ૩૦-૬-૮૩
મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ શા. કાનજી હીરજી મંદી
[5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય વૃક્ષની ફળફૂલ આદિ સંપત્તિનું મૂળ કારણ જાણવા એનાં મૂળ સુધી નજર દોડાવવી પડે છે. તેવી જ રીતે આ પુસ્તકમાં બતાવેલી ઉચ્ચાર શુદિધની કળાનું મૂળ શોધવા માટે પણ મારે મારા ભૂતકાળ તરફ નજર દોડાવવી પડે તેમ છે.
ભૂતકાળ તરફ ડેકિયું કરતા સ્વ. પ. પૂ. પંન્યાસ પ્રવર શ્રી કાંતિવિજયજી ગણિવરને ઉપકાર યાદ આવ્યા વિના રહેતું નથી. મારા પરમ પુણ્યદયે મને તેઓશ્રીની પાવન નિશ્રામાં ત્રણેક વર્ષ જેટલો સમય રહેવાની તક મળી હતી. તેઓશ્રી ઉચ્ચાર-શુધ્ધિના ખાસ આગ્રહી હતા. તેથી નવદીક્ષિત સાધુને સહુ પ્રથમ સૂત્રો શુદ્ધ કરી લેવાની પ્રેરણા અવશ્ય કરતા તે અંગેનું માર્ગદર્શન પણ આપતા અને તેમાં સહાય પણ કરતા.
પ્રતિકમણ ભણાવતી વખતે સૂત્રોમાં મારી કેટલીક ભૂલે જોઈને તેઓશ્રીએ તે તરફ મારું ધ્યાન દોરી મને પણ સૂત્રો શુદ્ધ કરી લેવાની પ્રેરણા કરી હતી. પણ ત્યાં સુધી તે હું એમ જ માનતે હતું કે મારાં સૂત્રો શુદ્ધ જ છે. કારણકે સંસારીપણુમાં સાથે પ્રતિક્રમણ કરનારા શ્રાવકે પણ એમજ કહેતા કે તમારાં સૂત્રો બહુ શુધ્ધ છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ મારાં સૂત્રો અશુધ્ધ છે એવું તે તે જ વખતે પ્રથમવાર મને જાણવા મળ્યું. મેં તરતજ તેઓશ્રીની પ્રેરણા ઝીલી લીધી અને તેઓશ્રીની પાસે શુધ્ધ ઉચ્ચાર શીખવાની શરૂઆત કરી દીધી. તેઓશ્રીએ મને શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક નવકારમંત્ર સંભળાવ્યું. તેઓશ્રીનાં પવિત્ર મુખેથી એ રીતે નવકારમંત્રનું શ્રવણ કરવાથી મારા જ્ઞાનાવરણીય કર્મનાં ગાઢ આવરણે કાંઈક આછાં થયાં! ક્ષપશમ જાગે ! અને તેઓશ્રીની કૃપાથી મને જોડાક્ષરના શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવાની કળા પ્રાપ્ત થઈ. પછી તે મેં સ્વયં બધા સૂત્રોની મારી ભૂલનું નિવારણ કરી શુધ્ધ ઉરચાર પૂર્વક તેઓશ્રીને સંભળાવી દીધાં. એટલું જ નહિ, એ શુદ્ધ કરેલાં સૂત્રોને હૃદયમાં સારી રીતે ધારણ પણ કરી રાખ્યાં. તેથી તેઓશ્રીનું મન ઘણું પ્રસન્ન થયું. કેઈ ભૂલ વિના શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક પ્રતિકમણ ભણાવવાથી મારા ઉપર તેઓશ્રીની કૃપા વધતી રહી. એનાં ફળ તરીકે મારો પશમ પણ ખીલતે રહ્યો અને ઉચ્ચાર શુધ્ધિના વિષયમાં જાતજાતની ફુરણાઓ થવા લાગી! તે બધી કુરણાઓ આજે આ પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ રહી છે.
થોડા વર્ષો પહેલાં સુરતમાં ઝવેરી રેડિયે સેન્ટર વાળા પ્રવીણભાઈ પરિચયમાં આવ્યા હતા. તેઓ ઉચ્ચાર શુધિના વિષયમાં ઘણે રસ ધરાવે છે. તેઓએ ઉચ્ચાર શુધ્ધિન વિષયમાં ડું લખાણ કરી આપવા આગ્રહ કરે. તેથી તે વખતે મેં તેઓને તાત્કાલિક શેડું લખાણ કરી
[7
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપ્યું હતું. જેને તેઓએ ચાર પાનાની નાનકડી પડી દ્વારા પ્રગટ કર્યું હતું. પૂ. આ. શ્રી નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના સમુદાયના પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિજયજી ગણિવરે તે જોઈને આ વિષયમાં વિશેષ સામગ્રી એકઠી કરી દળદાર પુસ્તક પ્રગટ કરવા મને વારંવાર પ્રેરણા કરી. તેઓશ્રી પણ ઉચ્ચાર શુધિના વિષયમાં અત્યંત કાળજી અને રસ ધરાવે છે. આ પુસ્તક પ્રગટ થવામાં તેઓશ્રીની પ્રેરણા એ એક ખાસ નિમિત્ત છે.
પડતા કાળના પ્રભાવે પ્રતિક્રમણ આદિ ધર્મ ક્રિયા કરનારે વગ દિનપ્રતિદિન કૃશ અને કૃશતર થતું જાય છે. જે એક નાનકડે વર્ગ પ્રતિક્રમણ આદિ ધર્મક્રિયાઓ કરે છે તેમાં પણ વિશેષ કરીને વૃધ્ધો જ હોય છે. બાલ અને યુવાન વર્ગ તે નહિવત જ હોય છે. જે વૃધ્ધ શ્રાવકે
ડી ઘણું ધર્મક્રિયાઓ કરે છે તેમાં પણ મોટે ભાગ એ છે કે જેમને સૂત્રો, વિધિ વગેરે કાંઈ આવડતું હેતું નથી. જે થોડાક શ્રાવકેને સામાયિક, પ્રતિક્રમણ આદિની વિધિ અને સૂત્રો આવડે છે તે પણ તેઓએ માંડ માંડ ગેખીને તૈયાર કરેલાં હોય છે. અને યાદ પણ મહા મુસીબતે રાખેલા હોય છે. તેમાં ભૂલે પાર વગરની હોય છે. જોડાક્ષરેનું જ્ઞાન જોઈએ તેવું હોતું નથી તેથી ઉચ્ચારે પણ ઘણું અશુદ્ધ હોય છે. અનુસ્વાર, વિસર્ગ વગેરેની અશુદ્ધિઓ પણ પારાવાર હોય છે. અશુદ્ધ ઉચ્ચારને આ વારસે તેઓ કયારેક પરંપરામાંથી મેળવી લેતા
8]
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય છે, તે કયારેક તેમાં પોતાની બેદરકારી પણ કારણ ભૂત હોય છે.
આ પુણ્યાત્માઓને સહુ પ્રથમ તે તેઓનાં સૂત્રો ઘણા અશુદ્ધ છે એ વાત જ સમજમાં આવવી અને ગળે ઊતરવી એ મોટું મહાભારત કામ હોય છે. તેઓને આ વાત સમજાઈ જાય ને ગળે ઊતરી જાય એ હજી બનવા જોગ છે, પણ તેઓ ભૂલ સુધારવાની મહેનત કરે અને મહેનત કરે તેય ભૂલ સુધારી શકે એ વાત તે અશક્ય પ્રાય થઈ પડી હેય એમ જણાય છે.
જીની યેગ્યતા દિનપ્રતિદિન ઘટતી જતી હોવાને કારણે ભૂલે બતાવી શકાય એવી પણ પરિસ્થિતિ પ્રાયઃ રહેવા પામી નથી. આ કારણથી પૂજ્ય મુનિ ભગવતે અને પાઠશાળાના અધ્યાપકે પણ જાણવા છતાં અશુધિઓની ઉપેક્ષા કરતા હોય છે. તેથી કેટલાકને તે જ પ્રતિક્રમણ આદિ ધર્મક્રિયાઓનાં સૂત્રો બોલવા છતાંય વર્ષો સુધી, પિતાનાં સૂત્રોમાં ઘણી ભૂલે છે અને ઉચ્ચારો પણ ઘણા અશુદ્ધ છે એ વાતની ખબર જ પડતી નથી.
ઉચ્ચારની અશુદ્ધિઓનાં કારણેને વિચાર કરતાં તેનાં અનેક કારણે જણાયાં છે.
સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાના જ્ઞાનને અભાવ તેમજ અપૂરતા ભાષાકીય શિક્ષણનાં કારણે પણ ઉચ્ચારો અશુધ્ધ રહેતા હોય છે.
[9
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલીક જગ્યાએ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાના જ્ઞાનથી વચિત એવા શિક્ષકના જ ઉરચારે અશુદ્ધ હેય છે.
સ્કૂલના શિક્ષણનું સ્તર પણ દિન પ્રતિદિન ઘણું નીચે ઊતરી રહ્યું છે. તેથી મોટા ભાગના બાળકે જોડાક્ષરને સાચી રીતે ઓળખી લખી, બેલી કે વાંચી શક્તા નથી.
પુસ્તકે પણ અનેક પ્રકારનાં છપાય છે. તેમાંથી ભણનારને કયું પુસ્તક અનુકૂળ આવે એને વિચાર કરતાં મોટા ભાગનાં પુસ્તકમાં કઈને કઈ મુસીબતે જણાય છે. દા. ત. કેટલાંક પુસ્તકમાં ઘણું વધુ પડતાં અવગ્રહ ચિહ્નો મૂકવામાં આવ્યા હોય છે. જેને નાના બાળકે તે ડગલાને જ સમજી લેતા હોય છે.
અડધી ગાથાના અંતે જે આવી ઊભી લીટી કરાય છે તે મુદ્રણદોષના કારણે ઘણીવાર અક્ષરની એકદમ નજીક આવી જતી હોય છે. જેને બાળકે કાના તરીકે સમજી લેતા હોય છે.
કેટલાંક પુસ્તકમાં કાગળની વધુ પડતી કરકસર કરવા માટે છાપકામ ઘણું ગીચોગીચ કરવામાં આવ્યું હોય છે. નાના બાળકને આવું ગીચ લખાણ જરા પણ માફક આવતું નથી. તેઓને તે છૂટું છૂટું લખાણ જ વિશેષ માફક આવતું હોય છે.
અતિચાર જેવા સૂત્રમાં ઘણુવાર પેરેગ્રાફ જ હતા નથી, જ્યાં હોય છે ત્યાં પણ અપૂરતા હોય છે. 10]
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધૂરામાં પૂરું પ્રેસના ટાઈપિ પણ એવા હોય છે કે બાળકોને ઘ, ઘ, ધ, તેમજ ૬, દ આદિ અક્ષરેના ભેદ જાણવા પણ મુશ્કેલ થઈ પડે છે.
આમ અનેક કારણસર શરૂઆતથી જ ભણનારનાં મુખમાં ઉચ્ચારની ખામી રહી જવા પામે છે, જે જીવન પર્યત રહે છે અને પરંપરામાં પણ વહેતી રહે છે.
જે બે પ્રતિક્રમણનાં ને પાંચ પ્રતિકમણનાં સૂત્રોનાં પુસ્તકે, તેમાં પદો, ગાથાઓ, પેરેગ્રાફ વગેરેની વ્યવસ્થિત ગોઠવણવાળા, સૂત્ર-પાઠના ભેદ રહિત એટલે કે સર્વત્ર, એક સરખા સૂત્ર–પાઠવાળા, ઘ, ઘ, ધ, તેમજ ૬, દ આદિ અક્ષરના ભેદ સહેલાઈથી જાણી શકાય એવા સારા ને સુસ્પષ્ટ અક્ષરવાળા, સારા મુદ્રણવાળા, સારા બાઈન્ડીંગવાળા ને ઊડીને આંખે વળગે તેવા આકર્ષક પ્રગટ થતાં. રહે અને પાઠશાળાના અધ્યાપકે પણ શુધ્ધ ઉચ્ચારનું જ્ઞાન ધરાવનારા બને તે ઉરચારની ખામીઓનું કાંઈક અંશે નિવારણ થઈ શકે ખરું!
જ્ઞાનપંચમી, મૌન એકાદશી, સંવત્સરી જેવા મોટા. પર્વના દિવસેમાં પ્રતિકમણ ઘણું શાંતિથી અને સારી રીતે થવું જોઈએ, પરંતુ મોટે ભાગે એ મેટા પર્વના દિવસમાં જ પ્રતિક્રમણની સભામાં ગરબડ, ઘોઘાટ ને ટીખળ મેટા પ્રમાણમાં થતું જોવાય છે. એ બધું થવાનાં કારણે અનેક છે. તેમાંનું એક કારણ સૂત્રો બેલનારની ખામી પણ હૈઈ
[11
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકે છે. જો સૂત્રો ખેલવાના આદેશ લેનારા પુણ્યાત્માઓ સૂત્રો બધાને સંભળાય તેવા મોટા અવાજે ને શુધ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્ણાંક મધુર રીતે ખેલતા હાય તા આ બધી ગરબડ પણુ “ન થાય ને ખેલનાર સાંભળનાર સહુનાં હૃદયમાં સારા ભાવ પણ જાગે !
આવશ્યક ક્રિયાએ જે સૂત્ર ને અના શુધ્ધ આલ અન પૂર્વક કરાય તે તેનાથી અપૂવ ક નિર્જરા થાય. સૂત્રોના અને નહિ જાણનાર પણ જો શુધ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક સૂત્રો બેલે તે તે પણ નિઃશંકપણે અપૂર્વ ક્રમ નિરાના હેતુભૂત થાય.
આ પુસ્તકની અંદર ઉચ્ચાર શુધ્ધિ અ ંગે શકય તેટલુ માર્ગદર્શન આપવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે. પૂ. મુ, શ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મહારાજના ‘પ્રતિક્રમણ સૂત્ર વિવેચના’ ના અને ભાગ જોઇ, તેમાંથી પણ ઉચ્ચાર શુધ્ધિ અંગેની કેટલીક વાતાની નોંધ લઇને તેના પણ આ પુસ્તકમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યેા છે.
આ પુસ્તકના ઉપયાગ કરનાર કે એના લાભ ઉઠાવનાર વગ ઘણા થાડા જ રહેવાના! ૧૫-૧૬ વર્ષની ઉંઉંમરના કુમાર ને નવયુવાને તે હવે પાઠશાળામાં લગભગ જોવા મળતા જ નથી. પાઠશાળામાં ભણુવા આવનારા બાળકે ઘણાં નાનાં હાય છે. તેમને તેા આ પુસ્તક સીધે સીધુ ઉપયોગી થવાના સંભવ જ નથી. કારણ કે તે આ પુસ્તકમાં લખેલી ઉચ્ચાર શુધ્ધિ અંગેની વાત
12]
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજી શકે એ શક્ય લાગતું નથી. એટલે મોટે ભાગે તે. પાઠશાળાના અધ્યાપકે જ આને લાભ ઉઠાવી શકે તેમ છે. પણ બધા જ અધ્યાપકે આને લાભ ઉઠાવે એય બનવા. જોગ નથી. આ પુસ્તકને ઉપયોગ કરનારા અને એને લાભ ઉઠાવનારા અધ્યાપકે પણ ઘણા થોડા જ રહેવાના! આમ ઘણું થોડા પુણ્યાત્માઓને પણ જો આ પુસ્તક તેમના ઉચ્ચાર દોષ દૂર કરવામાં કે શુધ ઉચ્ચાર કરવામાં સહાયક અથવા ઉપચાગી બનશે તે પણ મારા આ પ્રયત્ન નિઃશંક ફળદાયી બનેલે જ છે.
પાલનપુર પાઠશાળાના અધ્યાપક કાંતિલાલ ભૂધરદાસ, શાહ તરફથી ઉચ્ચારની ખામીઓનાં કેટલાંક કારણે પત્ર દ્વારા જાણવા મળ્યાં હતાં. તેને આ પ્રસ્તાવનામાં ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
આ પુસ્તકને મુખ્ય વિષય ઉચ્ચાર શુધ્ધિ અંગેને. છે. ગૌણરૂપે પાઠશાળાને લગતા બીજા વિષયે પણ તેની અંદર આવરી લેવામાં આવ્યા છે.
આ પુસ્તકનાં સંશોધન આદિ કાર્યોમાં પૂ. સ્વ. આ.. શ્રી કનચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, પૂ. આ. શ્રી જિનેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવર, પૂ. ગણિવર્ય શ્રી જગચ્ચન્દ્ર વિજયજી મહારાજ, પૂ. મુ. શ્રી, પૂર્ણચન્દ્રવિજયજી મહારાજ, પૂ. મુ. શ્રી રતનભૂષણ વિજયજી મહારાજ, મુ. શ્રી જયસુંદરવિજયજી મહારાજ તથા શાન્તિદાસ ખેતસીભાઈ જન સંસ્કૃત પાઠશાળા-જામનગરના પ્રાધ્યાપક
[13
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપ્રવરશ્રી વ્રજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાયના સુંદર સહુકાર સદભાગ્યે પ્રાપ્ત થયા છે.
અતે જણાવવાનું કે, આ વિષયમાં આ પહેલા જ પ્રયાસ હાવાથી તેમાં અનેક ત્રુટિઓ-ખામીએ હાવાના સંભવ છે. સહૃદયી અધ્યાપક તે જણાવશે તા તેને દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવશે. મિત્રભાવે ખતાવેલી ભૂલા તા મીઠી જ લાગે! ભૂલા જાણવામાં આવે તેા જ તેદૂર થઈ શકે.
વળી વિદ્વાન મુનિગણને સાંજલિ પ્રાના છે કે, તે આ પુસ્તકની ક્ષતિઓને સુધારે અને તેની જાણ પણુ કરે. સજ્જનાને આવી અભ્યર્થનાની જરૂર ખરી ?
પૂજ્યપાદ્ આચાર્ય દેવ શ્રી રવિચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણુ હિતવિજય
14]
વિ. સ. ૨૦૩૯ અક્ષયતૃતીયા (વૈ. શુક્ર ૩)
અમદાવાદ.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
અતિ આવકાર્ય પ્રયાસ શ્રી જન-દર્શનની શ્રેષ્ઠતા
જન-દર્શને પિતાની મૂળભૂત વિશેષતાઓથી સઘળાય આસ્તિક દર્શનેમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે. એ જેટલું વિશાળ છે એટલું જ ગહન-ઊંડાણવાળું અને એટલું જ અણિશુદ્ધ પણ છે.
શ્રી તીર્થકર દેએ ભાખેલા અને શ્રી ગણધર ભગવતેએ ગૂંથેલા આગમે, એ આ જૈન-દર્શનને પાયે છે. વિશ્વમાં અજોડ કહી શકાય એવું તત્વજ્ઞાન એમાં સમાચેલું છે. વિદ્યાને કેઈ એ પ્રકાર નથી કે જેનું નિરૂપણ આ આગમાં થયું ન હોય. નિપુણ બુદ્ધિએ સ્થિરતા પૂર્વક એનું અવગાહન કરનાર આત્મા પળે પળે જે વર્ધમાન આત્મિક આનંદને અનુભવ કરે છે એ ખરેખર! અનિર્વચનીય છે. આ આનંદની સરખામણ જગતના બીજા કે આનંદની સાથે થઈ શકતી નથી. એથી જ આ લોકેત્તર જિન–શાસનમાં થઈ ગયેલા અનેક વિદ્વાન મહાપુરુષે આ શાસનની ખૂબીઓ જાણી એના ઉપર સાચે જ આફરીન થઈ ગયા છે. આ શાસનની અપૂર્ણતાને વિચાર કરતાં તેઓના
[15
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુખમાંથી એકાએક એવા શબ્દો સરી પડે છે કે –
न वीतरागात्परमस्ति दैवतं,
न चाप्यनेकान्तमृते नयस्थितिः ।
શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા કરતાં ચડિયાતા બીજા કેઈ દેવ નથી અને અનેકાન્તવાદ સિવાય બીજું કઈ નય માર્ગ નથી.
આવું અણમેલ શાસન પ્રાપ્ત કરનાર આત્મા ખરેખર! મહાપુણ્યશાળી છે. ચક્રવતીની સાહ્યબી કરતાં પણ જ્ઞાનીઓએ આ શાસનને વધુ મૂલ્યવંતુ જણાવ્યું છે.
હવે આવા અણમોલ શાસનને પામ્યા પછી એની પ્રાપ્તિને સાર્થક કરવા શું શું કરવું જોઈએ એ વિચારવું ખૂબ જ જરૂરી છે. પૂજ્ય ઉમાસ્વાતિ મહારાજના શબ્દોમાં કહીએ તે-અનાદિકાળથી આત્માને વળગેલાં કર્મોને ફલેશ દૂર થાય એવો પ્રયત્ન કરે એજ જિનશાસનથી વાસિત એવા માનવભવની પ્રાપ્તિને પરમાર્થ છે.
અનાદિકાલીન એ કમલેશ દૂર કરવા માટે જરૂરી છે–આશ્રવના ત્યાગ અને સંવરના સેવનરૂપ વિરતિ-માર્ગની આરાધના! અને એ વિરતિમાર્ગની સુવિશુદ્ધ આરાધના માટે જરૂરી છે–શ્રદ્ધાપૂર્વકનું સાચું જ્ઞાન ! શ્રદ્ધા પૂર્વકનું સાચું જ્ઞાન એટલે જ સમ્યજ્ઞાન! સમ્યજ્ઞાનના અભ્યાસ માટે જરૂરી છે, જ્ઞાનની પરબ સમી પાઠશાળા આદિ સંસ્થાઓ! સમ્યજ્ઞાન એજ આમેન્નતિનું પરમ સાધન
“જ્ઞાનવિજ્યાખ્યા મોક્ષ:” એ સુપ્રસિદ્ધ વાકયમાં મોક્ષના સાધનભૂત ગણવામાં આવતા બે સાધનામાં જ્ઞાનને પ્રથમ
16]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાન આપવામાં આવ્યુ છે તે સહેતુક જ છે. જ્ઞાન વગરની એકલી જરૂપ બનેલી ક્રિયા કમ્યૂનિર્જરા સાધી શકતી નથી. એટલે ક્રિયાને સામર્થ્ય વાળી બનાવવા માટે જ્ઞાનની અત્યંત આવશ્યકતા છે.
* પમ નાળ' તો ચા ' એ પ્રસિદ્ધ સિદ્ધાન્ત વાકય • પણ જ્ઞાનની મુખ્યતા સિદ્ધ કરવા માટે પૂરતું છે. વિધિપૂર્વક જ્ઞાનાભ્યાસની જરૂર
ગણધર ભગવંત આદિ દ્વારા રચવામાં આવેલાં આપણા આવશ્યક સૂત્રો એ મન્ત્ર સ્વરૂપ અને મહાપ્રભાવ સપન્ન છે. એ સૂત્રો આદરપૂર્વક, વિધિપૂર્ણાંક અને ઉચ્ચારની શુદ્ધિપૂર્વક જ ગ્રહણ કરવાં જોઈએ, સૂત્રમાં આવતા અક્ષરા ચેાગ્ય રીતે ખેલાય તા તે યથા ફળદાયી બને છે.
6
કેટલાક લેાકેા · શ—–સ ’માં કાંઇ જ ફેર જાતાં નથી, પણ એ ત્રણેય અક્ષરા એકબીજાથી સદ'તર ભિન્ન છે અને જ્યારે એકના સ્થાને ખીજો વપરાઈ જાય છે ત્યારે શબ્દાર્થમાં ઘણા મેાટા તફાવત પડી જાય છે. અરે! શબ્દના માથે એક નાનકડુ મીંડુ' પણ જ્યારે આવે છે અને જાય છે ત્યારે અર્થની ઊલટ–પાલટ કરી નાખે છે. જેમકે-બધીયક એટલે ભણે અને 'ધીચર એટલે અધ મને આ કારણથી પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયા કરતી વખતે સૂત્રોનું ઉચ્ચારણ મ કાળજીપૂર્વક કરવું જોઈએ. પણ ભણતી વખતે જરૂરી એવી ચીવટ નહિ રાખવાના કારણે આપણે ત્યાં મેાલાતાં ચૈત્યવંદન પ્રતિક્રમણ વગેરેનાં સૂત્રોમાં ઉચ્ચારની શુદ્ધિ બહુ ઓછી જળવાય છે. આછી જળવાય છે એટલું જ નહિ પણ
[17
*
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ તે બધું ચાલે', એમાં શું થઈ ગયું?', એવી ઝીણી ઝીણી ભૂલે તે જોવાતી હશે ?' એવું માની મનાવીને એના પ્રત્યે ભારે દુર્લક્ષ સેવાઈ રહ્યું છે. પાઠશાળા એ જૈન–શાસનનું આવશ્યક અંગ
જન શાસનનાં સર્વ અંગોના વિકાસના મૂળમાં પાઠશાળા એ ઉપગી અંગ છે. એમાં કરાવવામાં આવતા અભ્યાસ અને આપવામાં આવતા ધર્મકિયા અને આચારના સુસંસ્કારે માનવ જીવનરૂપી ઉત્તમ મહેલને માટે સુદઢ પાયાનું કામ કરે છે.
પણ સખેદ કહેવું પડે છે કે, વર્તમાનમાં પલટાયેલી શિક્ષણ પદ્ધતિ અને જીવન પદ્ધતિએ પાઠશાળામાં જઈને ધાર્મિક અભ્યાસ કરવાની આપણું ઉત્તમ પ્રાચીન પ્રણાલિકાને ઘણું મેટું નુકસાન પહોંચાડયું છે. સાથે સાથે ધર્મક્રિયા અને આચારને પણ એટલું જ નુકસાન પહોંચાડ્યું છે.
શાળા-કેલેજના અભ્યાસમાં જ મોટા ભાગને સમય વીતાવતા બાળકો પાઠશાળામાં જઈને ધાર્મિક અભ્યાસ કરવા માટે સમય ફાળવી શકતા નથી અને ધાર્મિક અભ્યાસના અભાવે જૈન-દર્શનના આત્મહિતકર અમૂલ્ય તત્વજ્ઞાનથી વંચિત રહે છે. એના કારણે વળી પરંપરાગત ચાલ્યા આવતા ધાર્મિક ક્રિયાઓના અને ધાર્મિક આચા
ના મહામૂલ્યવાન વારસાને પણ ગુમાવી બેસે છે. એથી જીવન-મરણમાં સમાધિ અને પરલેકમાં સદ્દગતિ સાધી શકતા નથી. અનાચારની ઊંડી ખીણમાં ધકેલાઈ જાય છે. આ-રૌદ્રધ્યાનમાં પડી જાય છે. અસમાધિમાં જીવે છે,
18]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસમાધિમાં મરે છે, દુર્ગતિમાં ધકેલાઈ જાય છે ને દુખના દાવાનળમાં હોમાઈ જાય છે. આવું ન બને એ માટે પાઠશાળામાં જઈને ધાર્મિક અભ્યાસ કરવાની વાતને, પાયાને પ્રશ્ન માનીને એ દિશામાં સંગીન પ્રયાસ કરે એ શ્રમણ સંઘના મોવડીઓનું પરમ કર્તવ્ય બની રહે છે. નિષ્ઠા પૂર્વક કરાયેલો પ્રયાસ સફળ બન્યા વગર રહેતું જ નથી.
જૈન ધર્મના તાત્વિક અભ્યાસ અને આચારોથી વંચિત રહેનારા આજના બાળકેના હાથમાં આવતી કાલે જ્યારે સંઘનું સુકાન આવશે ત્યારે કેવી પરિસ્થિતિ સર્જાશે એ કલપવું મુશ્કેલ છે. આવી પરિસ્થિતિ સર્જાય એ પહેલાં જ જાગૃત બનીને ધાર્મિક અભ્યાસના વિષયમાં જોરદાર પ્રયત્ન કરવા જરૂરી છે. અતિ આવશ્યક પ્રયાસ
પાઠશાળામાં અભ્યાસ કરતા બાલક-બાલિકાઓ શુદ્ધિ પૂર્વક સુત્રોને અભ્યાસ કરે અને એમાં આગળ વધે એ માટે અપૂર્વ ધગશ ધરાવનાર મુનિશ્રી હિતવિજયજીએ કરેલે આ પ્રયાસ ખરેખર ! અતિ આવશ્યક અને અનુમોદનીય છે. આપણે ત્યાં ઘણું સમયથી ઉચ્ચારશુદ્ધિ વિષયક પુસ્તકની ઉણપ હતી તે આજે એમના દ્વારા દૂર થાય છે. ( શિક્ષકો તથા અભ્યાસકે આ પુસ્તકને ઉપયોગ કરી, સૂત્રોના ઉચ્ચારની શુદ્ધિ કેળવી, જ્ઞાનની આરાધના કરી આત્મશ્રેયઃ સાધે એજ અભ્યર્થના. વિ. સં. ૨૦૩૯ અષાડ સુદિ ૫
વિજય હેમચન્દ્રસૂરી પાંજરાપોળ, અમદાવાદ.
[ 19
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પુરાવચન– સંસરણશીલ-અસિધ-આત્માને એક દેહ છોડયા પછી અવશ્યમેવ દેહાન્તર સમ્બન્ધ રહે છે, જ્યારે સિદ્ધ-આત્માને દેહમુક્તિ પછી દેહાન્તર સ્થિતિ રહેતી જ નથી.
આત્મા વિનાને કેવળ દેહ સ્મશાન ભણી લઈ જ પડે છે. જ્યારે દેહ વિનાને કેવળ આત્મા–સિધ્ધાત્મા સ્વયં ઊર્ધ્વગતિ સમાપન-સિધ્ધશિલા-પ્રતિષ્ઠિત બની જાય છે.
જે ભાષાને દેહ ગણાવી શકાય તે ભાવને આત્મા ગણાવી શકાય. આત્માનું સ્વતા કેઈ રૂ૫-આકાર નથી તેમ ભાવને પણ કેઈ આકાર નથી. ભાષા દ્વારા ભાવ અભિવ્યક્ત થાય છે, દેહદ્વારા જેમ આત્મા. દેહમાંથી આત્મા દૂર થયા પછી દેહની-કલેવરની શી કિંમત? તદ્રત ભાવની સાથે તાલ ન મિલાવતી ભાષાની પણ શી કિંમત?
યદ્યપિ પરમાર્થથી વિચારીએ તે જડ-ચેતન બને ત એકાને સર્વથા ભિન્ન જ છે, જેમ ભાષા અને ભાવ! આમ છતાં વ્યવહારથી વિચારીએ તે સંસારસ્થ દેહસબધ્ધ આત્મા તે જડ-ચેતનના સુભગ સમન્વયાત્મક છે. એકબીજા થી જુદા જુદા રહેતા બારાખડીના અક્ષરે, વ્યવસ્થિત ગોઠવણીથી ભાષારૂપ બની ભાવુકેને દેહવિમુક્ત આત્માના વિવેકનું ભાતું પૂરું પાડે છે.
20]
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિધ્ધ ભગવતા ભાષાથી પર છે. એટલે ભાષા જ્યાં ન પહોંચી શકે ત્યાં પહોંચી ગયા છે. અસિધ્ધ આત્માઓને એટલે કે આપણને ભાષા વિના ચાલવાનું જ નથી.
સ્વાભાવિક સામર્થ્ય અને સતના બળથી ભાષા એ અખાધનું પરમ આવશ્યક કારણ છે. ભાષામાં ઉચ્ચારણ શુધ્ધિ પરમ આવશ્યક છે. ઉચ્ચારણમાં થતા ફેરફારાથી માટો અનથ સાઁભવી શકે છે. અતઃ ઈષ્ટાની સિધ્ધિમાં સાવધાનતા પૂર્વક ભાષાકીય શુધ્ધિ અત્યન્ત ઉપાદેય છે. આ દિશામાં પ્રસ્તુત પુસ્તક ઘણું ઘણું મા ન આપી
જાય છે.
લેખક–સમ્પાદક મુનિવરશ્રીના શ્રેયામૂલક આ પ્રયાસ સવ'થા સ્તુત્ય એવં અનુમાનનીય છે.
અસ્તુ !
૫. વ્રજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાય
પ્રાધ્યાપક ઃ
શાંતિદાસ ખેતસીભાઈ જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા–જામનગર
[21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાદર સમર્પણ
સરકારક
સ્વ. પૂ. પં શ્રી કાંતિવિજયજી ગણિવર
વીર્ય સુખ્યમયે | (આપશ્રીનું જ આપને અર્પણ કરું છું.)
22 |
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપકારી પૂજ્યવર!
માગવાથી તે સહુ કેઈ આપે. વગર માગ્યે તે કેઈક જ આપે. વગર માગ્યે આપશ્રીએ કૃપા વરસાવીને સામેથી બોલાવીને, આપશ્રીની સૂત્રોચ્ચાર શુધ્ધિની કળા મને આપી. આપશ્રીની કળાનું એ અણમોલ રત્ન સદ્દભાગ્યે મારા વડે ઝીલી લેવાયું. આપશ્રીનું એજ અણમોલ રતન આજે આ પુસ્તકરૂપી રત્નમંજૂષામાં મૂકી એ મંજૂષાને જગત સમક્ષ ખુલ્લી મૂકતાં પહેલાં આપશ્રીના જ વરદ કરકમલમાં સાદર સમર્પણ કરી કૃતાર્થતા અનુભવું છું.
આપનું હતું! આપને આપું છું ! આપના પુણ્યપ્રભાવે સહુ કોઈને મળે!
સવ કૃપાકાંક્ષી
–હિતવિજય
[23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
: સુકૃતના સહભાગી :
(અગાઉથી નકલા નેોંધાવનારની નામાવલિ)
નકલ
૧૦૦ શ્રી હાલારીવીશાઓસવાળ જૈનશિક્ષણસંઘ—જામનગર ૧૦૦ સ્વ. અખાલાલ રતનચંદના સ્મરણાર્થે હ. મૂળીબેન અંબાલાલ-ખભાત ૧૦૦ શાહ વરધીલાલ સંપ્રીતચ’દ—કાળુપુર, ટંકશાળ, અમદાવાદ ૧૦૦ ગાંધી હીરાલાલ નગીનદાસ-અમદાવાદ ૧૦૦ સામચંદ ડી. શાહ પાલીતાણા ૫૦ ઋષિકુમાર કિરણભાઇ શાહ-અમદાવાદ પૂ. આ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણુ પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી ૫૦ એક સહસ્થ તરફથી
૫૦ શાહ રસિકલાલ ગોપાળજી (મહુવાવાળા) માટુંગા ૨૫ શેઠ લહેરચ’૪ ભાગીલાલ સ્મારક ટ્રસ્ટ-પાટણ (ઉ. ગુ.)
નામ
૨૫ શેઠ ભાગીલાલ આશારામ–અમદાવાદ પૂ. આ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણ
પૂ. ૫. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી ૨૫ જેશી ગલાલ ચેાથાલાલ મેપાણી(ડીસાવાળા) સુખઈ હ. રાજેન્દ્રકુમાર
24]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
નકલ
૨૫ સ્વ. શાહ પનાલાલ દલીચં૪ (શિહેારવાળા)ના આત્મશ્રેયાર્થે હે. કુલ પનાલાલ
નામ
૧૫ શાહ ધનસુખલાલ હીરાલાલ (અમરેલીવાળા)–મુંબઈ સ્વ. રક્ષાબેનના આત્મશ્રેયાર્થે
૧૦
૧૦ શાહુ નગીનદાસ દલીચંદ (શિહેારવાળા)-માટુંગા શાહ રાયચ'દ દલીચંદ (શિહેારવાળા)-સાવરકુંડલા શાહ શાન્તિલાલ સુ ંદરજી (અમરેલીવાળા)માટુંગા હું. સુભદ્રામહેન
૧૦
૧૦ શાહ ભૂપેન્દ્રકુમાર શામજીભાઈ (શિહેારવાળા) લી'બડી ૧૦ શાહુ અમૃતલાલ નાનચંદ દલાલ-સુરેન્દ્રનગર ૧૦ોટા જયેન્દ્રકુમાર હીરાલાલ (રાધનપુરવાળા)–મુંબઈ ૧૦ ઝવેરી મણીલાલ મગનલાલ-સુરત
૧૦
શાહ માંગીલાલ હરખચંદ (સાદડીવાળા)—અમદાવાદ શાહ કાન્તિલાલ કંકુચ‘–મહેસાણા
૧૦
૧૦ દાસી છખીલદાસ જીવણુલાલ-માટી મારડવાળા ૧૦ શ્રી તપગચ્છ અમર જૈન શાળા-ખંભાત જયતીલાલ એ. ગાંધી–મુખઇ
૧૦
૧૦ સ`ઘવી મણીલાલ ગકુરચંદ (કટાસણુવાળા) અમદાવાદ ૫ ઝોટા મહેન્દ્રકુમાર હીરાલાલ (રાધનપુરવાળા)–મુંબઈ મ જૈન પાઠશાળા જુના ડીસા
પ જયજિનેન્દ્ર વાસણ ભ ́ડાર-મહેસાણા મ શાહ રતિલાલ મગનલાલ (કાંઢવાળા) ધ્રાંગધ્રા ૫ શાહ દલીચંઢ મગનલાલ (કાંઢવાળા) ધ્રાંગધ્રા મ શાહ પંકજકુમાર જગદીશભાઈ-અમદાવાદ
[25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ છે = જે છે
-
અનુક્રમણિકા પ્રકરણ પહેલું:લેખક મુનિરાજશ્રી પૂર્ણચંદ્રવિજયજી અનુક્રમ
પાના નંબર ૧ સૂત્રો શુદ્ધ બેલે મીંડું પણ મહાભારત સર્જે છે. ૧
તે વિષયમાં રાજપુત્ર કુણાલની કથા ૨ સૂત્રો–પાઠ વધારીને ન બોલાય!
તે વિષયમાં વાંદરા-વાંદરીની ચમત્કારિક કથા ૮ ૩ સૂત્ર-પાઠ ઘટાડીને ન બેલાય !
તે વિષયમાં વિદ્યાધરની કથા ૪ વિદ્યા વિનયથી મળે છે! તે વિષયમાં શ્રેણિક રાજાની કથા
૧૯ ૫ વિદ્યા વિનયથી ફળે છે!
તે વિષયમાં વિનયી શિષ્યની કથા પ્રકરણ બીજું : લેખક–મુનિરાજશ્રી હિતવિજયજી અનુકમ વિષય
પાના નંબર ૧ જોડાક્ષરને ઓળખતાં અને તેને ઉચ્ચાર
કરતાં શીખે. ૨ શબ્દમાં ફેરફાર થવાથી થતું અર્થનું પરિવર્તન ૪૭ ૩ સૂત્રોના અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવાથી થતું અર્થનું
પરિવર્તન ૪ સૂત્રોચ્ચારશુદ્ધિ-દર્પણ (અશુદ્ધ-શુદ્ધ વિભાગ) ૫૮ ૫ જોડિયા અક્ષરેને ઓળખતાં શીખ ૬ ઉચ્ચાર-શુદ્ધિ અંગે વિશેષ માર્ગદર્શન ૭ પ્રચલિત શબ્દ-અપેક્ષિત શબ્દો
૨૭
૩૭
૭૧
૭ય
૮
.
26]
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
0
૧૦૪
૧૦૬
૮ એક વિનમ્ર સૂચન ૯ ત્રણ પ્રકારનાં આલંબન , પ્રકરણ ત્રીજું : લેખક મુનિરાજશ્રી હિતવિજયજી અનુક્રમ ' વિષય
પાના નંબર ૧ પાઠશાળાનાં ચાર અંગે અને તેમની ફરજે ૯૦ ૨ બાળકો-વિદ્યાર્થીઓની ફરજ ૩ બાળકના મા-બાપની ફરજ ૪ વારસે ધનને કે ધર્મને?
૧૦૨ ૫ વિદ્યાગુરુઓની-શિક્ષકેની ફરજ દિ કાર્યવાહકની ફરજ ૭ દવા અને હવા
૧૦૮ પ્રકરણ ચોથુ” લેખક-સુનિરાજશ્રી હિતવિજયજી અનુક્રમ વિષય
પાના નંબર. ૧ ન્યાયાધીશનું દષ્ટાંત
૧૧૦ ૨ સમ્યજ્ઞાનને મહિમા
૧૧૩ ૩ જ્ઞાનની આશાતના અને આરાધના કૃતજ્ઞતા અને કૃતજ્ઞતા
૧૨૦ પ ધર્મનું મૂળ વિનય
૧૨૧ વિનય અને વિદ્યા : ૭ વિનય કેને કહેવાય ૮ સરળ તત્ત્વજ્ઞાન
પ્રકરણ પાંચમું : વિવિધ લેખ સંગ્રહ અનુકમ ' વિષય
પાના નંબર. ૧ ઘર એ જ પાઠશાળા: સંકલનકાર
| મુનિરાજશ્રી દિવ્યભૂષણવિજયજી ૧૫૮ ૨ શ્રાવકનું ઘર–સંસ્કારની શાળા
- લેખક –મુનિરાજશ્રી મુક્તિપ્રવિજયજી ૧૬૧
૧૧૬.
૧૨૨. ૧૨૪ ૧૩૨
---
T27
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ثم
م
૩ જિનશાસનના-શણગાર સંપ્રતિ મહારાજાની કથા ૧૬૭ જ જિનશાસનના અણગાર આર્ય રક્ષિતસૂરિજીની કથા ૧૭૧ ઉચ્ચારશુદ્ધિ નિર્દેશ
લેખક–પં. વ્રજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાય ૧૭૬ શુદ્ધિ : દ્રવ્યથી અને ભાવથી
લેખક સ્વ. પૂ. પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર ૧૭૭ ૭ મૂળમાં પાણી સીંચવાનો પ્રયાસ
લેખક-પંન્યાસ શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવર ૧૭૯ | (આ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણું) ૮ દીવડા પ્રગટાવે દિલમાં(રાજકુમાર-રૂપપરીની કથા)
લેખક–આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ (આ. શ્રી શાતિચન્દ્રસૂરીશ્વરજીના સમુદાયના) ૧૮૩ સૂત્ર–ગ્રહણ–પદ્ધતિ લેખક પંન્યાસ શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવર
(આ૦ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણું) ૧૯૬ ૧૦ ભાષાષ અને સભાક્ષોભ (કુમારપાળ મહારાજા અને બે પંડિતેની કથા)
લેખક-સુનિરાજશ્રી જયસુંદરવિજયજી ૨૦૨ ૧૧ સિદ્ધિનાં સોપાનઃ ઈચ્છા અને પ્રયત્ન
લેખક–સુનિશ્રી હિતવિજયજી ૨૦૮ ૧૨ સુત્ર-પાઠ-રીતિ
લેખક–પંન્યાસ શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવર (આ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણુ) ૨૧૨ જ્ઞાનના આઠ આચારે
લેખક-રવ, પૂ.પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર ૨૧૫ ૧૪ વ્યંજન-શુદ્ધિ અને ભાષા–શુદ્ધિપ્રબોધટીકામાંથી ૨૧૮ 28]
૧૩
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી પાઠશાળા અને ઉચ્ચાર વિચાર
મુનિશ્રી હિતવિજયજી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
CO
GOO
પ્રકરણ-૧ લુ
પીય પગથિય
લે. મુનિરાજશ્રી પૂર્ણચંદ્રવિજયજી
Glo
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
ક
-
:
*
,
* *
'i]
નવીદ્વાર
-
'
28.
p/
છે
tod
'' ,
)
:
A
A SARARARA
હું વિદ્યા વિનયથી મેંળવો છે
હું ધા વિવેકથી વાપરી
છે વિદ્યા મેળવતાં શુદ્ધ 3100વીશ ને અરુ% 2:17
હુ સૂઝ- પાઠ વધારીને નહિં બોલ
હું સૂત્ર - 4 /5 ઈટાડીને નહિ બોલું
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ શબ્દ સભ્ય જ્ઞતિઃ શાસ્ત્રાન્વિતઃ सुप्रयुक्तश्च स्वर्गे लोके कामधुग्भवतीति वैयाकरणानां मतम् ।
ભાવાર્થ : શાસ્ત્રાનુસારે સારી રીતે જાણેલો ને સારી રીતે યોજેલો માત્ર એક જ શબ્દ સ્વર્ગલોકમાં ઇષ્ટસિદ્ધિદાયક બની રહે છે–એવો વ્યાકરણવત્તાએનો મત છે.
–ભાષ્યકાર પતંજલિ અ. ૧, પા. ૧, આ. ૧
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પહેલું
લેખક :- મુનિરાજ શ્રી પૂર્ણચન્દ્રવિજયજી સૂત્રો શુદ્ધ બોલોઃ મીડું પણ મહાભારત સર્જે છે !
બાળકે ! તમારું જીવન તો કોરી પાટી જેવું છે. આ કોરી પાટી ઉપર ઘાર્મિક અભ્યાસનો એકડો ઘૂંટવો એ જેટલી મહત્ત્વની વાત છે; એથી પણ વધારે મહત્વની વાત તો એ છે કે એ એકડો શુધ્ધ ઘૂંટાવો જોઈએ. એકડો ઘૂંટતી વખતે અશુદ્ધિ થઈ જતી હોય એ હજી નિભાવી લેવાય; પણ એ અશુદ્ધિ એકડો ઘૂંટતા આવડી જાય, ત્યાં સુધીમાં તે સુધરી જવી જ જોઈએ.
તમે કહેશે કે-શુદ્ધિ-અશુદ્ધિ ઉપર આટલે બધે ભાર આપવાની જરૂર શી છે ? આ બે વાત વચ્ચે ફેર કાંઈ બહુ મોટો હે તે નથી. એકાદ મીંડું કે એકાદ માત્રા જ શુદ્ધને અશુદ્ધ અથવા અશુદ્ધને શુદ્ધ બનાવી દેતી હોય છે ! તે પછી એને આટલું બધું મહત્ત્વ આપવાની શી જરૂર ?
તમારો પ્રશ્ન સાચે છે. પણ એને જવાબ હું આવું એના કરતાં અહીં આગળ કહેવાતી કેટલીક સુંદર કથાઓ જ એનો જવાબ તમને ખૂબ સારી રીતે આપી દેશે. માત્ર એક જ મીંડું મૂકવું ભૂલી જઈએ તે, કુંતી [ પાંડવોની માતા ] કુતી [ કૂતરી બની જાય છે, અને ભૂલથી કુતી ઉપર મીંડું મૂકી દઈએ તે કૂતરી પાંડેની માતા કુંતી બની જાય છે. આવું રમૂજી મહાભારત માત્ર એક મીંડું જ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્જી શકે છે. આ કુંતી-કુતીની વાત તે તમે જાણતા જ હશે ! પણ આ એક નાનકડાં મીંડાએ રાજપુત્ર-કુણાલને આંધળો બનાવી દેવામાં કેવો ભાગ ભજવ્યો, એની ઐતિહાસિક વાત તમારી આગળ રજૂ કરીને, સાધારણ ગણાતું એક મીંડું કે એક માત્રા પણ કેવું અસાધારણ બળ ધરાવે છે એ વાતને મારે તમને ખ્યાલ આવે છે. ચાલે, ત્યારે એ રાજપુત્ર – કુણાલની વાતથી જ આપણે આપણું
આ પાઠના શ્રી ગણેશ માંડીએ ! - ૨જ જેવડી ભૂલ ! ગજ જેવડી સજા !
મહાબુદ્ધિશાળી ચાણક્યનું નામ તે તમે બધાએ સાંભળ્યું જ હશે ! તેઓ જેન – મંત્રી હતા. તેમણે ઘણી ઘણી મહેનતથી નંદવંશને નાશ કરીને, મૌર્યવંશનાં મંડાણ કર્યા હતાં ! એ મૌર્યવંશનાં પહેલા રાજવી તરીકે ચંદ્રગુપ્તને રાજ્યાભિષેક કરવામાં અને એના રાજ્યને આગળ વધારવામાં મંદીશ્વર ચાણક્યને ફાળે બહુ જ માટે હતે.
પાટલિપુત્ર એ મૌર્યવંશની રાજધાનીનું શહેર હતું. ચન્દ્રગુપ્ત પછી બિંદુસાર નામે રાજા થઈ ગયો. ત્યાર પછી અશેકશ્રી નામે રાજા થયે. આપણે કથાનાયક રાજપુત્ર – કુણાલ, એ આ અશકશ્રી રાજાનો પાટવીકુંવર હતું. રાજા અશકશ્રી પછી રાજગાદીને વારસદાર આ કુણાલ જ હતું. પણ એ ના હતું ત્યારે જ એની માતા મરણ પામી ચૂકી હતી. તેથી તેની સાવકી મા અપરમાતા]
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરફથી કુણાલના જીવનને માટે મોટો ભય હતે.
અશકશ્રી રાજાની રાણીઓની આંખમાં આ કુણાલ કાંટાની જેમ ખૂંચતો હતો. કારણ કે રાજગાદીને હક્કદાર એ હતો. તેથી બીજી રાણુઓ કુણાલને કાંટે કાઢી નાખવાના પેંતરા રચતી હતી – કાવતરાં કરતી હતી. એટલે એનાં જીવનનું રક્ષણ કરવા માટે એના પિતા અશકશ્રી રાજાએ કુણાલને ઉજજયિની (ઉજજેન) નામની નગરીમાં મોકલી આવે. ત્યાં એના માટે એની સલામતીની અને એના ભણવા– ગણવાની બધી વ્યવસ્થા સંભાળે એવા થોડા અધિકારીએ રાજાએ નીમ્યા. આમ કરવા પાછળ રાજાને આશય એ હતું કે-નમાયે કુણાલ સુરક્ષિત રહી શકે, ભણી ગણીને બરાબર તૈયાર થઈ શકે અને એના કાને માતાના મરણની વાત પણ અથડાય નહિ.
અધિકારીઓની દેખરેખ નીચે ઉજજૈનમાં વસતો કુણાલ લગભગ આઠ વરસનો થવા આવ્યું ત્યારે એના પિતા અશકશ્રીને વિચાર આવે કે હવે કુણાલને ભણાવ જોઈએ, કારણ કે એ રાજગાદીને વારસદાર છે ! એથી રાજાએ એ વખતે વપરાતી પ્રાકૃત ભાષામાં એ અધિકારીઓ ઉપર એક પત્ર પાઠવ્યું. તેમાં લખ્યું કે કુમારે અધીયઉ” (કુમાર હવે ભણે) આ પ્રમાણે પત્ર લખીને બાજુ પર મૂક્યો અને પિતે બીજા કેઈ કામમાં પરવાઈ ગયે. એવામાં ભાગ્યને કુણાલ ઉપર ખૂબ જ ખાર રાખતી તિમયગુપ્તા નામની ઓરમાન માં ત્યાં આવી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચડી. એના હાથમાં અશકશ્રી રાજાએ લખેલો પત્ર આવી ગયે. એ વાંચતાની સાથે જ રાણીના મનમાં વિચારવીજળી ઝબૂકી ઊઠી કે રાજગાદીને હકકદાર હોવાથી આ કુણાલ જ, મારા પુત્રને રાજગાદી મળવામાં અંતરાયરૂપ છે. આ અંતરાય દૂર થાય તે જ મારા પુત્રને રાજગાદી મળે. અત્યારે મને જ્યારે આ તક સાંપડી છે ત્યારે મારે એવું કાંઈક કરી દેવું જોઈએ કે- આ કુણાલ રાજ્ય ચલાવવા માટે એગ્ય જ ન રહે ! એ સાથે જ એનાં મનમાં એક વિચાર-વિષ ઘોળાઈ ગયું કે- આ કુણાલ આંધળે બની જાય તે કેવું સારું !!! તિષ્યગુપ્તાએ એ પત્રમાં માત્ર એક જ મીંડું ઉમેરીને પિતાનું કાર્ય સાધી લીધું.
એ મીંડું ચડયું “અધીયલ’ શબ્દને માથે ! અને તેણે અર્થને અનર્થ કરી નાખે ! મીંડું માથે પડતાં અધીય નું “અધીય બન્યું. “કુમાર અધીયઉ નો અર્થ હતે-કુમાર ભણે ! કુમારે અધીયઉ નો અર્થ થયે-કુમાર આંધળો થાય !
અશકશ્રી રાજા હવે તે પત્રમાં કાંઈ ફેરફાર ન કરે તેની તકેદારી રાખતી તિષ્યગુપ્તા ત્યાં જ બેસી રહી. પિતે લખેલે પત્ર બીડતાં પહેલાં ફરીથી એકવાર વાંચી જ જોઈએ, પણ રાજા ઘણાં કામમાં વ્યગ્ર હેવાથી તે પત્ર ફરીથી વાંચ્યા વિના જ બીડી દીધું અને સીલ કરી ઉપર રાજ્યની મહેર છાપ મારી ઉજજૈન રવાના પણ કરી દીધો ! ઉજજૈનમાં વસતાં એ અધિકારીઓના હાથમાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યારે એ પત્ર આવ્યું ત્યારે તે પગ વાંચીને અધિકારીઓ અતિ ઉદાસ બની ગયા ! રાજપુત્ર – કુણાલ વયમાં નાને હતે પણ વિનય - વિવેકમાં એકકો હતે. પિતાજીને પર આવ્યાની વાત સાંભળીને એમાંને સંદેશે જાણવાની એને તાલાવેલી લાગી. એટલે એણે આભાર અને અહોભાવ ભરી વાણીમાં અધિકારીઓને કહ્યું :
આજનો મારે દિવસ ધન્ય છે! આજે મારા અહોભાગ્ય કે પિતાજીને મારા ઉપર પત્ર આવ્યો ! બેલે ! પિતાજીનો શે સંદેશ છે ? પિતાજીની મારા માટે શી આજ્ઞા છે? પિતાજીની આજ્ઞા જાણું નહિ ત્યાં સુધી જપીને બેસી શકું નહિ !
અધિકારીઓનાં હૃદય ગમગીન હતાં ! મુખ ઉદાસ હતાં તેઓ વિચારી રહ્યા હતા કે– પિતા જેવા પિતાએ પિતાના વહાલા પુત્રને માટે આવી આજ્ઞા શા માટે ફરમાવી હશે ? પોતાને પુત્ર આંધળો બને એવું તે કઈ જ પિતા ઈચછે નહિ ! ન કહેવાય અને ન સહેવાય એવી આ વાત છે !
અધિકારીઓએ પત્રની વાત દબાવી દેવા માટે ઘણું ઘણી મહેનત કરી, પણ કુણાલની બાળહઠ અને રાજહઠ આગળ અંતે એમને નમતું જોખવું પડ્યું. એમણે આંસુ સારતી આંખે ને ગદગદ કંઠે જણાવ્યું કે- કુમાર ! આપના પિતાજીની આજ્ઞા છે કે- કુણાલ હવે આંધળે બને !
કુણાલે કહ્યું હ એમાં શી મોટી વાત છે ! હું મૌર્યવંશમાં જન્મેલે સપૂત છું. એથી મારે મન મારી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંખે કરતાં મારા પિતાની આજ્ઞાનું મહત્વ ઘણું વધારે છે. માટે તમારે ખેદ કરવાની જરૂર નથી.
પિતાની આજ્ઞા પાળવા ખાતર હું મારી જાતે જ અંધાપો વહેરી લેવા તૈયાર છું. માટે તમારે આજ્ઞાને અમલ કરતાં ગભરાવાની કોઈ જરૂર નથી.
સહુનાં હદય હચમચાવી નાખે એવી એક પળ આવી પહોંચી ને રાજકુમાર કુણાલે રતન જેવી બે આંખમાં ધગધગતા લેઢાના સળિયા ચાંપી, છતી આંખે અંધાપે વહેરી લીધે ! (જુએ મુખપૃષ્ઠ ઉપનું ચિત્ર)
બાળક ! જોયુંને ! એક મીંડાએ રાજકુમારનાં જીવન સાથે કે ખતરનાક ખેલ ખેલી નાખે ? કુણાલની આ કથા, શબ્દમાં એક મીંડને વધારે પણ અર્થને કે અનર્થ કરી નાખે છે ! એ જ જણાવે છે. પણ એની સાથે સાથે પિતૃભક્તિને પાઠ, આજ્ઞાંકિતતાને આદર્શ અને મૌર્યવંશની મહાનતાનેય પરિચય કરાવી જાય છે.
આ કુણાલને આગળ જતાં એક પુરા થયે. જે સંપ્રતિ મહારાજાના નામે ઈતિહાસ–પ્રસિદ્ધ બનીને પાટલીપુત્રને રાજા બન્યું અને તિષ્યગુપ્તાના મનની મેલી મુરાદે મનમાં જ રહી ગઈ ! આ બધી કથા તે બહુ લાંબી છે. આખી વાર્તા કઈવાર તમે તમારા અધ્યાપક પાસેથી સાંભળશે તે તમને ઘણું ઘણું જાણવા મળશે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્ર-પાઠ વધારીને ન બોલાય ! બાળ-જીવનની પાટી પર ધાર્મિક અભ્યાસને એકડે શુદ્ધ રીતે ઘૂંટવાનું કેટલું બધું જરૂરી છે ! મીંડામાત્રાનીય ભૂલ કે-કેટલો બધે માટે અનર્થ ઊભું કરી જાય છે ! એ તમે રાજકુમાર-કુણાલના એક જીવન-પ્રસંગ પરથી બરાબર સમજી ગયા. હવે બીજા પાઠ તરીકે તમારે એ વાત સમજવાની છે કે જ્યાં જે પાઠ જેટલે બોલવાને હેય, એટલે જ બેલ જોઈએ. એ પાઠના અક્ષરે બે વાર ન બેલાય. અધિકસ્ય અધિક ફલમૂ-વધારેનું ફળ વધુ, એમ માનીને કાઉસ્સગ્નમાં નવકાર કે લેગસ વધારે ન ગણાય ! આ એક ઘણું મહત્ત્વની વાત છે.
પાપડને આસ્વાદ માણવો હોય તે તેને યોગ્ય રીતે શેકવે જોઈએ. તેને થોડી જ વાર સગડી પર રખાય તો તે કાચો રહે અને વધારે વાર રખાય તે બળી જાય! રેગ કાઢવો હોય તે દવાની માત્રા યોગ્ય પ્રમાણમાં જ લેવાય. દવા ઓછી લેવાથી રોગ જાય નહિ અને વધારે લેવાથી રોગ વધી જાય ! શરીરને તંદુરસ્ત રાખવું હોય તે
રાક પ્રમાણસર જ લેવું જોઈએ. ઓછો ખોરાક લેવાથી શરીર દુર્બળ થઈ જાય અને વધારે લેવાથી રોગ થાય! એમ ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં તથા પઠન-પાઠનમાં સૂત્રના અક્ષરે ઓછા કે વધારે બેલાય નહિ. સૂત્રમાં હોય તેના
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતાં વધારે અક્ષર બાલવાથી કે અનર્થ થાય છે–એ સમજવા માટે એક લૌકિક-કથા જાણવા જેવી છે. આ કથા લૌકિક છે. કદાચ તે કાલ્પનિક પણ હોઈ શકે ! પરંતુ આપણે જે સમજવું છે, એ સમજવામાં ઉપયોગી થઈ પડે. એવી હોવાથી જાણવા જેવી છે –
એક હતું સરોવર. એનું પાણી ચમત્કારી હોવાથી એ સ્થાન “કામિક-તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. એ સરોવરની પાળે એક વંજુલ નામનું ઝાડ હતું. આ ઝાડ ઉપર ચડીને જે કઈ પશુ-પંખી સરોવરમાં પડતું મૂકતા, તે તે તેમાં પડતાની સાથે જ માણસ બની જતાં; અને જે કંઈ માણસ આ સરોવરમાં પડતું મૂકતા તે દેવ બની જતાં ! એ ઝાડ, અને સરોવરમાં આવી વિશેષતા હતી. સાથે-સાથે એનો બીજે પણ એ એક અવળો પ્રભાવ હતો કે- માણસમાંથી દેવ બનેલે તેનાથી પણ કાંઈક અધિક પામવાના લેભથી લપેટાઈને બીજી વાર સરોવરમાં પડતું મૂક્ત. તે એ ફરી માણસ બની જતો અને પશુ-પંખીમાંથી માણસ બનેલ જે બીજીવાર સરોવરમાં પડવાને લેભ કરતે, તે એ માણસ ફરી પાછો પશુ-પંખીની જ કાયા પામી જતે. ત્રીજીવાર પડતું મૂકનાર માટે એને કોઈ પ્રભાવ ન હતો !
આવા ચમત્કારી આ સરોવરના કિનારે એકવાર એક માનવ પતિ-પત્ની આવ્યા અને દેવ બનવાની ઈચ્છાથી એમણે ઝાડ ઉપર ચડી સરેવરમાં ઝંપલાવ્યું. વળતી જ પળે તેઓ દેવ-દેવી બનીને બહાર આવ્યાં. એમની દેદીપ્યમાન
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવી કાયામાંથી ચોતરફ પ્રકાશ વેરાવા લાગે!
.',
'
:
- *
*
*
, , ,
=
'
=
'
S
માનવ પતિ-પત્ની, દેવ-દેવી બન્યા.
બાજુના ઝાડ ઉપર બેઠેલા વાંદરા-વાંદરીએ આ દશ્ય જોયું. એથી એમનાં મનમાં પણ સરોવરમાં પડતું મૂકી નો અવતાર પામવાને લોભ જાગે. વળતી જ પળે ઠેકડે મારી તેઓ વંજુલના ઝાડ પર પહોંચી ગયા અને બીજે એક કૂદકો મારીને સરોવરમાં પડયા. વિજળીની ઝડપે એ વાંદર-વાંદરી મનહર માનવ દેહ પામી ઉપર તરી આવ્યા. વાંદરાને નર ને વાંદરીને નારીને દેહ મળે. બન્નેના આનંદનો પાર ન રહ્યો.
કહેવત છે કે- લાભથી લેભ વધે! પશુના ળિયામાંથી માનવના ળિયાનો લાભ થતાં જ એ વાનર પુરુષને લેભ વધે. એને હવે માનવમાંથી દેવ બનવાની ઈચ્છા થઈ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
એથી એણે પેાતાની પત્નીને કહ્યું : ચાલ, હજી એકવાર ફ્રી સરૈાવરમાં ઝંપલાવીએ, અને માણસમાંથી ધ્રુવ બનીએ.! પતિની વાત સાંભળીને પત્નીએ કહ્યું : લેાભ પાપના બાપ છે. લેાભને થેાભ ન હાય. લાભથી માણસને સર્વનાશ થાય છે. માટે આપણે પશુમાંથી માણસ બન્યા એ જ ઘણું છે. હવે વધુ લેાભ કરવા રહેવા દો. વધુ લેભમાં લપેટાશે તે આ માનવ ખાળિયુ મળ્યું છે એનેય ખેાઇ બેસશેા.
પણ શાણી પત્નીની આ હિત-શિખામણ લેાભાંધ પતિએ કાને ન ધરી, લેાભમાં ને લેાભમાં જ એણે તે ઝાડ ઉપરથી ફ્રી સરેાવરમાં ઝંપલાવી દીધું ! પત્ની દેખતી જ રહી અને એને પતિ પા વાનર બનીને કૂદાકૂદ કરવા મંડી પડયો. વાંદરાના પસ્તાવાના હવે પાર ન રહ્યો. પણ અમ પછતાયે હાત કયા જખ ચીડિયા ચુન ગઇ ખેત ?
વાંદરી-સ્ત્રીનું ભાગ્ય જોર કરતું હતુ. એ માનવખાળિયુ ખાઇ બેઠેલા પેાતાના પતિની અવદશા પર આંસુ સારી રહી હતી, એટલામાં જ એક રાજા ત્યાં આવી ચડચો. એ આ સ્ત્રીનાં રૂપ પર એવારી ગયા. એણે દયાદ્ર હૃદયથી એનાં આંસુ લુછ્યા. સ્નેહથી એને સાથ આપ્યું. એને ઘેાડા ઉપર બેસાડી પેાતાના મહેલમાં લઇ ગયેા અને
•
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
પ્રેમથી પેાતાની પટ્ટરાણી બનાવી દીધી.
You
વાંદરી સ્ત્રીને રાજા લઈ ગયા અને વાંદરાને મદારી લઈ ગયા
થાડા દિવસ પછી એ જંગલમાં એક મદારી આણ્યે. એને પેલે લેાભી વાંદરા ખૂબ જ ગમી ગયા. મદારીને તે વાંદારાએ પકડતાંય આવડે તે ખેલાવતાંય આવડે, મદારીએ એ વાંદરાને પકડી લીધા અને એને જાતજાતના ખેલ પણ શિખવી દીધા. મદારીના માંકડા તરીકે એ જાતજાતના ખેલ ખેલીને લેાકેાને ખુશ કરવા લાગ્યા. ભાગ્ય જોગે આ મદારી એક દિવસ એ જ રાજાની સભામાં જઈ પહોંચ્યા. વાનરીમાંથી માનવી બનેલી રાણીની નજર વાનર પર પડી અને એને પેાતાના પતિ તરીકે ઓળખી ગઈ. વાનરની પણ એજ દશા હતી : એણે પણ રાણીને એળખી લીધી હતી, એનું મન એને ભેટવા તલપાપડ બની રહ્યું હતું. એથી એ વારંવાર રાણી તરફ ધસવા લાગ્યે. એ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જોઈ રાણીએ એને શીખામણ આપતાં કહ્યું કે- હે વાનર ! હવે મને મળવાની ખેાટી આશામાં દોડાદોડ શાને કરે છે? હવે એ તારા પ્રયત્ન સફળ થવાના નથી. તને નડી છે તારી પેાતાની જ ભૂલ ! તને નડચો છે તારા પેાતાના જ લેાભ ! જો તે લેાભાંધ બનીને સરેાવરમાં ફરીથી પડવાની ભૂલ ન કરી ઢાત તા તારી આવી દુર્દશા ન જ થઇ હોત ! આપણી ભૂલનુ ફળ જ આપણે ભાગવવાનું છે. હવે જે મુજબના દેશકાળ છે એ મુજબ જ વી લે, એમાં જ ડહાપણ છે. બાળકે ! આ વાંદરાના દૃષ્ટાંતથી તમે સારી રીતે સમજી શકયા હશે.. કે વધારે લાભ મેળવવાની ઈચ્છાથી વાંદરા કેવા અનના લેગ બન્યા અને કીમતી મનુષ્યપણું પામવા છતાં એ ખેાઈ નાખવાને કારણે એને કેટલું મેટું નુકસાન ખમવું પડયું. ! ખસ ! તે! એવા જ રીતે સૂત્ર-પાઠમાં અક્ષરા-કાને-માત્રા-મીંડુ' આદિ વધારે ખેલવામાં આવે તે ઘણા માટે અન થઈ જાય છે. માટે જરા પણ વધઘટ ન થાય એની કાળજી પૂર્વક ધાર્મિક સૂત્રેાનું પડન-પાઠન કરવું જોઇએ ‘ અધિકસ્ય અધિક લ’ - એ સૂત્રને ઉપયાગ અહી... ન થઇ શકે.
સૂત્ર-પાઠ ઘટાડીને ન એલાય !
બાળક ! હવે આપણે થાડા વધુ આગળ વધીએ. પઠન-પાઠનમાં સૂત્રના ઉચ્ચાર કરતી વખતે અક્ષર-કાના માત્રા-મીંડું વધારે એટલવાથી કેટલું બધું નુકસાન થાય છે, એ તમે રાજપુત્ર-કુણાલ અને વાનર-વાનરીના દૃષ્ટાંતથી બરાબર સમજી ગયા. તેવી જ રીતે તમારે હવે એ વાત
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
પણ સમજવી જરૂરી છે કે-પઠન-પાનમાં સૂત્ર-પાઠમાં અક્ષર-કાનેા – માત્રા – મીંડું આછા પશુ ન જ મેલાવા જોઇએ. તેને વધારીને ખેલવામાંય દ્વેષ છે અને ઘટાડીને આલવામાંય દોષ છે. તે જે પ્રમાણે હાય તે પ્રમાણે શુદ્ધ એલવાથી જ એનું સાચુ' ફળ પામી શકાય છે. આ વાતને સમજવા માટે એક વિદ્યાધરની કથા જાણવા જેવી છેઃ
રાજગૃહી નગરીમાં એકવાર ભગવાન મહાવીરસ્વામી પધાર્યા. વેાએ સમવસરણ રચ્યું. શ્રેણિક મહારાજા પોતાના સર્વ પિરવાર સાથે ચતુર ંગી સેના સહિત ધદેશના સાંભળવા આવ્યા. ધમ દ્વેશના સાંભળી તેએ પાછા ફરી રહ્યા હતા ત્યારે માર્ગમાં એક દૃશ્ય તેમની નજરે પડયું .
?
CHECTOR
મંત્રને એક અક્ષર ભૂલી જવાથી વિદ્યાધર આકાશમાં ઊડી ઊડીને વારવાર નીચે પછડાય છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
કોઇ એક વિદ્યાધર કોઇ મંત્રપાઠ ભણીને આકાશમાં ઊડતા હતા અને પાછા નીચે પછડાતા હતા. પાંખ વિનાના પંખી જેવી એની દુર્દશા જોઇને શ્રેણિક રાજાને જેટલે આઘાત થયા, એટલુંજ આશ્ચય થયુ. તેથી તરતજ તે બનાવનું કારણ જાણવા તેએ પ્રભુ પાસે પાછા અને પ્રભુને પૂછ્યું કે- ભગવન્ ! પાંખ વિનાના પંખીની જેમ આ વિદ્યાધર ઊડી-ઊડીને જમીન પર પાછા કેમ પછડાય છે!
આવ્યા
ભગવાને કહ્યું : એમાં મત્રના દોષ નથી. દ્વેષ એ વિદ્યાધરને પેાતાના છે. મંત્રપાઠના એક અક્ષર એ ભૂલી ગયા છે. એક અક્ષરથી અધૂરા મંત્ર જપવાથી એને આવું દુઃખ ભાગવવુ પડે છે. મંત્રમાં માત્ર એક જ અક્ષર એ એહે. જપે છે, પણ એનાં કેવાં ફળ તરીકે એને આમ વારંવાર જમીન પર પછડાવુ પડે છે.
શ્રેણિક–રાજાના પુત્ર અને પ્રધાન શ્રી અભયકુમાર ખૂબ બુદ્ધિશાળી હતા. એમની પાસે પત્તાનુસારણી-લબ્ધિ હતી. એ લબ્ધિના પતાપે મંત્ર વગેરેના કોઇ પણ એક પદને જોવા કે સાંભળવા માત્રથી બાકીના પદે એમને આવડી જતાં. એથી ત્યાં રહેલા અભયકુમારે કહ્યું: પિતાજી ! ચાલે, આપણે એ વિદ્યાધરની પાસે જઇએ ! હું એને એના ભુલાઇ ગયેલા મત્રાક્ષર યાદ કરાવી આપીશ જેથી એ આકાશમાં ઊડીને પેાતાના ઈષ્ટસ્થાને પહોંચી શકે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
સહુ વિદ્યાધર પાસે આવ્યા. અભયકુમારે વિદ્યાધરને કહ્યુ : તમે મ`ત્રના એક અક્ષર ભૂલી ગયા છે, તેથી આ વિદ્યા એનું કાર્ય કરી શકતી નથી અને તમારે ઊડી-ઊડીને નીચે પછડાવું પડે છે. જો તમે મને તમારી પાસે રહેલી આ આકાશગામિની વિદ્યા આપે। તે। હું તમને તમારા ખાવાઇ-ભુલાઇ ગયેલે મંત્રાક્ષર શેાધી આપુ’યાદ કરાવી આપુ' !
વિદ્યાધરને તે ગમે તે ભેગે આકાશમાં ઊડવાની સિદ્ધિ મેળવવી જ હતી, એટલે એણે અભયકુમારની શરત માન્ય રાખીને આકાશગામિની વિદ્યાના મગ-પાઠ તેમને આપ્યા. અભયકુમારે પદ્માનુસારિણી લબ્ધિના પ્રભાવે એ મત્રને ભુલાઈ ગયેલા અક્ષર શેાધી કાઢયો અને વિદ્યાધરને તેની વિદ્યા સંપૂર્ણ કરી આપી !
તે સંપૂર્ણ મંત્ર-જાપ દ્વારા વિદ્યાધર હવે આકાશમાં પારેવાની જેમ સડસડાટ ઊડવા માંડયો અને એના આનદને પાર ન રહ્યો ! સાથે અભયકુમારના આનના પણ પાર ન હતા. કારણ કે, એમને તે પરાપકાર થવા સાથે આકાશમાં ઊડવાની સિદ્ધિ મળી ગઈ હતી !
બાળકે ! વિદ્યાધરના આ પ્રસંગ પરથી તમે સમજી જ ગયા હશે કે એકાદ અક્ષરનું ય કેટલું બધું મહત્ત્વ છે ! યત્રવાદના આ જમાનામાં તો આ વાત જલદી સમજાઇ જાય એવી છે. રાક્ષસ જેવી કાયા ધરાવતા વિરાટ ય`ત્રામાંથી એકાદ સ્ક્રુ કે એકાદ ચક્કર નીકળી જાય તે આખુ' ને આખું
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
યંત્ર જ ખાટવાઈ જાય છે. તમારા કાંડે રહેલી ઘડિયાળની જ વાત લે ને ! એમાં કેટલા બધા નાના મોટા ભાગે ગોઠવાયેલા છે ? એમાંથી નાનામાં નાનો એક જ ભાગ નીકળી જાય તે ઘડિયાળ ચાલે ખરું ? ન જ ચાલે ! એ ચાર આનાના ચક્કરને બેસાડવા તમારે ચાલીસ-પચાસ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવો પડે, પછી જ ઘડિયાળ કામ આપતું થાય. ધાર્મિક સૂત્રોનું પણ એવું જ છે. એના પઠનપાઠનમાં એક અક્ષર પણ ઓછો ચાલે નહિ.
આ બધી વાતને આપણે વધુ દાખલા-દલીલો દ્વારા સમજીએ : માની લો કે તમે બીમાર છો! મા – બાપને તમારા ઉપર ઘણે પ્રેમ છે ! તમને સાજા–તાજા કરવા માટે દવા પીવડાવવી પડે તેમ છે અને તે ઘણી કડવી છે. તેનો પૂરેપૂરો ડેઝ આપતાં તેમને જીવ ચાલતું નથી ! તેથી જે તેઓ તમને પા કે અડધે ડોઝ આપે તે તમે સાજા થાવ ખરા ? કદાપિ નહિ ! કારણ કે દવાનો ડોઝ ડેકટરની સૂચના અનુસાર ગ્ય પ્રમાણમાં અપાય તે જ રોગ જાય. એવી જ રીતે કોઈ મા-બાપ પોતાના વહાલા પુત્રને જલદી સાજો કરવાની ઈચ્છાથી તેને ડબલ – ત્રબલ ડેઝ આપી દે તો એથી કાંઈ તેઓને પુત્ર જલદી સાજે થઈ જાય ખરે ? સાજો તે ન જ થાય પણ ઉપરથી વધારે માંદે થાય.
હવે તમે સમજી ગયા ને કે દવાનો ડોઝ ઓછો લેવાથી પણ નુકસાન થાય અને વધારે લેવાથી પણ નુકસાન થાય.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
યોગ્ય પ્રમાણમાં લેવાય તે જ લાભ થાય. તેવી જ રીતે ધાર્મિક-સૂત્રોનાં પઠન-પાઠનમાં અક્ષરો ઓછા બેલવાથી પણ દોષ લાગે અને વધારે બેસવાથી પણ દોષ લાગે. એમાં અક્ષર-કાન-માત્રા-હસ્વ દીર્ઘ જે પ્રમાણે હોય તે પ્રમાણે બલવાથી જ લાભ થાય, દેષ ટળે ને ફળ મળે !
આપણે ઓછું ખાઈએ તે નબળાઈ આવી જાય અને વધુ ખાઈએ તે અજીરણ થઈ જાય. શરીરને ટકાવવું હેય ને તંદુરસ્ત રાખવું હોય તે માપસર જ ખાવું જોઈએ. દવા અને રાકની જેમ સૂત્રોનું પઠન-પાઠન પણ યોગ્ય રીતે શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક થાય તે જ લાભ થાય.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે સૂરામાં માયા – મીંડાને પણ ફેરફાર થવાથી સૂત્ર વિકૃત બની જાય છે. એથી અર્થમાં ગેટાળે થઈ જાય છે. અર્થ છેટો થવાથી તેના અનુસાર થતા ક્રિયારૂપ ચારિત્રમાં પણ ફેરફાર થઈ જાય છે. તેથી મેક્ષ નજીક આવવાને બદલે દૂર થઈ જાય છે. જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ એટલે સંયમ છે અને આ સંયમદ્વારા જ મોક્ષનાં તાળાં ઊઘડે છે. એથી આપણી મોક્ષની મુસાફરીની ગાઈડ બનવાની યોગ્યતા જ્ઞાનમાં આવી જાય છે. આવી જ્ઞાન-ગાઈડ જે અશુદ્ધ હોય તે આપણે સંસારમાં રખડવું રઝળવું પડે એથી મોક્ષની મુસાફરી કરવા ઈચ્છનારે સહુ પ્રથમ જ્ઞાનને પાયો પાકે કરી લેવો જોઈએ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યા વિનયથી મળ-ફળે છે !
આપણે જોઈ આવ્યા કે, મોક્ષની મુસાફરી મુખ્યત્વે વિદ્યાની ગાઈડના આધારે જ કરી શકાય છે. આ સંબંધમાં હવે એક અગત્યનો પ્રશ્ન ઊઠે છે કે, આવી વિદ્યા મળે કેવી રીતે ? ત્યાર પછી એનાથી પણ વધુ અગત્યને બીજો પ્રશ્ન એ ઊઠે છે કે એ મળેલી વિદ્યા ફળે કેવી રીતે?
આને જવાબ પિલા સંસ્કૃત સુભાષિતમાંથી ખૂબ જ સારી રીતે મળે છે ઃ “વિદ્યા વિનયેન શોભતે ” આ સુભાષિત એવો અર્થ બતાવે છે કે, વિદ્યા વિનય હોય તે જ શોભે છે અને વિનય પૂર્વક મેળવેલી વિદ્યા જ ફળે છે. એટલે વિદ્યા મળે પણ વિનયથી અને ફળે પણ વિનયથી. માટે વિનય ખૂબ જરૂરી છે.
વિનયને વરેલે વૈભવ જેવા-જાણવા જેવું છે. વિનયની પ્રશંસા બધા ગુણેનાં મૂળ તરીકે કરવામાં આવે છે. આ પ્રશંસા ખૂબ જ વિચાર પૂર્વકની છે. પાપ અને દુઃખથી છલછલ ભરેલા આ સંસારમાંથી છૂટવું હોય તે મોક્ષ મેળવવું જરૂરી છે. મોક્ષ મેળવવા માટે સંયમ – દીક્ષા સ્વીકાર્યા વિના ચાલે એમ નથી. સંયમ એ જ લઈ શકે, જેનામાં સમ્યગ્દર્શન નામનો ગુણ પ્રગટ થયે હેય. સમ્યગ્દર્શન એટલે સાચી દષ્ટિ ! સંસારને એના સાચા સ્વરૂપમાં જોઈ શકાય એવી નજરનું નામ જ સમ્યગ્દર્શન છે. આ ગુણ જ્ઞાન વિના જાગ્રત થઈ શકતું નથી અને આવું જ્ઞાન વિનય વિના મળતું નથી. આ કારણે જ વિનયને
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધા ગુણેનાં મૂળ તરીકે આવકાર અપાય છે. વિનય ન હોય અને વિદ્યા મળી જાય તે એ વિદ્યા માણસને લાભને બદલે નુકસાનીના ખાડામાં ઉતારે. માટે વિદ્યાથી અરસ-પરસનું કલ્યાણ કરવા ઈચ્છનારે તે વિનય પૂર્વક જ ભણવું–ગણવું જોઈએ.
શ્રેણિક મહારાજાને એક જીવન પ્રસંગ આપણને વિનયનું મહત્ત્વ ખૂબ સારી રીતે સમજાવે તેવે છે.
શ્રેણિક રાજા મગધ દેશના માલિક હતા. એમની પ્રિય રાણીનું નામ ચેલણ હતું. તે ચેલણાને એકવાર એકદડિયા મહેલમાં રહેવાની ઈચ્છા થઈ. એ ઇચ્છા એને એના પેટે જન્મનાર બાળકના પ્રભાવે થઈ હતી. એની એ ઈચ્છા પૂરી કરવા અભયકુમારે દેવની આરાધના કરી. દેવે પ્રસન્ન થઈને રાણની ઈચ્છા મુજબને એકદંડિયા મહેલ રાજગૃહીમાં બનાવી આપે. એ મહેલના બગીચામાં બધી જ ઋતુઓનાં ફૂલે અને ફળો હંમેશાં દેવ પ્રભાવથી ફળવા-મળવા માંડયાં.
રાજગૃહી નગરીમાં એક ચાંડાલ રહેતે હતે. એની પત્નીને ગર્ભના પ્રભાવથી એકવાર શિયાળાની ઋતુમાં કેરી ખાવાને દેહદ (ઈચ્છા) થયે. એણે પતિને વાત કરી. પત્નીની ઈચ્છા પૂરી કરવી જરૂરી હતી એટલે એ મૂંઝાયે કે અત્યારે વગર ઋતુએ કેરી લાવવી ક્યાંથી ? તપાસ કરતાં એને ખબર પડી કે, એકદંડિયા મહેલના બગીચામાં કેરી હંમેશાં પાકે છે અને એના આનંદનો પાર ન રહ્યો. જો કે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
એ બગીચામાં રાજાની પરવાનગી વગર ઢાખલ થઈ શકાય તેમ ન હતું પણ એની એને ચિંતા ન હતી. કારણ કે એની પાસે આષિ ણી વિદ્યા હતી. એ વિદ્યાના મળે તે ગમે તેટલા ઊંચા ઝાડ ઉપર રહેલાં કૂળને તેડીને લઇ શકતા. ચાંડાલ રાત્રિના અધકારમાં એ મહેલના બગીચાની ક્રિવાલ બહાર જઇ પહેાંચે. વિદ્યાના ખળે આંમાના ઝાડની ડાળ નમાવી એણે કેરી મેળવી લીધી. ઘરે લઇ ગયેા, પત્નીને ખવડાવી તેની ઈચ્છા પૂણ કરી. આ પ્રમાણે બે-ત્રણ દિવસ સુધી ચાલ્યુ.
પણ એથી તે દેબિનિમ ત અને દેવાધિષ્ઠિત એ આશ્ર વૃક્ષ સુકાવા માંડ્યું. એ આમ્ર-વૃક્ષ ઉપરથી ફળે. ચારાઈ રહ્યાં છે અને આમ્ર-વૃક્ષ પણ સુકાઈ રહ્યું છે, એ વાત શ્રેણિક રાજાના કાને પહેાંચી. એથી એમનુ' દિલ દુભાયું. અને એમણે મત્રીશ્વર અભયકુમારને મેલાવી આજ્ઞા કરતાં કહ્યું કે, કોઈપણ ઉપાયે આ ચારને પકડી પાડવા જોઇએ. એણે ફળે! ચાય એ તેા ઠીક છે, મામુલી વાત છે, પણ એના કારણે દેવ-પ્રભાવ એસરી ગયા અને ઝાડ સુકાવા માંડયું એ નુકસાન ઘણું માટું છે. બીજા વૃક્ષેાની પણ એ એવી હાલત ન કરે તે માટે એને પકડી પાડવે જરૂરી છે.
અભયકુમાર તે બુદ્ધિના ભંડાર હતા. ગમે તેવા ચારને પકડવાનુ કામ એમને માટે જરાય મુશ્કેલ ન હતું. તેએ રાત્રે એકડિયા મહેલના મગીચાની નજીકમાં જઇને ઊભા અને લેાકેાને ભેગા કરી તેમને એક સુંદર કથા કહેવા માંડી :
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વણિક કન્યા હતી. તે યૌવનવયને પામી, ત્યારે તેનું રૂ૫ ચાંદનીની જેમ ખીલી ઊઠયું. તેને મુખરૂપી ચંદ્ર સોળે કળાએ ખીલી ઊઠયો. પિતાને સુંદર વર મળે તે માટે તે એક બગીચામાંથી પુપ ચેારીને જ કામ દેવની પૂજા કરવા જતી. એકવાર માળાએ તેને પકડી પાડી, પણ તે એના રૂપથી મોહિત થયે, તેથી તેણે તે કન્યાની પાસે એવી માગણી કરી કે, તું મારી સાથે કીડા કર !
કામ)
9.
કન્યાના રૂપથી મોહિત થયેલા માળીએ કહ્યું તું મારી સાથે પ્રેમક્રીડા કરે! કન્યાએ કહ્યું : અત્યારે તે હું કુંવારી છું, તેથી તારી માગણી સ્વીકારી શકે નહિ. પણ હું વચન આપું છું કે, પરણ્યા પછી પહેલી મુલાકાત તારી લઈશ ! માટે અત્યારે તું મને છોડી મૂક. માળીએ તેનાં વચન ઉપર વિશ્વાસ મૂકી તેને છોડી મૂકી. થોડા જ વખતમાં કન્યાનાં લગ્ન
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ થઈ ગયા. પરણ્યાની પહેલી રાતે પતિની રજા લઈને
,
છે
/
2
*
S
21
છે
*
માં નીને આપેલા વચન મુજબ એ માળીને મળવા ચાલી. રાત્રિને સમય હોવાથી રસ્તામાં ચાર મળ્યા. એમને તે એણે પહેરેલાં ઘરેણુનું જ કામ હતું. એરોએ એને રેકી અને ઘરેણું ઉતારી આપવા કહ્યું. કન્યાએ તેમને
:
R
-
13
- S
, એ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુપની ચોરીથી માંડીને અત્યાર સુધીની પિતાની બધી સત્ય વાત જણાવી. એની સત્યપ્રિયતાથી પ્રસન્ન થયેલા ચોરોએ એને લુંટયા વગર જ છોડી મૂકી. આગળ જતાં એને માનવભક્ષી રાક્ષસો મળ્યા. એમને તે એના શરીરનું
છે
'
X
'
ની
- *
,
5.
ટકા
,
धियाणी
આગળ જતાં એને માનવભક્ષી રાક્ષસો મળ્યા. ભેજન જ કરવું હતું. જેમ ચોરોને પોતાની સત્ય વાત જણાવી હતી, તેમ તે રાક્ષસને પણ કન્યાએ પોતાની સત્ય વાત જણાવી. તેની સત્યની ટેકથી ખુશ થયેલા રાક્ષસોએ એનું ભોજન કર્યા વગર એને માળી પાસે જવા દીધી. માળી પાસે પહોંચીને એણે એને ચોરે અને રાક્ષસોની બધી વાત કરી. ત્યારે માળી પણ એની સચ્ચાઈને નમી પડ્યો. એનું મેહનું જોર મંદ પડ્યું ને એનું પાગલપણું ચાલ્યું ગયું. પૂર્વે પતે કન્યા પાસે કરેલી અયોગ્ય માગણું બદલ લજજા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
પામે. તે માટે તેની માફી માગી અને તેને પોતાની બહેન ગણી, વસ્ત્રો અને અલંકારો આપી વિદાય કરી.
અભયકુમારે વાત પૂરી કરી. ચોરને પકડવાની માયા જાળ પાથરતાં હવે એમણે લેકેને પ્રશ્ન કર્યો કે-બોલે, ભાઈઓ ! કન્યા, ચોર, રાક્ષસ અને માળી આ ચારમાંથી મૂર્ણ કણ કહેવાય?
સભામાં પેલે ચંડાળ–ચાર પણ બેઠા હતા. એણે તરતજ ઊભા થઈને જવાબ વાળે: PMમાં મૂખ તે પેલા ચાર જ ગણાય કે જેમણે હાથમાં આવેલી વસ્ત્રાલંકાર સહિતની જોબનવંતી કન્યાને છોડી દીધી !
હંw
orded
છે : થિી
||III saણ જોયatfy
ચંડાળ ચેરે ઊભા થઈને જવાબ વાળ્યો: મૂર્ખમાં મૂખ તે પેલા ચોરો જ ગણાય.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભયકુમારે સમજી લીધું કે–ચાર આ જ છે. તરતજ એને પકડી લીધો. પછી તેની પૂછપરછ કરીને તેણે શા માટે અને કેવી રીતે કેરીની ચોરી કરી હતી તે બધી વાત તેની પાસેથી કઢાવી લીધી અને તેને શ્રેણિક–રાજા સમક્ષ રજૂ કર્યો. શ્રેણિક–રાજાએ તે કૈધના આવેશમાં તેને ફાંસીની સજા ફટકારી દીધી. નીતિના જાણકાર અભયકુમારને થયું કે જેની પાસે વિદ્યા હોય તેને મારી નાખવાથી તે તેની વિદ્યાને પણ નાશ થાય. આવા વિદ્યાસિદ્ધને કેમ મરાય? એથી એમણે કુનેહ પૂર્વક કહ્યું કે-પિતાજી! આ શેરની પાસે આકર્ષિ–વિદ્યા છે. એને ફાંસીએ ચડાવતાં પહેલાં એ વિદ્યા તે આપ ગ્રહણ કરી લે !
.
ક
संयवाणी
જુઓ પાનું ૧૧ : વાંદરાએ રાણી બનેલી પિતાની વાંદરી સ્ત્રીને ઓળખી લીધી તેથી તેના તરફ વારંવાર ધસવા લાગ્યો.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
રાજાને એ વાત ગમી. એમણે સિંહાસન પર બેઠાં બેઠાં જ ચારની પાસેથી વિદ્યા ગ્રહણ કરવાના પ્રયાસ કર્યા. ચારે ત્રણ-ચાર વાર વિદ્યાના પાઠ આપ્યા. છતાં શ્રેણિક-રાજાને તે આવડવો નહિ. ત્યારે અભયકુમારે કહ્યું : પિતાજી ! વિદ્યા તા વિનયથી જ મળે! આપ નીચે મેસા અને આ ચારને સિંહાસન ઉપર બેસાડા. પછી વિદ્યા સિદ્ધ થાય છે કે નહિ એ જુએ !
{}}}
AVEATTOR
રાજા સિંહાસન ઉપરથી ઊતર્યા ને ચારને સિંહાસન ઉપર બેસાથે. રાજા સિંહાસન ઉપરથી ઊતર્યા અને ચારને સિંહાસન ઉપર બેસાડયો. રાજા શિષ્ય બન્યા. ચંડાળ-ચાર ગુરુ બન્યા અને વળતી જ પળે વિદ્યા સિદ્ધ થઈ ગઈ. વિદ્યા વિનયથી જ મળે એ વાતના એ પળે રાજાને સાચા અનુભવ થયા. હવે અભયકુમારે ખરા દાવ નાખ્યા. એણે કહ્યું : પિતાજી ! આ ચાર તે આપને વિદ્યાગુરુ અન્યા. હવે એને
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
ફાંસીએ ચડાવીને આપણું ગુરુહત્યાનું ગોઝારું પાપ કરશે? આપે તે હવે એને ઊંચામાં ઊંચી ગુરુદક્ષિણા આપવી જોઈએ. એને ગુનો માફ કરી એને મૃત્યુદંડની સજામાંથી મુક્ત કરી દે એ જ ઊંચામાં ઊંચી ગુરુદક્ષિણા છે
–ને સાચે જ અભયકુમારને યુક્તિ પૂર્વકનો દાવ એળે ન ગયે. એના પાસા પોબાર પડવા. ચેરની સજા માફ થઈ ગઈ. રાજા-શ્રેણિક તરફથી એને ગુરુદક્ષિણામાં અભયદાન મળી ગયું !
બાળકે ! વિદ્યા વિનયથી જ મળે છે. એને હવે તે તમને આ કથા પરથી પૂરેપૂરો ખ્યાલ આવી ગયે ને ? શ્રેણિક–રાજાએ જ્યારે માન તજ્યુ ત્યારે જ એને જ્ઞાન મળ્યું. માટે વિદ્યા પ્રાપ્તિના પ્રથમ પગથિયે પદારે પણ કરવા વિનય કેળવે ખૂબ જ જરૂરી છે. વિદ્યા જેમ વિનયથી જ મળે છે તેમ તે ફળે છે પણ વિનયથી જ ! સિદ્ધપુત્રની સુંદર કથા તમે વાંચે. તમને આ વાત સુંદર રીતે સમજાઈ જશે.
-: સિદ્ધપુત્રની કથા :એક સિદ્ધપુત્રની પાસે બે વિદ્યાર્થીઓ ભણતા હતા એક વિનયી હતો ને બીજો અવિનયી હતે. વિનયી વિદ્યાર્થી ડગલે ને પગલે ગુરુને વિનય કરતે. વાત-વાતમાં એ ગુરુની પ્રશંસા કરત. કઈ વાતમાં શંકા પડે તે તરત જ ગુરુ-ચરણને સ્પર્શ કરી નમ્રતાથી પૂછી સમાધાન મેળવતે. નાનું બાળક જેમ વાત-વાતમાં માતાની
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
સામે જુવે એમ આ વિનયી શિષ્ય પણ વાત-વાતમાં ગુરુને યાદ કરતો. એથી એને વિદ્યા મળવા સાથે ફળી પણ હતી.
બીજે શિષ્ય જે અવિનયી હતું તે પોતાને બહુ બુદ્ધિમાન ગણતો હતો. ગુરુને નમવામાં ય એ પિતાની નાનપ સમજત. કઈ વાતમાં એને શંકા પડે તે તે મનોમન એનું સમાધાન કરી લેતે પણું ગુરુને પૂછવા જ નહિ. એ માનતે કે- માણસે. માણસને નમવાની જરૂર નથી. ગુરુની પરાધીનતા એને ખૂંચતી હતી. એ અવિનયી હવા ઉપરાંત ઉદ્ધત પણ હતું. તેથી ગુરુની સામે બોલતાં પણ એ શરમાતે નહિ. પણ ગુરુ તે ઉદારદિલ હતા. એથી એ બને શિષ્યોને સમાન ભાવે પક્ષપાત વિના વિદ્યા આપતા. પણ વિનયના પ્રભાવે વિનયીને વિદ્યા તરત જ મળતી ને ફળતી. અવિનયીને તે મહામહેનતેય એ વિદ્યા મગજમાં ઊતરતી નહતી, પછી ફળવાની તે વાત જ શી !
એક વાર આ બન્ને શિષ્યને ગુરુના કાર્ય પ્રસંગે બીજે ગામ જવાનું થયું. માર્ગમાં ધૂળમાં પડેલાં મોટાં પગલાં જોઈને અવિનયી શિષ્ય કહ્યું આ પગલાં હાથીનાં જ જણાય છે. આવાં મેટાં પગલાં હાથી સિવાય બીજા કેઇનાય ન હોય. વિનયી શિષ્ય તે પગલાંનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કરીને ડીવાર પછી કહ્યું. આ પગલાં હાથીનાં નહિ પણ હાથણીનાં છે. વળી એ હાથણી ડાબી આંખે
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોણ પણ છે. લાલ રંગની સાડી પહેરેલી કે સૌભાગ્યઘતી રાજ-રાણી એના પર બેસીને પસાર થઈ છે. એ રાણી ગર્ભવતી છે. એનાં પેટમાં રહેલું બાળક પુત્રી નહિ પણ પુત્ર છે. અને એને જન્મ પણ આજ-કાલમાં જ થનાર છે.
Roy
છે
*
-
SESS.
ખ
૧૬** (40 141 1111 * *
» I NA is
S:
વિનયી શિવે કહ્યું : આ પગલાં હાથીનાં નહિ પણ હાથણીનાં છે. - અવિનયીને થયું આ તે મોટે ગપ્પીદાસ છે. આ તે ભારે મોટા ગ ગેળા ગબડાવે છે! એકલાં પગલાં જઈને કાંઈ આટલી બધી વાત થોડી જાણી શકાય? માટે આના જેવો ગપ્પીદાસ કેઈ નહિ. એથી એણે કહ્યું ભાઈ ! તને અપગેળા ગબડાવતાં ઠીક જ આવડે છે. ગુરુ પાસે ભણીને તેં ગપ્પા મારવાની આવડત બહુ સારી મેળવી હોય તેમ જણાય છે. એથી જ સર્વજ્ઞ-પુત્રની જેમ એક
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
પગલાના આધારે આટલું મોટું ભવિષ્ય ભાખવા બેઠે છે !
વિનયી શિષ્ય કહ્યું ભાઈ! તને મારી વાતમાં વિશ્વાસ નથી એટલે હું તારી સાથે નિરર્થક વિવાદમાં ઊતરવા માગતો નથી. મેં જે કાંઈ કર્યું છે તે તમે અત્યારે પ્રત્યક્ષ નથી, માટે તુ તેને ગપગેળા માને છે. પણ આ પગલાં તાજાં જણાય છે એથી રાજરાણુને પડાવ આટલામાં જ હશે. આગળ જતાં તને બધું પ્રત્યક્ષ થઈ જશે તે તને બધી વાતની ખાતરી થઈ જશે. માટે તું થેડી ધીરજ ધર !
બને વિદ્યાથીઓ આગળ ચાલ્યા. ગામના ગંદરે પહોંચ્યા તે તળાવના કિનારે મેટે પડાવ છે. ત્યાં જઈ તપાસ કરી તે વિનયી-શિષ્યની બધી જ વાતે અક્ષરે અક્ષર સાચી જણાઈ. હવે અવિનયી શિષ્યનાં
BIIIIIII
i
તળાવના કિનારે પડાવ જે. વિનયી શિષ્યની બધી જ
વાત સાચી પડી.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનમાં ઘમસાણ મચ્યું. એને ગુરુ ઉપર ગુસ્સો ચડ્યો. એને થયુંઃ ગુરુ પક્ષપાતી છે. આ ગુરુને વહાલે હેવાથી, મને અંધારામાં રાખીને, એને વધારે વિદ્યાઓ આપી છે. નહિ તે માત્ર પગલાં જોઈને જ તે આટલું બધું કેમ જાણી શકે ? - આ એક જ પ્રસંગથી વિનયી-શિષ્યનાં મનમાં ગુરુ ઉપર બહુમાનભાવ વૃદ્ધિ પામ્ય, તે અવિનયી-શિષ્યનાં મનમાં દ્વેષ વૃદ્ધિ પામે. અમૃત પણ કુપાત્રમાં પડીને વિષમય બની જાય છે એ ઘાટ ઘડાય !
માર્ગમાં લાગેલી ધૂળથી મલીન બનેલા શરીરને સ્વચ્છ કરવા બન્નેએ તળાવમાં જઈને સ્નાન કર્યું. પછી માર્ગમાં લાગેલે થાક દૂર કરવા અને ડીવાર તળાવની પાળે બેઠાં. એવામાં એક દેશી ત્યાં પાણી ભરવા આવી. એને લાડકવાયો ઘણાં વરસેથી પરદેશ ગયે હતે. એના કઈ સમાચાર ન હતા. દીકરાની ચિંતા ડોશીના દિલને કોરી ખાતી હતી. વેશ વગેરે ઉપરથી બ્રાહ્મણ પંડિત જણાતા આ બંને વિદ્યાર્થીઓને જોઈને ડોશીએ તેમને પૂછયું : લાગે છે તે પંડિત ! કહો કે-મારે દીકરો અને ક્યારે મળશે? તે વરસેથી પરદેશ ગયે છે, ને આજ સુધી તેના કેઈ વાવડ નથી.
'ડોશી આ પ્રશ્ન પૂછી રહી હતી, તે જ વખતે તેના માથા ઉપરથી માટલું પડી ગયું અને એ માટલું માટી ભેગું માટી થઈ ગયું. આ જોઈને અવિનયી-શિષ્ય તરત
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ ધડાકા સાથે કહી દીધું કે–ડોશીમા ! હવે દીકરીનાં નામનું નાહીં નાખજે ! આ તમારું માટલું જ કહે છે કેતમારે દીકરો માટીમાં મળી ગયે છે !
All :
\\\\\\
KITE
'///
ડોશી પ્રશ્ન પૂછી રહી હતી તે જ વખતે તેને માથા ઉઝરથી
માટલું પડયું ને ફૂટી ગયું. ડોશીને તે એકદમ આઘાત લાગે ને તે રડવા જેવી થઈ ગઈ. એ જોઈને વિનયી-શિવે પ્રશીને સાંત્વન આપતાં કહ્યું : ડોશીમા રડશે નહિ. દીકરો મળ્યાને હરખ મનાવજો ! આનંદ-મંગળ કરજે આ તમારું માટલું જ મંગળ સમાચાર આપે છે કે-તમારે લાડકવાયા તમને મળી ગયેલ છે. તમે ઘરે જાવ! ઘરનાં આંગણે જ તમારો દીકરો તમારી વાટ જોઈને ઊભો હશે !
ડોશી તે હરખભેર દોડી. શેરીએ પહોંચતાં જ સમાચાર મળ્યા કે દીકરો આવી ગયો છે. ઘરે જઈને
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોયું તે સાચે જ દીકરો ઘરનાં આંગણે પિતાની વાટ જેતે ઊભું હતું. દીકરાને જઈ રહેલી ડોશીની આંખ
*
છે.
.
HARMACEUTUWMUUWI
ADEPTEJEITE ||
-
ત્તિiા
દીકરી ઘરનાં આંગણે માતાની વાટ જેતે ઊભે હતા. આનંદનાં આંસુ વરસાવવા લાગી. માતાને જોતી પુત્રની આંખે પણ હર્ષાશ્રુ વરસાવવા માંડી. માતા-પુત્ર ભેટયા, પરસ્પર ખબર અંતર પૂછ્યા, ઘરમાં જઈ સુખ-દુખની વાતો કરવા લાગ્યા. તળાવની પાળે પંડિતે કરેલી પુત્રનાં આગમનની વિસ્મય પમાડનારી વાત ડેશીએ પુત્રને કરી અને પુત્રને સાથે લઈ, પુત્રનાં આગમનનું આનંદ-મંગળકારી સત્ય ભવિષ્ય ભાખનારા એ પંડિત-રત્નનું સન્માન કરવા ભેટ-સોગાદે સાથે ચાલી. વિનયી-શિષ્યનાં ચરણે એ ભેટ-સે ગાદ ધરી ડેશીએ કહ્યું કે-પંડિતજી! તમે ભાખેલી ભવિષ્યવાણુ અક્ષરેઅક્ષર સાચી પડી છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ખરેખર ! દીકરો આવી ગયા હતા અને ઘરનાં આંગણે મારી વાટ જોતા જ ઊભેા હતેા ! માટે હું આ નજીવી ભેટ લાવી છુ, તે કૃપા કી સ્વીકાર !
કરુણ એને
અવિનથી શિષ્ય તા આ દશ્ય ફ્રાટી-આંખે જોઈ જ રહ્યો. એ આજે બીજીવાર ખૂબ જ રીતે કારમી હાર પામ્યો હતા. હવે ગુરુ ઉપરના રોષ ખૂબ જ ભભૂકી ઊઠયો! એણે મનેામન પાકે નિર્ણય કરી લીધે કે ગુરુએ પક્ષપાત કરી પેાતાને પુરી વિદ્યા આપી નથી ! કામ પતાવીને બન્ને વિદ્યાર્થી આ ગુરુ પાસે આવ્યા. વિનધી-શિષ્ય ગુરુને પ્રણામ કર્યાં.... અવિનયી-શિષ્ય તે અક્કડ બનીને જ ઊભા રહ્યો. ગુરુએ એના અવિનયી વન માટે ઠપકા આપ્યા, ત્યારે તેણે તે સામેથી ગુરુને જ ઉથડા લેવા માંડયા : તમે તે! મારુ ગળુ કાપી નાંખ્યું! ભણાવવામાં તમે જે પક્ષપાત કર્યો છે એ પાપ આજે પીપળે ચડીને પેાકારી ઊઠયુ છે અને એ સારુ જ થયુ છે, નહિ તે હું હુય અ ંધારામાં જ રહેત.
ગુરુએ અવિનયી શિષ્યને શાંત પાડીને બધી વિગત જાણી લીધી. પછી વિનયી શિષ્યને કહ્યું કે- તેં આવુ ભવિષ્ય ઇ બુદ્ધિથી ભાખ્યું, એને ખુલાસેા કરી દે, જેથી આની શકા દૂર થઈ જાય ! ગુરુ આજ્ઞા માથે ચડાવીને વિનયી-શિષ્યે કહ્યું કે- ગુરુદેવ ! હાથીનાં ખને હાથણીનાં પગલાં દેખાવે તે સરખાં જ હાય છે. પણ એક જગ્યાએ પડેલી સૂત્રધારાના આધારે મેં નક્કી કર્યું કે- આ રીતની મૂત્રધારા હાથણીની જ હોય ! માર્ગમાં જમણી બાજુ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
!
રહેલા વૃક્ષાનાં પાંદડાં જ ખવાયેલાં જોયાં, એથી મેં નક્કી કર્યું કે-હાથણી ડાબી આંખે કાણી છે ! કેટલીક નિશાનીએ પરથી માર્ગોમાં હાથણી એક જગ્યાએ ઊભી રહેલી જણાઈ. ત્યાં માર્ગની એક બાજુએ પડેલી સૂત્રધારા જોવાથી ખબર પડી કે હાથણી ઉપરથી ઊતરીને કાઈશ્રીએ અહી પેશાબ કરેલા છે અને ઊભા થવા માટે જમીન ઉપર ટેકવેલા હાથના પંજાની નિશાની જોવાથી ખબર પડી કે તે શ્રી ગ`વતી પણ છે. એ સ્ત્રીનાં જમણાં પગલાં ભૂમી પર ભારથી પહેલાં જોઈ નક્કી કર્યું કે- એના ગર્ભોમાં પુત્ર રહેલા છે. વળી માર્ગની તદ્દન નજીકમાં રહેલા એક કાંટાના છે।ડમાં લાલર ંગના વસ્ત્રને લીરા ભરાયેલા જોવાથી નક્કી કર્યું કે- એ સ્ત્રીએ લાલર ંગની સાડી પહેરેલી હૈાવી જોઇએ અને તેથી તે સૌભાગ્યવતી છે. હાથી જેવાં મેટાં વાહન પર પ્રવાસ કરનાર કેાઈ સામાન્ય વ્યક્તિ તે ન જ હોય, તેથી જાણ્યુ કે તે રાજરાણી છે.
..
ત્યાર બાદ ડોશીમાના પુત્ર અંગેના પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતાં, એમનાં માથેથી માટલુ પડીને ફૂટી ગયું, એથી મેં નક્કી કર્યું કે- જેમ આ માટલું માટીમાંથી જન્મીને અત્યારે પાછું માટી સાથે મળી ગયું, તેમ આ માજીને પણ તેના પુત્રના મેળાપ આજે જ થવા જોઇએ.
વિનયી—શિષ્યમાં વિનયના પ્રભાવે આ રીતે ફળેલી વિદ્યા જોઇને ગુરુએ સતાષ અનુભબ્યા અને અવિનયી શિષ્યને શિખામણ આપતાં કહ્યું કે- વિદ્યા તે! મેં તમને બન્નેને એકી સાથે સમાનભાવે જ આપી છે. પરંતુ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનામાં વિનય છે, એથી એને વિદ્યા ફળી છે, જ્યારે તારામાં વિનય નથી, એથી તને વિદ્યા ફળી નથી. વિદ્યા મળવી અઘરી નથી, ફળવી અઘરી છે.
બાળકો : વિનયી-અવિનધી આ બે શિષ્યનાં જીવન પરથી તમે એ વાત સારી રીતે સમજી ગયા હશે કેવિનયી-શિષ્યમાં વિનયનાં કારણે વિદ્યા કેટલી મોટી માત્રામાં ફળી! અને અવિનયી-શિષ્યમાં અવિનયનાં કારણે તે કેવી નિષ્ફળ નીવડી ! વિનયને પ્રભાવ જબરો છે ! માટે તમારામાં વિનયને પાયે મજબૂત બની જ જોઈએ. તમારામાં વિનય હશે, ને તમે ડું ભણશે તેય એ ભણતર તમારા જીવનને ઉજાળશે, તમારાં ઘરમાં દીવા પટાવશે અને તમારા કુળને કીર્તિ અપાવશે ! માટે “વિદ્યા વિનયેને શોભતે” આ સૂત્રને તમારાં કાળ જામાં કેતરી કાઢજે. અને “સા વિદ્યા યા વિમુક્તયે” નું સૂત્ર પણ ગોખી નાખજો. આ સૂત્રને અર્થ એ છે કે- જે વિદ્યા સંસાર, મેહ, માયા અજ્ઞાન આદિ દુર્ગ શોથી મુક્તિ અપાવે એ જ સાચી વિદ્યા છે. તમે વિદ્યાથી છે, તે આવી વિદ્યા મેળવે અને એ માટે વિનથી અને વિવેકી બનો - એ જ શુભેચ્છા !
તમે બધા તે આવતી કાલના જેન શાસનના રખેવાળ બનવાના છે. તમારામાં વિનયથી મેળવેલી વિદ્યા ન હોય, એ કેમ ચાલે ? માટે આજથી તમે આટલું નક્કી કરે કેહું વિદ્યા વિનયથી મેળવીશ અને વિવેકથી, વાપરીશ. વિદ્યા મેળવતી વખતે હું શુદ્ધિ-અશુદ્ધિને પૂરતે ખ્યાલ રાખીશ અને મેળવેલ જ્ઞાનને જીવનમાં ઉતાશ્વાને યથાશક્તિ પ્રયત્ન અવશ્ય કરીશ.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજુ
લેખક – મુનિ શ્રી હિતવિજયજી
રિવારો આળખાતી અને
છે તેનો ઉચ્ચાર કરતી માં છે
સ્થર (૧) અ, આ, ઈ, ઈ, ઉ, ઊ, , એ, ઐ, ઓ, –આટલા અક્ષરોને સ્વર કહેવાય છે.
વ્યંજન (૨) ફ ખ ગૂ ઘૂ • / ચૂ છુ રુ / ૬ ૬ ૨૬ શું / ન્યૂ દ ધુ ન / ૫ ફ બ ભૂ મ / યૂ ૨ ૧ / શું સ હ / આટલા અક્ષરોને વ્યંજન કહેવાય છે.
(૩) સ્વરે એકલા બેલી શકાય છે, જ્યારે વ્યંજન સ્વરની મદદથી બેલી શકાય છે. અર્થાત્ વ્યંજનમાં આ થો ઓ સુધી કોઈ પણ એક સ્વર ભળે ત્યારે જ તે બોલી શકાય છે.
(૪) કેઈ પણ સ્વર ભળ્યા વિનાના એકલા વ્યંજનને ગુજરાતી ભાષામાં ખેડે અડધે અક્ષર કહેવાય છે. દા. ત. -ઇત્યાદિ.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
(૫) કઈ પણ એક સ્વર ભળેલા વ્યંજનને આ અક્ષર કહેવાય છે. દા. ત. ક-કા-કિ-કી ઇત્યાદિ.
(૪) એકલા જનની સાથે અ થી ઔ સુધીને કઈ પણ સ્વરભળીને બનેલા અક્ષરને સ્વરયુક્ત વ્યંજનાક્ષર કહેવાય છે, પણ તેને જોડાક્ષર કહેવાતું નથી. દા. ત. ફ+=ક, ફ+%=કુ, ફ+ =કી ઈત્યાદિ.
(૭) બે સંયુક્ત વ્યંજનને જ અર્થાત્ બે વ્યંજને જોડાઈને બનેલા અક્ષરને જ જોડાક્ષર કહેવાય છે. દા. ત. ક, ગ, ચ, છ, જજ, સ, ત્ય, ન, લ, વ, સ ઈત્યાદિ.
જોડાક્ષરને ઓળખ્યા વિના તેને શુદ્ધ ઉચ્ચાર થઈ શકતું નથી.
જોડાક્ષરને શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવા તેને ઓળખવા જરૂરી છે.
(૮) જોડાક્ષરને ધારીને જોવાની ટેવ પાડવાથી તેમાં ક્યા ક્યા અક્ષરે જોડાયેલા છે, તે સહેલાઈથી સમજી શકાય છે. દા. ત. ઘ (પદ્ય) માં ૬ ની સાથે મ જેડાચેલે છે, તે સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે.
(૯) જોડાક્ષરને સહેલાઈથી સમજવા માટે સામાન્ય રીતે તેના બે વિભાગ પાડી શકાય છે. • (1) કર્ક, ત, ત્ય, ન, સ, વ આ બધા સીધી લાઈનમાં જોડાયેલા અક્ષરો છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
(13) ઘ, ૬, ઘ, , , ર્વ–આ બધા ઉપર-નીચે જોડાયેલા અક્ષરો છે.
(૧૦) જોડાક્ષરને શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવા માટે સૌ પ્રથમ તેમાં જોડાયેલા અક્ષરોને અનુક્રમ સમજી લેવું જોઈએ.
૧૨૩
દા. ત. નત્ય આમાં પ્રથમ ન પછી અને છેલ્લે ય જોડાયેલું છે. આમ સીધી લાઈનમાં જોડાયેલા અક્ષરને અનુક્રમ તે સહેલાઈથી સમજી શકાય એવો છે. તેમજ આવા પ્રકારના જોડાક્ષરને વિદ્યાર્થી ઓ સહેલાઈથી ઓળખી પણ શકે છે.
પરંતુ મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓને ઉપર-નીચે જેડાયેલા અક્ષરોને ઓળખવામાં, તેને અનુક્રમ સમજવામાં અને તેને ઉચ્ચાર કરવામાં પણ મુશ્કેલી પડે છે, તેથી જ તે બધી બાબતે સમજાવવી ખાસ જરૂરી છે.
ઉપર-નીચે જોડાતા અક્ષરોમાં, ઉપરથી નીચેના ક્રમે અક્ષર જોડાયેલા હોય છે. તેથી સૌ પ્રથમ ઉપર રહેલા અક્ષરને ઉચ્ચાર થાય અને ત્યાર પછી તેની નીચેના અક્ષરને ઉચ્ચાર થાય. પહેલે નંબર ઉપરના અક્ષરનો અને બીજો નંબર નીચેના અક્ષરને સમજવો. આ તેને અનુક્રમ છે, તે ધ્યાનમાં રાખ.
દા. ત. () -૨
–૩ આમાં સહુથી પ્રથમ ૨ (રેફ) છે, તેની નીચે દુ છે અને તેની પણ નીચે વ છે. માટે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
પ્રથમ ર્ (રેક)નેા, ત્યાર પછી ક્ ના અને છેલ્લે વ ના ઉચ્ચાર થાય. જોડાક્ષરમાં છેલ્લા એક જ અક્ષર આખા હાય, તેની પહેલાનાં એક કે એ જેટલા અક્ષર હાય તે બધા અડધા હાય છે.
(૫) દુર્ મમાં ઉપર પેઢા દૃ છે અને નીચે
આખા દ છે. માટે પ્રથમ ખાડા દ ના ઉચ્ચાર કર્યા પછી જ આખા ક્રૂ ના ઉચ્ચાર થાય.
-૧
() - આમાં ઉપર ખેડા ૢ છે અને તેની
ધ
-૨ નીચે આખા ય છે. માટે ખેાડા ૬ ના ઉચ્ચાર કર્યા પછી
જ ' ના ઉચ્ચાર થાય.
૧ ૨ ૩
(૧૧) ૬, ૬, ૮, ૬,-આ ચારેય અક્ષરાને સારી રીતે એળખીને ધ્યાનમાં રાખેા. તે દરેકને ધ્યાનપૂર્વક જોવાથી તેમાં રહેલે ફેરફાર જાણી શકાશે.
આ ચાર અક્ષરમાંના જે પહેલે અક્ષર છે તે ખાડા
દૂ છે.
ખીજો અક્ષર તે દરવાજાના ૪ (આખા) છે. ત્રીજો અક્ષર તે દૃમાં
અનેલેા દ છે.
ઋષને ૠ ભળીને (%)
(ક્રૂઝ)
અને ચાથે અક્ષર તે ખેડા ની સાથે જોડાઇને (કૃ+) અનેલેા ૬ છે.
આખા ઃ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ધ, ઘ, ઘ– આ ત્રણે ય અક્ષરોને પણ સારી રીતે ઓળખીને ધ્યાનમાં રાખે.
આમાંને પહેલે અક્ષર તે ધાને ધ છે. બીજો અક્ષર તે ઘરને ઘ છે.
અને ત્રીજો અક્ષર તે ખેડા ૬ ની સાથે ય જોડાઈને (૬મ્ય) બનેલ ઘ છે.
૧ ૨ (૧૩) , S આ બન્નેને પણ ઓળખીને ધ્યાનમાં રાખવા જરૂરી છે. ધ્યાનપૂર્વક જેવાથી જણાશે કે બંનેની આકૃતિમાં ફેર છે. આમાંને પહેલે અક્ષર તે ડગલાને ડે છે. અને બીજે છે તે ડ નથી, તેમ બીજે કઈ અક્ષર પણ નથી, પણ તે એક નિશાની છે અને તેને અવગ્રહ કહેવામાં આવે છે. સંસ્કૃત ભાષાની દૃષ્ટિએ જ્યાં “અ” નો લેપ થયેલ હોય, એટલે કે જ્યાં હકીકતમાં “અ” હોય ખરે, પણ તે બોલવાને હેતે નથી, તેથી તે ત્યાં લખાયેલે પણ હેતું નથી. આમ છતાં અહીં લખાયેલા શબ્દમાં આ સ્થાને “અ” છે એવું સૂચવવા માટે (“અ” નું જ્ઞાન કરવા માટે) ડ આવા પ્રકારનું ચિહ્ન મૂકવામાં આવે છે ને તેને “અવગ્રહ’ કહેવામાં આવે છે. એટલે તે અવગ્રહ ચિહ્નને ડગલાને ડ સમજીને તેને ડએ ઉચ્ચાર કરવા નહિ.
(૧૪) ૮ અને ૯ (૯)–આ બને અક્ષરે એકબીજાથી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
જિન છે. દ્રા એ જોડાક્ષર છે પણ હું એ જોડાક્ષર નથી. “ માં ખોડા દુ ની સાથે ૨ જોડાયેલ છે. જ્યારે
માં ખેડા ૬ ની સાથે ગાષિને જ એ સ્વર જોડાયેલું છે. ' એ છેડે દુ અને “' (વર) મળીને બનેલા અક્ષર છે, પણ જોડાક્ષર નથી. આ પ્રમાણે આ બન્ને અક્ષરો એકબીજાથી અંતર ભિન્ન છે. તેથી તે બનેને ઉચ્ચાર પણ સમાન નથી. આમ છતાં મોટા ભાગના લેકે વ્યવહારમાં દષ્ટિ, સૃષ્ટિ, વૃષ્ટિ ઈત્યાદિ શબ્દના સ્થાને દ્રષ્ટિ, અષ્ટિ, દ્રષ્ટિ એ બેટ ઉચ્ચાર કરવા ટેવાયેલા હોવાથી, ધાર્મિક સૂત્રમાં જ્યારે તે શબ્દ આવે છે ત્યારે તેને તે જ બેટ ઉચ્ચાર કરે છે. પણ તેથી સૂત્રમાં શબ્દના અર્થને ભેદ ફેરફાર) થઈ જાય છે. જેમકેન્દષ્ટા=જેવાયેલી દ્રષ્ટા=જેનાર
ગૃહsઘર ગ્રહ=સૂર્ય વગેરે નવ ગ્રહ તૃણsઘાસ ત્રણ–૩ ની સંખ્યા ત્રણ–દેવું
રણ–રેતાળ પ્રદેશ હદ હૃદય
હદ સરોવર આમ અર્થભેદ થઈ જવાથી દેષ લાગે છે. માટે તે શબ્દને સાચો ઉચ્ચાર કરતાં શીખી લઈને તેને સાચે ઉચ્ચાર કરવાનો પ્રયત્ન કરે જઈએ.
(૧૫) રફ એટલે અક્ષરની ઉપર મૂકાતે અડધે “ર”. આ રેકે જે અક્ષરની ઉપર હોય, તે અક્ષરની પહેલાં તેને (રેફ) ઉચ્ચાર થાય.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩ આ અંગે બીજી પણ એક વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે લખાણમાં “ર” (રેફ), તેના પછી સ્વર સહિતને જે આખે અક્ષર આવતું હોય, તેના ઉપર જ મૂકાય છે. પણ વચમાં આવતાં ખેડા કે અડધા અક્ષરો ઉપર તે ક્યારેય મૂકાત નથી.
દા. ત. કાન્ય શબ્દ છે. તેમાં જોડાયેલા અક્ષરેશન અનુક્રમ આ પ્રમાણે છે-ક-રત્-સુ-ય. અક્ષરેને આ અનુકમ જેવાથી સમજી શકાય છે કે કાન્ય શબ્દમાં ૨ નું સ્થાન, પ્રથમના કા પછી તરત જ એટલે કે બીજા જ નંબરે છે. તેથી બેલવામાં પણ તેને નંબર બીજે જ આવે. એટલે કે તેને ઉરચાર કા પછી તરત જ થાય.
હવે લખાણમાં તે “'નું અર્થાત્ રેફનું સ્થાન, તેના પછી રહેલા તુ ઉપર આવવું જોઈએ. પણ તે ખેડે– અડધે અક્ષર હોવાથી નિયમ મુજબ તેના ઉપર રેફ મૂકતે નથી. ત્યાર પછીના સ્ અને ન એ બન્ને અક્ષરો પણ તે જ પ્રમાણે ખેડા-અડધા હેવાથી, રેફને તેના ઉપર પણ મૂકી શકાય નહિ. આમ આગળ વધતા
જ્યારે આ અક્ષર “ય” આવે છે, ત્યારે જ તેના ઉપર રેફને સ્થાન મળી શકે છે.
આ પ્રમાણે ઉચ્ચારમાં રેફનું સ્થાન બીજા જ નંબરે હેવા છતાં પણ, લખાણમાં તે તેનું સ્થાન વચમાંના ત્રણ અડધા અક્ષરેને છોડીને, ઠેઠ છેડે રહેલા “ય” ઉપર પહોંચી જાય છે. ઉચ્ચારની શુદ્ધિ માટે આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
રાખવા ચેગ્ય છે. આ જ પ્રમાણે મર્ત્ય, ધાટ, હ અને તેના જેવા ખીજા શબ્દો માટે પણ સમજી લેવુ.
(૧૬) જોડાક્ષરમાં અક્ષરા જે ક્રમથી જોડાયા હાય, તે જ ક્રમથી તેને ઉચ્ચાર થવા જોઇએ. તેના ક્રમમાં ફેરફાર થવા દેવાય નઠુિં. એટલે કે આગળ રહેલા અક્ષરને ઉચ્ચાર પાછળ ન થવા જોઇએ અને પાછળ રહેલા અક્ષરના ઉચ્ચાર આગળ ન થવા જોઇએ.
(૧૭) તેવી જ રીતે જે અક્ષર આખા હોય તે ખાડા ન એલાવા જોઇએ અને જે અક્ષર ખાડા-અડધા ડાય તે આખા ન મેલાવા જોઈએ. ખાડા અક્ષર ખાડા જ ખેલાવે જોઇએ અને આખા અક્ષર આખા જ ખેલાવા જોઇએ.
(૧૮) જોડાક્ષરમાં રહેલા અક્ષરા તેના અનુક્રમ પ્રમાણે ન ખાલાય, કે કેાઈ એક અક્ષર ખેલાયા વિનાના રહી જાય, અથવા તેા એકને બદલે ખીજો જ અક્ષર ખેલાઈ જાય, જે અક્ષર હોય તે નીકળી જાય, ને ન હેાય તે દાખલ થઇ જાય તે તે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર ગણાય અથવા ઉચ્ચારની ખામી ગણાય.
(૧૯) શબ્દમાં અને જોડાક્ષરમાં રહેલા એકે એક અક્ષરને સાંભળનારા પણ ખરાખર સાંભળી અથવા જાણી શકે તે રીતે તેનો સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર થવા જોઇએ. જોડાક્ષરના ઉચ્ચાર કરતી વખતે તેમાંના એક પણ અક્ષર ખેલાયા વિનાના ન રહેવા જોઈએ. તેમજ તેમાં ન હેાય તેવા વધારાના અક્ષર પણ ન ખેલાવે જોઇએ.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
(૨૦) જોડાક્ષરના ઉચ્ચાર સ્પષ્ટપણે અને સાંભળનારને કપ્રિય લાગે તેવી રીતે મધુરતાપૂર્વક કરવા જોઈએ, પણ પેાતાના મુખ આદિને વિકાર કરવા પૂર્વી નહિ. એટલે કે મુખની સુંદર આકૃતિ અગાડીને અને સાંભળનારના કાનને કટાર લાગે તેવી રીતે અવાજ અગાડીને ઉચ્ચાર ન કરવા જોઈએ.
(૨૧) મેટાં ભાગનાં પ્રતિક્રમણનાં સૂત્રે પ્રાકૃત ભાષામાં જ છે. બહુ થોડાં સૂત્રેા સંસ્કૃત ભાષામાં છે. જે સૂત્રેા પ્રાકૃત ભાષામાં છે તે પ્રાકૃત ભાષા પ્રમાણે જ મેાલાવા જોઇએ અને જે સંસ્કૃત ભાષામાં છે તે સંસ્કૃત ભાષા પ્રમાણે જ એલાવા જોઈએ. પણ સંસ્કૃત-પ્રાકૃતનું મિશ્રણ કરીને ખેલાય નહિ. દા. ત.
(૧) વરકયશ ખવિન્નુમ-મરઞયઘણુસન્નિહ. વિગયમેહ' । સપ્તતિશત જિનાનાં, સર્વામરપૂજિત વંદે ।
ભાષામાં
આમ અડધું પદ પ્રાકૃતમાં ને અડધું પદ સંસ્કૃતમાં એલાય નહિ. આખી ગાથા એમાંથી એક જ ખેલાય. આ ગાથા પ્રતિક્રમણમાં સ ંસ્કૃતમાં ખેલાય છે. (ર) ભગવાન્સ્ડ', આચાહું', ઉપાધ્યાયહું, સર્વ સાધુભ્ય: (સર્વસાધુહુ એલવુ જોઇએ.)
(૩) અભ્રુર્રિએમિ અભ્યંતર દેવસિમ' ખામે (e'તર ખેલવુ ોઇએ.)
(૪) દેવસિગ્મ પ્રતિક્રમણે ઠાઉં' (પડિમણે ખેલવુ જોઈએ.) આ બધા દૃષ્ટાંતામાં સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાનું મિશ્રણ કરી નાખવામાં આવ્યુ છે. આ રીતે એ ભાષાઓનુ સ્વય મિશ્રણું કરીને ખેલવાથી દેષ લાગે છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
(૨૨) જોડાક્ષરની સમ્યગ્ર ઉચાર પદ્ધતિને નહિ જાણનારા બાળકને, નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે જોડાક્ષરવાળા શબ્દની અંદર વચમાં વચમાં અહપ વિરામ કરાવીને બેલતાં શિખવવાથી, તેઓ ગમે તેવા કઠિન જોડાક્ષરોનો પણ સહેલાઈથી શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરતાં શીખી શકે છે. આ વાત અનુભવસિદ્ધ છે. દા. ત. પાયછિત્ત–પા, યશ, છિન્,
અન્નત્થ—અન , નત, થ પડિકમમિ–૫, ડિફ, કામિ કાઉસગ્ગ–કા, ઉસ, સ, ગં આઈચ્છેસુ–આ, ઈચ, ગ્રેસ સવનૂર્ણ-સવું, વન, નણ
વિદ્યાગુરુઓએ શરૂઆતમાં નાના બાળકોને જોડાક્ષરવાળે શબ્દ આવી રીતે અહપવિરામથી છુટે પાડીને એલતાં શિખવવું અને તેવી જ રીતે ગેખતાં શિખવવું. તે શબ્દ ગેખાઈને રૂઢ થયા પછી અપવિરામ વિના શુદ્ધ રીતે બોલી શકાશે.
વિદ્યાગુરુઓએ શરૂઆતમાં નાના બાળકને જોડાક્ષરવાળે શબ્દ આવી રીતે અલ્પવિરામથી છુટે પાડીને શેલતાં શિખવવું અને તેવી જ રીતે ગેખતાં શિખવવું, તે શબ્દ ગેખાઈને રૂઢ થયા પછી આપવિરામ વિના શુદ્ધ રીતે બોલી શકાશે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવાથી અને અશુદ્ધ લખવાથી શબ્દના અર્થમાં બહુ મોટો ફેરફાર થઈ જાય છે. નીચેના દૃષ્ટાંતે વાંચવાથી તે વાત સારી રીતે સમજી શકાશે, ઉંદર ઉંદરડે
ઉદરપેટ કુંતી=પાડવાની માતા કુતી=કૂતરી કઠોર કઠણ, નિદય કઠોળ=ાળ પડે તેવું ધાન્ય કમર કેડ
કમળફૂલ કેશ=વાળ
કેસ=મુકર્દમે ખંડ=ભાગ, ટુકડે
ખડ ઘાસ ગુણ=લક્ષણ, દયદે
ગૂણ-કથળે ગ્રહ=શનિ વગેરે ગ્રહ હ=ઘર, મકાન ગાંડુ=પાગલ
ગાડું બળદગાડી ગેરહાજર=હાજર નહિ ઘેરહાજર=ઘરમાં હાજર ચિંતા=વિચાર
ચિતા=મડદું બાળવા
ગોઠવેલી લાકડાની ચેકી ચૂકભૂલ
ચૂંક=નાની ખીલી પેટમાં
બાંકી આવવી જિન=તિર્થ કરદેવ,
જન=ઘેડાની પલાણ, કપાસ લઢવાનું કારખાનું એક પ્રકારનું ભૂત દારુ લાકડું
દારૂ=મદિરા દિન=દિવસ
દીન—ગરીબ, રાંકડું દ્વિપ =હાથી
દ્વીપ=બેટ દેશી કાપડિયે
દેશી ગુનેગાર ડેશી ઘરડી સ્ત્રી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
નિવૃત્તિ×નિરાંત, પુરસદ નિવૃતિનિર્વાણ, શાંતિ, આનંઢ પરિણામફળ
પરિમાણુ=માપ પલિતળાવાળ
પલીત=ભૂત-પ્રેત પહેલા=પ્રથમ
પહેલાં પૂર્વે, અગાઉ પાણિ હાથ
પાણું=જળ પુર–શહેર, નગર
પૂર જળની રેલ પુરી=નગરી
પૂરી ખાવા માટેની
તળેલી વાનગી પ્રસાદ મહેરબાની
પ્રાસાદ=મહેલ બંગલે=સુંદર મકાન બગલે=એક પક્ષી ભવન-મકાન, ઘર
ભુવન જગત, લેક મેશ કાજળ
મેષ=ઘેટ રંગ વર્ણ, કલર
રગ શરીરની નસ રાગ મનનો દેશ
રેગ=શરીરને દેષ રાશિ=ઢગલે
રાશીખરાબ વધુત્રવધારે
વધૂ જુવાન વહુ વડ–દીવાલ
વડી એક વાનગી શંકર=શિવ, મહાદેવ સંકર=મિશ્રણ, ભેળસેજ શાખ=આબરૂ
શક=દૂધી વગેરેનું શાક સાબ=સાક્ષી શાલ=કામળી
સાલ વરસ પૂર=પરાક્રમી
સૂર–કઠ, અવાજ, સૂરજ સુર=દેવ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
શ્રાવક–જેન ગૃહસ્થ શ્રીમંત-ધનવાન સરકસ-કસરતના ખેલ,
જનાવર સહજ-કુદરતી, સ્વાભાવિક,
સાથે જમેલું સંગ-સબત સામાયિક-બે ઘડીની ધર્મક્રિયા
શાવક–ખર્ચે સીમંત-અઘરણું સરઘસ-પ્રસંગે નીકળેલું ' લોકોનું ટોળું સહેજ-ઘેડું
સંઘ-ટેળું
સામયિક-નિયત સમયે તે પ્રગટ થતું છાપું
નાની થાય ભૂલ, અર્થ થાય હેલ;
કલમ કરમાય, શાહી શરમાય, (૧) આગલ ગાડી છે. આગ લગાડી છે. (૨) દીવા નથી અંધારું છે. દીવાનથી અંધારું છે. (૩) ફરિયાદ કરે. ફરિ (ફરી) યાદ કરે. (૪) દેડ જેવા જાય છે. દેડજે વા જાય છે. (૫) બાટલીમાં હરડે છે. બાટલીમાં હ રડે છે. (૨) બજારમાં હરાજી થાય છે. બજારમાં હ રાજી થાય છે. (૭) બાલક રડે છે. બાલ કરડે છે. (૮) પ રીક્ષા માટેનું સ્ટેન્ડ પરીક્ષા માટેનું સ્ટેન્ડ (૯) અમારા સરકસમાં અમારા સરકસમાં
ઘેડા-ગાય છે. ઘડા ગાથ છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) તે ખરીદી કરીને તે ખરી દીકરીને ખાય છે.
ખાય છે. (૧૧) આ ખાસ ડાકટર છે. આ ખાસડા કટર છે. (૧૨) કાગળમાં માસી મામા કાગળમાં માસીમાં માલ લખાય છે.
ખાય છે. (૧૩) મલબાર ટી શેપ મલબાર ટી સેપ
(મલબાર ચાની દુકાન) (મલબાર ચા સાબુ) અંગ્રેજીમાં શપ એટલે દુકાન અને સોપ એટલે સાબુ. (૧૪) સારું થયું તમે રસ્તામાં સારું થયું તમે રસ્તામાં જ
જ મળી ગયા; નહિ મરી ગયા; નહિ તે મારે તે મારે તમારે ઘેર તમારા ઘેર મરવા આવવું મળવા આવવું પડત. પડત.
એક દાનવીરને અભિનંદન આપવા માટે સભા ભરાઈ. એક ભાઈ બેલવા ઊભા થયા. તેમણે “આવા ઉદાર માણસને મારા અભિનંદન છે” એમ બેલવાને બદલે “આવા ઉધાર માણસને મારા અભિનંદન છે” એમ બોલી બાફ્રી માર્યું. અને અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવાથી થતું
અર્થ પરિવર્તન હવે વિચાર કરે કે, ઉપરના શબ્દમાં ફેરફાર થયે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત્ર રાઈના દાણા જેવડાં નાનકડાં ભીંડાને, છતાં અર્થમાં તે ફેરફાર થઈ ગયે ડુંગર જેવડો મોટે ! શબમાં ફેરફાર થયે માત્ર ઇસ્વ-દીર્ઘ સ્વરને, છતાં અર્થમાં ફેરફાર થયે આસમાન-જમીનનો !
તેવી જ રીતે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવાથી ધાર્મિક સૂત્રોના અક્ષરમાં ભલે નજીવે ફેરફાર થઈ જાય તે પણ ઘણે ખરાબ અને ઘણે વિપરીત અર્થે થઈ જાય છે. નીચે આપેલાં કેટલાંક દષ્ટાન્ત જેવાથી આ વાત સારી રીતે સમજી શકાશે. નવકારમાં – (૧) સવપાવપણાસણ (શુદ્ધપાઠ)-સર્વ પાપનો નાશ
કરનાર. સવપાવપૂણાસણે (અશુદ્ધપાઠ)-શબન (મડદાનાં)
પાપનો નાશ કરનાર, (શુદ્ધ) સવ સર્વ (અશુદ્ધ) સવરશબ, મછું. અન્નથસૂત્રમાં —(૨) અન્નત્ય ઊસિએણું (શુદ્ધપાઠ)-ઉચ્છુવાસ નિ:શ્વાસ
આદિ ક્રિયાઓના આગાર (અપવાદ) છોડીને મારે કાઉસ્સગ અલંગ અને અવિરાષિત હે. (ઉચ્છવાસ નિશ્વાસ આદિ કારણે ઉપસ્થિત થવાથી જે કાયવ્યાપાર થાય, તેનાથી મારે કાત્સર્ગ ભાંગે નહિ, કે વિરાધિત થાય નહિ)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
અનW ઊસિએણું (અશુદ્ધપાઠ)-અનર્થ ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ આદિ આગ વડે મારે કાઉસગ્ગ હો. (શુદ્ધ) અન્નત્થ=અન્યત્ર, સિવાય કે.
(અશુદ્ધ) અનWઅનર્થ, સંકટ. નમુત્થણું સૂત્ર – (૩) ધમ્મદયાણું (શુદ્ધપાઠ)-ધર્મને આપનાશ અરિહંત
ભગવતેને નમસ્કાર થાવ. અમદયાણું (અશુદ્ધપાઠ)-ધનને આપનારાને.
(ધ નj૦ ધન અર્થમાં છે.) (શુદ્ધ) ધમ્મ-ધર્મ. (અશુદ્ધ) ધમ-ધન. (૪) સબ્યુનૂણું (શુદ્ધપાઠ)-સર્વજ્ઞ એવા અરિહંત
- ભગવંતને નમસ્કાર થાવ. સવનૂણું (અશુદ્ધપાઠ)-સર્વથી ન્યૂનને. (શુદ્ધ) “સર્વવ્યાનું પ્રાકૃતમાં સવ-નૂર્ણ થાય છે અને તેને અર્થ “સર્વને એ થાય છે. (અશુદ્ધ) “સવાયૂનમનું પ્રાકૃતમાં સવનૂર્ણ થાય છે અને તેને અર્થ “સર્વથી ન્યૂન એટલે સર્વથી હીન કે ઊતરતી કક્ષાવાળાને એવો થાય છે. સશ્વનૂર્ણ પદ (ચતુર્થીના અર્થમાં) ષષ્ઠી વિભત્યંત છે. જ્યારે સવલૂણું પદ દ્વિતીયા વિભફત્યંત બની જાય છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
જાવંતિ ચેઈઆઈ સૂત્રમાં – (૫) ઈહ તે તત્વ સંતાઈ (શુદ્ધપાઠ)–અહીં રહેલે હું
ત્યાં રહેલાને. ઈઅ સંતે તત્થ સંતાઈ (અશુદ્ધપાઠ)-આ પ્રમાણે રહેલે હું ત્યાં રહેલાને. (શુદ્ધ) ઈહિ–અહીં. (અશુદ્ધ) ઈ-આ પ્રમાણે. જાવંત કે વિ સાહુ સૂત્રમાં – (૬) તિવિહેણ તિબંડ વિરયાણું (શુદ્ધપાઠ)-ત્રણ પ્રકારે ત્રણ દંડથી વિરામ પામેલા સર્વ સાધુઓને હું નમ્ય છું.
તિવિહેણ તિદંડ વરિયાણું (અશુદ્ધપાઠ)-ત્રણ પ્રકારે ત્રણ દંડમાં પરાક્રમવાળા સર્વ સાધુઓને હું નમ્યો છું. મને દંડ, વચનદંડ અને કાયદંડ એ ત્રણ દંડ છે અને તે પાપસ્વરૂપ છે. (શુદ્ધ) વિરતેભ્યઃ'નું પ્રાકૃતમાં વિયાણું' બને છે. (વિકરમ) વિરયાણું=વિરામ પામેલાઓને. (અશુદ્ધ) વીર્ય” શબ્દનું પ્રાકૃતમાં “વીરિય” થાય છે. અને તેનું ષષ્ઠી બહુવચનમાં “વરિયાણું થાય છે.. તિરંવરિયાણું ત્રણ ઇંડમાં પરાક્રમવાળાને.
આમ વિરયાણું શબ્દમાં રહેલા “ર” ને બદલે “રિ બેલવાથી “પપસ્વરૂપ ત્રણ દંડથી ત્રણ પ્રકારે નમન-વચનકાયાથી) વિરામ પામેલા સર્વ સાધુઓને એવા સાચા અને સારા અર્થને બદલે, ત્રણ પ્રકારનો દંડ કે જે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૫૪
પાપસ્વરૂપ હોવાથી અનર્થકારી છે એવા ત્રણ દંડમાં ત્રણ પ્રકારે એટલે મન-વચન-કાયાથી પરાક્રમવાળા સર્વ સાધુઓને ન છું' એ ખેટ ને ખરાબ અર્થ થઈ જાય છે. નમેહંત સૂત્રમાં –
(૭) નમેદસિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાય સર્વ સાધુભ્યઃ (શુદ્ધપાઠ) -અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થાવ.
નમોહસિદ્ધાચા પાધ્યાયે સર્વસાધુભ્યઃ (અશુદ્ધપાઠ)
આ સૂત્રમાં પાધ્યાય” ને બદલે “પાધ્યાયે બોલવાથી ત્યાં સપ્તમી વિભક્તિને આભાસ થાય છે. સમાસ તૂટી જાય છે. તેથી તેનો સાચે, સંગત ને ઈષ્ટ અર્થ માર્યો જાય છે અને છેટે, અસંગત ને અનિષ્ટ અર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, એથી પંચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર થતું નથી. જયવીરાય સૂત્રમાં –
(૮) ભવનિઓ મગાણુસારિઆ (શુદ્ધપાઠ)- હે પ્રભુ! મને તમારા પ્રભાવથી ભવને નિર્વેદ અને માર્ગોનુસારિતા (માર્ગને અનુસરવાપણું) પ્રાપ્ત થાવ !
ભવનિન્ટેએ મગ્ગા અણુસારિઆ (અશુદ્ધપાઠ)-હે પ્રભુ! મને તમારા પ્રભાવથી ભવન નિર્વેદ અને માર્ગથી દૂર થવાપણું પ્રાપ્ત થાવ!
અહીં શબ્દમાં માત્ર એક “અ” નો વધારો થઈ જવાથી આ અનિષ્ઠ અર્થ થાય છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
માગનુસારિતા એ સંસ્કૃત પદનું પ્રાકૃતમાં મગાણસારિઆ થાય છે.
અને “માત અનુસારિતા' એ સંસ્કૃત પદનું પ્રાકૃતમાં “મગ્ગા અણુસારિઆ થાય છે. | (શુદ્ધ) મગાણસારિઆ માગનુસારિપણું.
(અશુદ્ધ) મગ્ગા અણુસારિઆ માર્ગથી દૂર થવાપણું.
(૯) પ્રધાન સર્વધમણામ (શુદ્ધપાઠ)=સર્વ ધર્મોને વિશે પ્રધાન (એવું જિનશાસન જય પામે છે.)
પ્રધાન સર્વ ધમમ (અશુદ્ધપાઠ)=સર્વ ધર્મવાળાને “સર્વધર્માણામ' એ “સર્વધર્મ શબ્દનું ષષ્ઠી બહુવચન છે.
સર્વ ધર્માણમ' એ “સર્વધર્મન” શબ્દનું દ્વિતીયા એકવચન છે. સિદ્ધાણું બુદાણું સૂત્રમાં –
(૧) ધમ્મચકવટ્ટી અરિઠનેમિં નમામિ (શુદ્ધપાઠ)-તે ધર્મચક્રવતી અરિષ્ટનેમિ ભગવાનને હું નમસ્કાર કરું છું.
તમધમ્મચક્કવટ્ટી અરિટનેમિં (અશુદ્ધપાઠ) તે અધર્મચક્રવતી અરિષ્ટનેમિ, ભગવાનને હું નમસ્કાર કરું છું.
(શુદ્ધ) તે ધમ્મચકકવટ્ટીંeતે ધર્મચક્રવતીને (અશુદ્ધ) તમધમ્મચકકવઠ્ઠીં=ને અધર્મચકવતીને.
આમ મીંડાને બદલે “મ” આખે બોલવાથી આ દુષ્ટ ને વિપરીત અર્થ થઈ જાય છે.----
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંત ચેઈયાણું સૂત્રમાં – (૧૧) સદ્ધાએ (શુદ્ધપાઠ) શ્રદ્ધા વડે.
સિદ્ધાએ (અશુદ્ધપાઠ)=સિદ્ધ થયેલી સ્ત્રી વડે.
શ્રદ્ધયા” (શ્રદ્ધા શબ્દનું તૃતીયા એકવચન) પદનું પ્રાકૃતમાં સદ્ધાએ થાય છે.
સિદ્ધયા” (સિદ્ધા શબ્દનું તૃતીયા એકવચન) પદનું પ્રાકૃતમાં સિદ્ધાએ થાય છે. કલ્યાણક સૂત્રમાં – (૧૨) સુગુણિકઠાણું (શુદ્ધપાઠ)-સારા ગુણોના એક સ્થાનભૂત.
સુગણિkઠાણું (અશુદ્ધપાઠ)-સારા ગણના (સમુદાયના)
એક સ્થાનભૂત. (શુદ્ધ) ગુણ ગુણ, સારાં લક્ષણ. (અશુદ્ધ) ગણ=સમુદાય. ગુણિના સ્થાને “ગણિ બાલવાથી અર્થમાં આ ફેરફાર થઈ જાય છે. (૧૩) અપાર-સંસાર (શુદ્ધપાઠ)–જેને પાર ન પામી
શકાય એવો સંસાર. અપાર-સંસાર (અશુદ્ધપાઠ)-અહ૫ આરાવાળા સંસાર.
(શુદ્ધ) અપાર=પાર ન પામી શકાય તેવો. (અશુદ્ધ) અમ્પાર-અપ આરાવાળો. (‘અલ્પાર” શબ્દ પરથી પ્રાકૃતમાં “અમ્પાર” શબ્દ બને છે.) શબ્દમાં માત્ર એક પૂ વધારી ને બાલવાથી અર્થમાં આવો ફેરફાર થઈ જાય છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
લઘુશાંતિ સૂત્રમાં —
(૧૪) નમે। નમઃ શાન્તયે તસ્મૈ (શુદ્ધપાઠ)-તે શાન્તિ
નાથ ભગવાનને નમસ્કાર થાવ.
નમે નમેશાન્તયે તસ્મૈ (અશુદ્ધ પા)–તે શાન્તિ વગરનાને નમસ્કાર થાવ.
વિસ ( ૩ ) ના વિપરીત અ થઈ જાય છે.
સ્થાને આ' ખેલવાથી આવો
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્રોચ્ચાર
ન. અશુદ્ધ ૧ નમેારિહંતાણું ૨ નમે આરિયાણું
रानोपा
૮ છત્તીસ ગુરુ ગુરુ
મજ્જ
૯ ઇચ્છામિ
૬ ૫ ચ મહાવયજુત્તા ૭૫ચ વિચાર પાલણ સમર્થે
૮ છત્તીસ ગુરુ ગુરુ
મઝ
૯ ઈચ્છામિ ખમાસણું
નહિ પણ
સૂત્ર નવકારમંત્ર
7
99
ખમાસમણુ
ܙܕ
""
99
ઈચ્છામિ
પાંચ મહવ્વયજુત્તો ૫ચ વિહાયાર પાલણ
સમથૅ
છત્તૌસ ગુણા ગુરુ
મઝ
शुद्ध
નમે અરિહંતાણું નમે। આયરિયાણ
સમન્યા
છૌંસ ગુણા ગુરુ
મઝ
ખમાસમણુ
ઈચ્છામિ
ખમાસમણે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિલ
અશુધ્ધ ૧. વંદિર ૧૧ મથેણ વંદામિ
મથએણ વંદામિ ૧૨ નિવહ છોછ ઈચ્છકાર નિવહ છોજી ૧૩ ઈચ્છાકારેણ ઈરિયાવહિયં ઈચ્છાકારણ સંદિસહ ભગવાન્ !
સંદિસહ ભગવદ્ ! ૧૪ ઇચ્છામિ પંડિમઉ , ઈચ્છામિ પડિકામઉં ૧૫ મકડા
* મક્કડા ૧૬ એકિદિયા
ગિદિયા ૧૭ અભિયા
અહિયા ૧૮ સંઘાયા
સંઘાઈયા ૧૯ ઉદ્દદુનિયા
ઊવિયા ૨. પાયછિનું કહ્યું તમ્મઉત્તરી પાયછિત્તકરણનું ૨૧ અનW
અન્નથ ૨૨ ખાસસિએણું
ખાસિએણું ૨૩ સુહમેહિ અંગસંચાલેહિ , સુહમેહિં અંગસ ચાલેતું ૨૪ એવભાઈ આગારેહિ , એવભાઈએ હિં
આગારેહિં ૨૫ તાવું કાણું
તાવ કાર્ય ૨૬ માણેણું
મોણેણું ૨૭ કિતઈસ
લેગસ્ટ કિન્નઈટ્સ ૨૮ સંભવમભિ આણંદણુંચ , સંભવમ ભણુંદ ચ ૨૯ એવ મહે અભિલ્લુઆ , એવું મને અભિથુઆ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦)
૩૦ વિહુયરયમલા
વિહુયરયમલા ૩૧ સિદ્ધ સિદ્ધિ મમ , સિદ્ધા સિદ્ધિ મમ - દિસતુ
દિસંતુ ૩૨ કરેમિ ભંતે! કરેમિ ભંતે કરેમિ ભંતે! સામાઈએ
સામાઈ ૩૩ સાવજં ગં , સાવ જજ જગ પખામિ
પચ્ચખામિ ૩૪ દુવિહેણું તિવિહેણું ,, દુવિહં તિવિહેણું ૩૫ મણેણં વાણું કાણું , મણેલું વાયાએ કાણું ૩૬ સામાઈઅશ્મિ સામાઈએ સામાઈઅશ્મિ ઉકએ વયજુ
ઉકએ ૩૭ એએનું કારણ છે એએણુ કારણેણું ૩૮ અપડિહય જગચિંતામણિ અપડિહય સાસણ
સાસણ ૩૯ કમ્મભૂમિડિ
કસ્મભૂમિહિ ૪૦ મુણિબહુ
મુણિબિહુ ૪૧ બાસિયાઈ
બાસિયાઈ ૪ર સયાઈ
સયાઈ ૪૩ અસિઈ
અસઈ ૪૪ જાઇ જિખિંબાઈ જકિંચિ જાઈ જિખિંબાઈ ૪૫ તાઈ સવાઈ .
તાઈ સવાઈ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુદ્ધ ૪૬ મદયાણું નમુત્થણું મગદયાણું ૪૭ ધમદયાણું
ધમ્મદયાણું ૪૮ ધમદેસિયાણું
ધમ્મદેસયાણું 8 અપડિહયવરનાણું
, અમ્પડિહયવરનાણ ૫. જિણાણું જાવયાણું જિણણું જાવયાણું ૫૧ તિન્નાણું તારિયાણું
તિન્નાણું તારયાણું પર સઘનૂર્ણ
સવ-નૂર્ણ પ૩ મપુણરાવિતિ
મપુણરાવિત્તિ ૫૪ જે અઈઆ સિદ્ધા
જે આ અઈઆ સિદ્ધા ૫૫ ભવિસંતિ
ભવિરસંતિ અણગએ કાલે
શુગએ કાલે પ૬ જાવંત ચેઈચાઈ જાવંતિ ચેઈયાઈ જાવંતિ ચેઈજાઈ પ૭ સવાઈ તાઈ છે
સવાઈ તાઈ ૫૮ ઈસંતે તલ્થ , ઈહ સંતે તથા સંતાઈ
સંતાઈ પ૯ જાનંતિ કે વિ જાવંત જાવંત કે વિ સાહૂ
કે વિ સાહૂ ૬૦ મહાવિદેહે
મહાવિદેહે આ ૬૧ પશુહ
પણ દર તિરંડવિરિયાણું
તિદંડ વિરયાણું ૨૩ નમોહુર્ત નમે કહેત નમો ૬૪ સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયે , સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાય
સાહ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ મંગલકલ્યાણ ઉવસગ્ગહર મંગલકલાણઆવાસ
આવાસ ૬૬ તુઅ સમતે લ છે તુહ સમ્મત્તે લખે ૬૭ પાવંતિ અવિઘણું , - પાવંતિ અવઘેણું ૬૮ ઈહ સંયુઓ ૧ ઈસંયુઓ
મહાયન્સ ૬૯ હિએણ તા દેવ , હિંયએણ તા દેવ
દિજજ બેહિં છક ભવે ભવે પાસ
ભવે ભવે પાસ - જિણચંદે !
જિણચંદ! છ૧ હેઉ મમ જય વીયરાય હાઉ મમ ૭૨ મગ્ગા અણુસારિઅ
મગ્ગાશુસારિઆ - છ૩ રોગવિધાઓ , લેગવિરુદ્ધચાઓ છ૪ તવયસેવપ્ર 1 તવણસેવણ ૭૫ વરિજઈ
- વારિજઈ છદ નિયાણબંધાણ
નિવાણબંધણું ૭૭ પ્રણામ કરણેલું
પણામ કરણેણું ૭૮ સર્વમંગલ્યમાંગલ્ય
સર્વમંગલમાંગલ્ય ૭૯ પ્રધાન સર્વધર્માણ ૪ પ્રધાન સર્વધર્માણ ૮૦ સિદ્ધાએ મેહાએ અરિહંત સદ્ધાએ મેહાએ : ધિએ
ચેઈનું ધિઈએ ૮૧ અણુપેહાએ
જ કે અણુપેહાએ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ્ધ ટર કલ્યાણકદ , કલાણુકંદ કલાણુકંદ ૮૩ પટમ જિણુંદ
પઢમ જિણિંદ ૮૪ સુગણિકઠાણું
સુગુણિક્કઠાણું ૮૫ ભત્તીય વંદે
ભત્તીઈ વંદે ૮૬ અપાર સંસાર
અપાર સંસાર ૮૭ સમુદ્રપારં
સમુદ્ર પારે ૮૮ સવે જિણુંદ
સવે જિણિંદ ૮૯ સુરવિદ વંદા
સુવિંદ વંદા ૮૦ નમ્મામિ વીર સંસારદાવાનલ નમામિ વીર ૯૧ લીડ્રલેલાલિમાલા , લીલેલાલિમાલા હરસિદ્ધ છે ! પચઓ પુફખરવર સિદ્ધ પય અણુમ દીવ
મે ૯૩ કિન્નરગણુ–સન્મુખ x નિરગણુસબૂમાં ૯૪ અગમુવગચાણું સિદ્ધાણં બુદ્ધાણું અગમુવમયાણું ૫ નરેવ નારિવા | » નરં વ નારિ વા ૯૦ તમધમચકવણિ , તું ધમ્મચકવદ્ધિ
૭ સમ્મક્રિયાવચ્ચગરાણું સમ્મલ્ટિ ૯૮ સર્વસાધુભ્યઃ ભગવાન્ડ સર્વસાધુહ ૨૯ દેવસિસ પ્રતિક્રમણે સન્વેસ્સવિ દેવસિસ પડિઝમણે
ઠાઉં ?
ઠાઉં ?
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ઉસુ ઉમ ઈચ્છામિ કામિ ઉરસુત્તો ઉમ્મગે ૧૦૧ દુવિચિતિઓ » દુવિચિંતિઓ ૧૦૨ તિહ
તિહું ૧૦૩ મિચ્છા મિ દુક , મિચ્છા મિ દુક્કડ ૧૦૪ આયારણું આયારે નાણુમિ આયરણે આયારે ૧૦૫ નિસંકિઅ નિકંખિએ , નિસ્સકિઅ નિર્કખિસ ૧૦૬ પંચહિ સમિહિં , પંચહિં સમિઈહિં ૧૦૭ પરકમઈ
પરકમઈ ૧૦૮ વૃદિઉ
વાંદણા
વંદિ8 ૧૦૯ નિસ્સીહિઆએ
નિસાહિઆએ ૧૧. નિસાહિ
નિસાહિ ૧૧૧ કિલામે
કિલામો ૧૧૨ અપુકિવંતાણું , અપકિલંતાણું ૧૧૩ દિવસો વઈકતે
દિવસે વઈ કે તે ૧૧૪ જવણિ જંચણે
જવણિજ ચ ભે ૧૧૫ દેવસિ વઈકમ્મ
દેવસિ વઈકમ ૧૧૬ તિતસન્નયારાએ
તિતસન્નયારાએ ૧૧૭ મણુટુકડાએવયદુકડાએ , મણુદુક્કડાએ-વયદુકડાએ કાયદુકડાએ
કાયદુક્કડાએ ૧૧૮ સધમ્માઈકમણાએ સર્વાધમ્માઈક્રમણએ ૧૧૯ બે લાખ બેઈદ્ધિ સાત લાખ બે લાખ બેદ્રિય ૧૨૦ અનુમોથે હોય છે અનુમેઘો હોય
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મધ્ય ૫
શુદ્ધ ૧૨૧ અગ્યારમે ષિ પહેલે પ્રાણાતિપાત અગ્યારમે શ્રેષ ૧૨૨ અનુમળ્યું હોય
અનુમેવું હોય ૧૨૩ પશ્ચિમે વસિમ વદિ ડિમે સવું
| સર્વ ૧૨૪ ઉવભોગે પરિભોગે , ઉવગ–પરિભેગે ૧૨૫ તણકઠે
તણ-કડે ૧૨૬ ન ય સંભારિઆ
ન ય સંભરિઆ ૧૨૭ કિરિઓમિવિરહેણાએ , વિરઓ મિવિરહણએ ૧૨૮ ખામેમિ સવછવા
ખામેમિ સવજીવે ૧૨૯ ગંછિએ સવંત દુગછિએ સમ્મ ૧૩૦ અબ્યુટ્રિામિ અભુષ્ટિએ અભુક્રિએમિ અભ્યતર
અન્નેતર ૧૩૧ ભત્તે પાણે વિણિએ , ભરે પાણે વિષ્ણુએ ૧૩૨ સુહમવા
"
સુહમં વા ૧૩૩ ભગવો અંજલિ આથરિય ભગવએ અહિં
ઉવજઝાએ ૧૩૪ મૃતદેવતાએ સુઅદેવયા
સુઅદેવયાએ કરેમિ કાઉસગ્ગ
કરેર્મિ કાઉસગ્ગ ૧૩૫ ક્ષેત્રદેવતાએ ખિદેવયા ખિદેવયાએ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ
કરેમિ કાઉસગ્ગ ૧૩૬ ચરણ-સઈએહિં.
ચરણ-સહિઅહિં
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭ જયાયઃ કમ- નમોડસ્તુ થાયઃ કમકમલાવલિ
- કમલાવલિ ૧૩૮ જતુ-નિવૃતિ
- 9 જતુ-નિર્વિતિ ૧૩૯ સ શુકમા ભાવવૃદ્ધિ , સ શુક માસેદ્દભવવૃષ્ટિ ૧૪ પ્રધ‘તાંશુ વિશાલચન પ્રદ્ય-દતાંશુ ૧૪૧ લણમપિ
- તૃણમપિ ૧૪૨ બુધી નમતમ , બુધનમસ્કૃતમ ૧૪૩ પનર
અઢાઈજેસુ પનરસસુ ૧૪૪ પંચ મહાવયધારા છે, પંચ મહુવધારે ૧૪૫ મઘેણુ વંદામિ , મથએણુ વંદામિ ૧૪૬ ભગવતે હતે લઘુશાંતિ ભગવતે તે ૧૪૭ નમે ન શાંતિદેવાય , નમનમાં શાંતિદેવાય ૧૪૮ ભુવનજનપાલનBત , ભુવનજનપાલનેઘત ૧૪૯ પધાન વાક્યો પ્રયોગ , પ્રધાન વાકથપગ ૧૫૦ વિજિયા કુરુતે , વિજયા કુતે ૧૫૧ નિવૃતિ-નિર્વાણ-જનનિ , નિવૃતિ-નિર્વાણ-જનનિ ! ૧૫૨ ભક્તાન જતૂના છે ભક્તાનાં જનૂનાં ૧૫૩ નિત્યમુધ્યતે દેવિ!
નિત્યમુઘતે દેવિ ૧૫૪ સમ્યગદ્રષ્ટીનાં
સમ્યગદષ્ટીનાં ૧૫૫ કુરુ કુરુ સદૈતિ | કુરુ કુરુ સદેતિ ૧૫૬ કુરુતે શાન્તિ
કુરુતે શાતિ ૧૫૭ નમે નમે શાન્તયે , નમે નમા શાન્તયે
તર્મ :
આ
તસ્મ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
4७
યુધ્ધ
}}
૧૫૮ યચૈન' પતિ સદા લઘુશાંતિ ૧પ૯ શાન્તિ પદ યાયાત ૧૬૦ ઉપ્સર્ગો: હાય યાન્તિ ૧૬૧ યિન્ત
૧૨ પચ્છિઉ છ ચસાય
સકલા ત્.
૧૬૩ ચુસકીટ ૧૬૪ શાણાÀત્તેજિતાંઘ્રિ ૧૬૫ મૂર્તિ-મૂત્તઽસિતધ્યાન ૧૬૬ નિલીકારકાસ્િ ૧૬૭ આપાયાભદ્ર ૧૬૮ કુત્રિમાકુત્રિમાનાં
૧૬૯ શખ્યા વિભા
૧૭૦ હતસ
૧૭૧ ઉન્મૂઢ ૧૭૨ વર્ક યસ્ય ૧૭૩ શ્રીરાણુવાંભાભો ૧૭૪ પપદ્ધિ ભિક ૧૭૫ અહ દવક પ્રસુત’ ૧૭૬ મુનિગણવૃષનૈદ્ધારિત‘ ૧૭૭ નિત્ય પ્રધ્યે
૧૭૮ ભાલચન્દ્રાભદષ્ટ ૧૭૯ મત' ઘટારવેણુ
,,
ܕܙ
,,
નાતસ્યા
,,
4;
36
,,
11
'
99
27
دو
97
ر
""
,,
31
制要
યુસૈન. પતિ સદા શાન્તિપદ યાયાત્ ઉપસર્ગો ક્ષય યાન્તિ
છિન્વન્ત
પય વ‘છિક
ઘુસકિરીટ શાણાÀાત્તેજિતાંઘ્રિ મૂર્તિ –મું ત્તસિત ધ્યાન નિમ લીકારકારણમ ખાપાદ્ર ચાલ દ્ર કૃત્રિમાકૃત્રિમાનાં
શય્યા વિભા
હતરસ
ઉત્કૃષ્ટ
ત્ર' યસ્ય ક્ષીરાણું વાંભાભા પ્રપદ્ધિભિઃ
અહં વસ્ત્રપ્રસ્ત મુનિગણવૃષભૈર્ધારિત‘
નિત્ય પ્રપદ્યે ખાલચન્દ્રાલદ ટ્રે મત્ત ઘટારવેણુ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ પ્રતમદજલં નાવસ્થા પ્રતમદજલ ૧૮૧ સર્વાનુભૂતિદિશતુ , સર્વાનુભૂતિર્દિશતુ ૧૮૨ સવ-દુઃખ- અજિતશાંતિ સવ-દુફખમ્મુપસં તીણ
સંતીણું ૧૮૩ સવ પાવ પસંતીણું , સવ પાવ૫સંતીણું ૧૮૪ સુહપવિત્તણું
સુહપવરાણું ૧૮૫ ધિઈ ગઈ પત્તણું
ધિઈમઈ૫વત્તણું ૧૮૨ નિચિયં ચ ગુડિ નિશ્ચિમં ચ ગુણે હિં ૧૮૭ સમાહિ-નિહિ
સમાહિ-નિહિ ૧૮૮ હથિ-હથ-બાહુ
હર્થીિ-હસ્થ–બાહુ ૧૮૯ સુઈ અમણાભિરામ , સુઈ- સુહ-મણુભિરામ ૧૯૦ ધંત ૨૫
પંત રૂપ ૧૯૧ કંતિ પતિ ! -
દત પતિ ! ૧૯૨ ભાવિઅપભાવણે
ભાવિઅભ્યભાવણે ૧૯૩ ધરણિધર
ધરણિધરપ્પવરાઈએ પવશUરે સાર
સાર ૧૯૪ પાવઈ નત્ત
પાવઈ ને તે ૧૯૫ ચલક લગાય
ચલકુંડલંગ ૧૯૬ સુડ્ડ-સુવિમ્પિય
સુડ-સુવિહિય ૧૯૭ વંદિઊણ તેઊણ
વંદિmણ ઊણ તે - તે જિર્ણ
જિણું ૧૯૮ સભવાઈ તે ગયા , સભવશુઈ તે ગયા ૧૯ વિઆરણિઆહિ , વિઆરણિઆહિં
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાષ્પ ૨૦૦ મંડપગારએહિ અજિતશાંત મંડાણપૂગાએહિં ૨૦૧ પત્તલે અનામએહિ , પત્તલેહનામ એહિં ૨૦૨ ભત્તિવસાગય
ભનિવસાગય પંડિઅયાહિ
પિંડિઅયા હિં ૨૦૩ સુરવરરઈગુણ
સુરવરરઈગુણ પિંડિઅયા હિ
પંડિઅયહિં ૨૦૪ સુવિકમા કમા
સુવિક્રમા કમા ૨૦૫ ગુણહિમ જિઠ્ઠા
ગુણહિં જિદ્રા ૨૦૬ ગઈ ગય સાસયં
ગઈ ગયં સાસય ૨૦૭ નંદિ
- નંદિ ૨૦૮ પફિખા-ચઉમાસિઅ,, પMિઅચાઉમ્માસિસ્ટ ૨૦૯ પુષુપન્ના
પુષુપન્ના ૨૧૦ અહવા કિસિ
અહવા કિત્તિ ૨૧૧ તા તેલકુદરણે
તા તેલુકદ્ધરણે ૨૧૨ ૐ પુણ્યાહાં મોટી શાંતિ
પુણ્યાતું પુયાહાં
પુણ્યાતું ૨૧૩ લેકતકરાર ,
લેકેદ્યોતકરાર ૨૧૪ મેઘા–વિદ્યા–સાધન ,
મેધા-વિવા-સાધન ૨૧૫ સુગ્રહીતનામાને
સુગ્રહીતનામાને ૨૧૬ બ્રહસ્પતિ ૨૧૭ સુહ-સ્વજન
સુદ્દત-સ્વજનસબંધિ
સંબંધિ ૨૧૮ માંગવા
માંગત્સવઃ
બૃહસ્પતિ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
૨૧૯ શાંતિગ્ર`હું ગ્રહે ૨૨૦ યાહરીત્ર્યાહરે. છાન્તિમ્
૨૨૧ શાન્તિર ભવતુ ૨૨૨ તુટિર ભવતુ ૨૨૩ પુષ્ટિર ભવતુ ૨૨૪ તિત્યયર માયા શિવાદેવી ૨૨૫ અર્હ શિવ તુમ્હ ૨૨૬ અશિવેાવસમ' શિવ‘
શિવ
૨૩૭ તે સિવ હું ૨૩૮ ભુલાવ્યા માથા
ભવતુ સ્વાહા
૨૨૭ ખેલેાસઇમાઈ ૨૨૮ સો
૨૨૯ પત્તાણુ ચ દેઇ સિરિ ૨૩૦ મહુવાલા માણવી અ ૨૩૧ ઈડુ તિત્થર ખણુરયા ૨૩૨ બ્યંતર જોઇણિ પમુહા ૨૩૩ ઈહ સતિનાહ સમ્મિદિį ૨૩૪ જ્ઞાનવત પ્રત્યે દ્વેષ ૨૩૫ ૫ચિડું સિમિ‚ ૨૩૬ અજાણતાં થાપ્યાં
મેટી શાંતિ
""
ܕ
,,
99
ܕܪ
99
સતિકર’
ܕ
""
22
,,
99
97
શાંતિગૃહે ગૃહે ચાહરણાંરેચ્છાન્તિમ્
શાન્તિ વતુ તુષ્ટિ વસ્તુ પુષ્ટિ વતુ તિસ્થચરમાયા સિવાદેવી અમ્લસિવ’તુમ્હે સિવ અસિવેાવસમ' સિવ
ભવતુ સ્વાહા ખેલેાહિમાઈ સૌ'
પત્તાણું ચ ક્રેઇ સિરિ મહુજાલા માણવી અ ઈઅ તિત્થરખણુયા વંતર જોઇણ પસુહા ઈઅ સતિનાહ સમ્મેટ્ટિ જ્ઞાનવંત પ્રત્યે દ્વેષ
પ હિ સમિહિ
11
અતિચાર
22
""
અજાણુનાં થાપ્યાં
(અજાણુ માણસાનાં થાપેલાં)
તે સિવ
,, ભૂલ્યા શ્યામાહ્યા
હું
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
જિોડિયા અક્ષરોને ઓળખતા શીખો ,
G
-
બાળક શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરી શકે તે માટે વિદ્યાગુરુઓએ તેમને જોડિયા અક્ષરોને ઓળખતાં શિખવવું જરૂરી છે.
બાળક જેડાને ઓળખી શકે નહિ, તે તેને સત્રના પાઠોને શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરી શકે નહિ.
જોડાક્ષરનું અજ્ઞાન, એ સૂત્રોચ્ચારની ખામીનું અથવા અશુદ્ધિનું એક મહત્વનું કારણ છે. તે હકીકત ધ્યાનમાં રાખીને અહીં કેટલાક મહત્વના જોડાક્ષરોની સમજ આપવામાં આવી છે.
+ આવી નિશાનીવાળા અક્ષરે (દ, સ, શુ, દ) જોડાક્ષરમાં ગણાતા નથી. પણ તેમને ઓળખાવવા જરૂરી હોવાથી અહીં જોડાક્ષરોની સાથે સાથે તે અક્ષરને પણ ઓળખાવ્યા છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમાંક જોડાક્ષર તેમાં જોડાએલા દષ્ટાંત
અક્ષરો ૧ કે,
+ક અક્કલ, ઈક્કો વિ નમુક્કારે ૨ ક્ત ફત સશક્ત, આસક્ત, ભક્તામર ૩ ફિત્ર, ફતર વફત્ર, અહંદુવકત્રપ્રસૂત
વક, ચક્ર, નાઈ કમાન
ક્ષય, પક્ષ, અંતરિક્ષ ૬ રન, સન્ન
* લગ્ન, મગ્ન, ઉદ્વિગ્ન ૭ રન, ઘ,
વિન, કૃતઘ ૮ ચ્ચ ચરૂચ સચ્ચાઈ દુખ દેગર્ચા
સજજ, મમ હુજજ સેવા જરૂર
વજ
સર્વજ્ઞ, જ્ઞાન, વિજ્ઞાન +ઠ 2 અરિદ્રનેમિં, અારસ ત્ત, તો અત્તર, વીરાત્તથમિ.
પ્રવૃતમતુલ તન : મદરરત્ન, પ્રયત્ન ૧૬ ત્વ, ત્વ +ત્વ મહત્વ, સત્વાનાં પરમાનંદ
++ર જગત્રય, જગત્રિય
+સુ+ન ના, કૃત્યને ૧૯ ત્ર, લ +ર ભુવનત્રય, છત્રત્રય, સ્નાત્ર,
સદ્ધર, શ્રદ્ધાંજલિ ૨૧ 4
ત્રિજગદ્ગુરુ, મુદ્દગ૨/૪
+
છ દે
દે રે
જા
ન
દૂધ
૪ ૪
રિંગ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
ફમાંક જોડાક્ષર તેમાં જોડાએલા
અક્ષરો
દૃષ્ટાંત
=
૨૮
ધૂન
૦.
૨૨ &
મેક્ષાગ્રદ્વારભૂત, વિદ્વાન ૨૩ વ
દુ+મ પદ્મપ્રભુસ્વામી, છદ્મસ્થ
દૂ+દ | મુઘલ, સમુદ્રપાર ૨૫
દૂજ્ય વૈદ્ય, વિદ્યા, પ્રેઘદૂતાંશુ,ઉગ
દૂર દરિદ્ર, છિદ્ર, ચન્દ્રપ્રભસ્વામી ૨૭ ૮
દુક દષ્ટિ, સમ્યગ્દષ્ટિનો
દુરુ (દૂ++ઉ) વરકનકશખવિક્મ ૨૯ ધન
બ્રકન નન અન, પ્રસન, કમલે નિસન્ના ૩૧ –
નક્ષત્ર મન્ત્રપદ, સ્વત નત્ય અચિત્ય, શાત્યાદિકર
પન સ્વપ્ન, સ્વમાંતરે પિ ૩૪ પ્તિ, સ +1 પ્રાપ્ત, સંતસ, લુપ્ત૭૬ +જ
આજ ૩૬ ના
+ન
પ્રદ્યુમ્નનિમ્ન ૩૭ ૪
રૂ+ મુહૂર્તા, પુષ્કરાવમેઘ ૩૮ વ્ ૨ (૨++) નિન્નતિ નિર્વાણુજનની હલ, લૂ
હલ, વિહહ્યા
+ર મુનિસુવ્રતસ્વામી, મહાવ્રત ૪૧ વ
વવા પંચમહાયજુ કર ચ, ચ, શ શરૂચ નિશ્ચય, સૂરિઃ શ્રીમાનદેવ
0 પ્રાઇ
GS
5 ઈં ? ? ? ? “ “
૩૫
લઈ
જ ૪ ?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ૭૪
પ્રશ્ન
5
ક્રમાંક જોડાક્ષર તેમાં જોડાએલા દષ્ટાંત
અક્ષરે ૪૩ શ્ન, ન શુકન ૪૪ શ્ર, શિ+૨ શ્રમ, શ્રદ્ધા, આશ્રય ૪૫ %, શર્વ ૨+શવ પાર્શ્વનાથ, સુપાર્શ્વનાથ ४६ ट +
અષ્ટ, દુષ્ટ ૪૭ ષ્ટ્ર
++ર ઉષ્ટ્ર, બાલચન્દ્રાભદંષ્ટ્ર ૪૮ ક
+8
| પૃષ્ઠ, પ્રતિષ્ઠા ૪૯ સુ સૂત્ર સૃષ્ટિ, પ્રસૃતમાંજલ ૫૦ સ સૂર
ઘસ, સહસ્ત્રફણું ૫૧ સ્ત્ર
+ત્+૨ શાસ્ત્ર, શસ્ત્ર, અન્ન, વસ્ત્ર પર થ, શું
શ્રુતિ, શૃંગાર પ૩ શ્રુ
શ્રુતજ્ઞાન, અશ્રુ ૫૪ હિં
३+ड નમેહંતુ, અહંન ૫૫ ૮, +
હૃદય, હૃતરસ
મધ્યાહ્ન, અતિકા પ૭ હ્ય
+મ બ્રાહ્મણ, બ્રહ્માણમીશ્વર ૫૮ હું, હ, હર
અંહિ, હસ્વ ૫૯ હા
ક્ય
બાહ્ય, અસહ્ય હૂર્વ વિહ્વળ, બહયુક્ત
+ જ
+ન
કે $ 16
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોડાક્ષરોને ઓળખો અને ધ્યાનમાં રાખી
આ ખોડો દુ' છે.
આ આખો ‘દ છે.
ભદ્ર
-
'
આમાં ખોડા'દુ’ની સાથે આખો દ’ જોડાયેલો છે.
૪ આ જોડાક્ષર આ પ્રમાણે ત્રણ રીતે લખાયછે
- દ- દ્ર
આમાં ખોડા ની સાથે આખો'૨ જોડાયેલો છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોડાક્ષરોને ઓળખો અને ધ્યાનમાં રાખો પ. આ જોડાક્ષર આ પ્રમાણે બે રીતે લખાય છે
કલ્પદ્રુમ
આમાં ખોડાની સાથે ‘’ જોડાયેલો છે. આ અક્ષર આ પ્રમાણે ત્રણ રીતે લખાય છે
દષ્ટિ
-
-
-
-
આમાં ખોડા દુમાં “
સ્વર ભળેલો છે.
પA
આમાં ખોડા 'દ'ની સાથે આખો મ” જોડાયેલો છે,
દ્વાર
આમાં ખોડા 'દુની સાથે આખો વ’ જોડાયેલો છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોડાક્ષરોને ઓળખો અને ધ્યાનમાં રાખો
વૈધ
વિધા
આમાં ખૌડા દુ'ની સાથે આખોય જોડાયેલો છે.
- ઘ
ઘડિયાળનો ઘ” આવો હોય છે.
ધજાનો “ધ આવ હોય છે. ૧૨ આ જોડાક્ષર આ પ્રમાણે બે રીતે લખાય છેશાસ્ત્ર
વસ્ત્ર
“
ત્ર – ૨
આમાં ખેડા સ’ અને ‘ત’ ની સાથે આખોર' ...' એમ ત્રણ અક્ષરો જોડાયેલા છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોડાક્ષરોને ઓળખો અને ધ્યાનમાં રાખો 13
સરસ
આમાં ખોડાસુની સાથે આખો ૨' જોડાયેલો છે.
૧૪આ જોડાક્ષર આ પ્રમાણે બે રીતે લખાય છે--
હ - હ
આમાં ખોડા હુ'ની સાથે આખો રે જોડાયેલ છે,
ડગલાનો ડ” આવો હોય છે.
૧૬અવગ્રહ ચિહ્ન આ પ્રમાણે બે આકારે હોય છે.'
આ કોઈ અક્ષર નથી, નિશાની માત્ર છે. તેને અવગ્રહ ચિહ્મ કહેવાય છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
- ઉચારશુદ્ધિ અને વિશેષ માર્ગદર્શન
(૧) સૂત્રમાં જ્યાં જ્યાં વંદિઉં” પદ આવે છે ત્યાં ત્યાં સર્વત્ર ઉ ઉપર મીંડું છે, તે વાત ધ્યાનમાં રાખવી. એકલે ઉ બેલતી વખતે બે હોઠ ભેગા નહિ થાય, પણ ઉં બોલતી વખતે છેલ્લે બે હોઠ ભેગા થઈ જશે. માટે વંદિઉં” પદ બોલતી વખતે છેલ્લે બે હોઠ ભેગા થઈ જવા જોઈએ.
(૨) “મર્થીએણે શબ્દમાં ત્રણ એકાક્ષર અને એક જોડાક્ષર મળીને ચાર અક્ષરે છે, પણ ત્રણ અક્ષરે નથી. “ મણ શબ્દ બોલતી વખતે તેમાંના ચારે ય અક્ષરો બરાબર બેલાવા જોઈએ. “મથેણ વંદામિ આ પ્રમાણે કરાતે ત્રણ અક્ષરવાળે ઉચ્ચાર બરાબર નથી.
(૩) ઈરિયાવહિયં પકિકમામિ? અભુક્રિએમિ અભિંતર રાઈએ ખાઉં? સ્વામી શાતા છે ?
આ બધા વાક્યો પ્રશ્નરૂપે છે, તેથી તે વાક્યો આપણે પ્રશ્ન કરતા હોઈએ તે રીતે બોલવા જોઈએ.
(૪) “પણુગદગ, મઠ્ઠીમકકડા” એવી રીતે બોલવું નહિ પણ “પણુગ, દગમટ્ટી, મકડાં’ એ પ્રમાણે બોલવું જોઈએ. દગ અને મટ્ટી અને સંબંધિત પદે હોવાથી “દગમટ્ટી’ એ પ્રમાણે સાથે જ બોલવું જોઈએ. એવી જ રીતે ઠાણાઓ ઠાણું સંકામિઆ' એ ત્રણે પદે પણ સાથે જ બાલવા જોઈએ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) “તસ” બેલ્યા પછી સહેજ અટકીને “
મિચ્છા મિ દુક્કડે બેસવું. “
મિચ્છા મિ દુકકર્ડ' માં બે નહિ પણ ત્રણ પદે છે તે ધ્યાનમાં રાખવું. “દુકકોં” માં બે જ છે તે ધ્યાનમાં રાખવું.
(૬) “ભમલીએ શબ્દમાં “મ” એક જ છે પણ એ નથી માટે ભમ્મલીએ બેલવું નહિ.
(૭) “સુહમેહિં' શબ્દમાંને બીજો અક્ષર હુ છે પણ “હ નથી અને ચેાથે-છેલે અક્ષર “હિં” છે પણ * હિ”. નથી. માટે “સુહમેહિ એવે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવા નહિ પણ “સુહુહિં” એ શુદ્ધ ઉચ્ચાર જ કરો.
એવી જ રીતે “એવભાઈઓહિં આગારેહિં પદમાં પણ અને હિ મીંડાવાળા (હિં) છે તે ધ્યાનમાં રાખવું.
(૮) વીશ ભગવાનના નામમાં છઠ્ઠી અને આઠમા ભગવાનનું શુદ્ધ નામ “પદ્મપ્રભુસ્વામી” અને “ચંદ્રપ્રભસ્વામી છે. આમાં “પ્રભુ નથી પણ “પ્રભ શરદ છે. માટે છઠ્ઠા પદ્મપ્રભુ” અને “આઠમા ચંદ્રપ્રભુ એ પ્રમાણે જે બેલાય છે અને લખાય છે એ બરાબર નથી. . (૯) “લેગર્સ” માં –ઉસભ, સંભવ, સીઅલ, વિમલ આ ચાર ભગવાનનાં નામેાને માથે મીંડાં નથી, પણ તે સિવાયનાં બધાં જ ભગવાનનાં નામે માથે મીઠાવાળાં છે તે ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું અને મીડા બરાબર બેલવાં. મીંડાવાળાં નામે બેલતી વખતે છેલ્લે બે હઠ ભેગા થઈ જવા જોઈએ.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
(૧૦) ઈછાકારેણ સંદિસહ ભગવદ્ ! કરેમિ ભંતે! રસ ભંતે ! આ બધાં સંબોધન પદે છે. તે સંબોધનરૂપ હેવાથી “ભગવદ્ !” અને “ભતે !” શબ્દને છેલ્લે
સ્વર (ભગવાન ! શબ્દમાં “વ” ને એ લંબાવીને અને “ભંતે ! શબ્દમાં તેને “એ) લંબાવીને બોલવા.
(૧૧) “કાઉસગ્ગ કે કાઉસ્સગ્ગ’ શબ્દમાં ડબલ “સ અને ડબલ “ગ” છે તે ધ્યાનમાં રાખવું. તે જ પ્રમાણે તે બેલવા અને બોલતી વખતે, બે “સ” અને બે “ બરાબર બેલાય છે કે નહિ તે જેવું, કા, ઉસ્, સ, ” આ પ્રમાણે ચાર વિભાગ-પૂર્વક બોલવાથી પણ ઉચ્ચાર સહેલાઈથી થઈ શકશે.
(૧૨) “પચામિ' શબ્દમાં ડબલ છે તેમજ “ફ” અને “” જોડાએલા છે. આમાં વચમાં બે જોડાક્ષર છે અને આગળ પાછળ એક એક એકાક્ષર છે. બે એકાક્ષર અને બે જોડાક્ષર મળી ચાર અક્ષરો છે. તેને ઉચ્ચાર કરતી વખતે આપણા મુખમાંથી બે “ચ્ચ અને ત્યાર પછી “ફ બરાબર બેલાય છે કે નહિ તે ધ્યાનપૂર્વક જેવું અને ઉચ્ચાર બરાબર કરે. “પયૂ, ચણ, ખામિ) આ પ્રમાણે ત્રણ વિભાગપૂર્વક આ શબ્દ બોલવાથી તેને પષ્ટ ઉચ્ચાર સહેલાઈથી થઈ શકશે. ' (૧૩) “જે કિંચિ' માં જાઈ, તાઈ, સવ્હાઈ એ ત્રણે છે પદમાં ઈમીડાવાળા (ઈ) છે તે ધ્યાનમાં રાખીને
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે જ પ્રમાણે ઉચ્ચાર કરવો. ત્રણે ય પદના “ઈ બોલતી વખતે છેલ્લે બે હોઠ ભેગા થઈ જવા જોઈએ.
(૧૪) “નમુત્થણું” માં ધમ્મદયાણ આદિ પદે બેલતી વખતે તેમાંનું “ધમ પદ બે “મ” ના ઉચ્ચારપૂર્વક
લવું. તેમજ “ઘમ્મદેસિયાણું નથી પણ ધમ્મદેસયાણું છે તે ધ્યાનમાં રાખવું. જે એ આઈઆ સિદ્ધા' અને જે આ વિસ્સેતિ પદે બેલતી વખતે તેમને “અ” બોલાવે રહી ન જાય તેની કાળજી રાખવી.
(૧૫) વારંવાર પ્રયત્ન કરવાથી “ણ ને ઉચ્ચાર તેની આગળ “અ કે હું જેડ્યા વિના થઈ શકે છે માટે તે પ્રયત્ન કરો, અને “ણુગએ કાલે તેમજ ‘ણમે જિણમાએ નંદી સયા સંજમે' વગેરે બેલતી વખતે “ ની આગળ
અ કે હું જોડાઈ ન જાય તેની કાળજી રાખવી. અણગએ હણાગએ અને અણમે કે હણમે બેલવું નહિ પણ થાગએ અને શુ જ બોલવું, | નાના બાળકેને, પદની આદિમાં રહેલા “ણ ને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર કરતાં આવડતું નથી. તેથી તેઓ તેની આગળ “અ કે હું જેડીને “અણુ કે હણું બોલે છે. આથી તે પદ અશુદ્ધ બની જાય છે. તેવું ન બને તે માટે શિક્ષકએ જ કાળજી રાખવી જોઈએ અને “ભવનિઓ, મગાણુસારિઆ એ પ્રમાણે પાઠ આપવું જોઈએ. પણ ભવનિઓ મગ્ગા, યુસારિઆ એ રીતે પાઠ આપ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
નહિં. 'મગ્ગા' પછી ‘જીસારિઆ' જુદુ' પાડવાથી, નાના ખળકા અણુસારિઆ કે હજીસારિઆ' એવે અશુદ્ધ પાઠ એલે છે. તેવી જ રીતે સંભવમલિંદ ચ' એ પ્રમાણે પાઠ આપવે, પણ ‘સ‘ભવબિ’અને પછી ‘છુંદણુ ચ’એ રતે પાઠ આપવા નિહ. ણુંદણું ચ' પદની આગળ ‘ભિ’ રાખીને ‘સંભવ-અભિણુંદણું ચ’ એજ પ્રમાણે પાઠ આપવે. ‘સંભવ' મેાલીને અટકવુ', પણ ‘મભિ' ખેલ્યા પછી અટકવું નહિ. બાળકો પદ્મની અંદર રહેલા ‘છુ” ને તેની આગળ ‘અ કે હુ લગાડ્યા વિના શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરી શકે છે. પણ પદની આદિમાં રહેલા ‘ણ' ના તેવી રીતે શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરી શકતા નથી . ‘છુંદણું ચ’ ની આગળ ‘ભિ’ રાખી દેવાથી, ‘ણ' અક્ષર પદની અંદર આવી જાય છે. તેથી તેને શુ ઉચ્ચાર સરળ બની જાય છે.
(૧૬) ‘જાવ’ત કે વિ સાહૂ' માં ‘જાવ’ત અને વિયાણ એ એ શુદ્ધ પદા ધ્યાનમાં રાખવા, ‘જાતિ અને વિરિ ચાણુ” ન ખેલાઈ જાય તે માટે કાળજી રાખવી.
(૧૭) ‘નમેઽત્િ’માં ‘પાધ્યાયે’ નહિ પણ ‘પાધ્યાય’ ખાલવુ .
(૧૮) ‘ઉવસગ્ગહર’ માં મોગલકટ્ઠાણુંઆવાસ” એ પ૬ ખેલત્તી વખતે ‘કલાણુ' ખાલવું પણ ‘કલ્યાણુ’ એલવુ નહિ, ‘પાળુિચ’ નહિ પણ ‘પાસ જિષ્ણુચંદ !’ એલવું. (૪ ઉપર મી‘ડુ' બોલવુ’ ક્રિ)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
(૧૯) ‘જય વીયરાય' માં પેહેલી ગાથામાં ‘હાઉં મમ” છે, ત્યાં ‘મમ' આલવુ નહિ. ‘મગાણુસાર પદ સાથે જ ખેલવું. છેલ્લી ગાથામાં ‘સવ માંગલ્ય-માંગલ્ય” નહિ પણ ‘સવ મ ́ગલમાંગલ્ય” ખેલવું. ‘પ્રધાન... સવ ધર્માણુમ’ નહિં પણ ‘પ્રધાન સ ધર્માણામ્’ખેલવું. છેલ્લે અક્ષર ણ નથી પણ ‘ણાં' છે.
(૨૦) ‘કલાણુકંદ’ માં પડેલી ગાથામાં ‘કલ્યાણ’ નહિં પણ ‘કલ્લાજી' જ આવું ‘જિજુ' નહિં પણ જિણિ” એલવુ. ‘સુગણિ’ નહિં પણ ‘સુણ’ ખેલવું. 'ભત્તીય કે ભત્તી' નહિ પણ ‘ભત્તીઇ’ ખેલવુ, ‘વધુ માન” નહિં પણ વક્રમાણ' ઍલવુડ,
ત્રીજી ગાથામાં ‘પણાસિઆસે સકુવાઈદંપ્' નહિ પણ પણાસિસેસ કુવાઈ૫'' ખેલવું. ચાથી ગાથામાં કુ હિંદુ-ગેા ખી રતુસારવના' એમ બોલવુ નિ પણ ‘કુ હિંદુ-એક્ખીર-તુસારવના’ ખેલવું,
(૨૧) ‘સ’સારદાવા’ની થાય-એમ ખેલાય છે પણ તે બરાબર નથી. કેમકે તેમાં ‘દાવાનલ' શબ્દ તૂટી જાય છે, તેથી અથ પણ તૂટી જાય છે. માટે ‘સ સારદાવાનલ’ ના થાય-એ પ્રમાણે ખેલવાના પ્રયાર થવા જોઇએ. છેલ્લી ગાથામાં લીઝૂલે′ નહિ પણ ‘લીલે' ખેલવુ
(૨૨) ‘પુřખરવર-દીવર્ડ્સ’ માં ‘પુřખરવર-વર્ડ્ઝ નહિં પણ‘પુખરવર-દીવર્ડ્સ' ગાલવું, બીજી ગાથામાં
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
‘તમતિમિરપાલવિદ્ધ સણસ્સ' સાથે જ બેલવું, પણ સણસ્સ' પદને જુદું પાડીને બોલવું નહિં. જેથી ગાથામાં “ણમે જિણમએ બોલવું, પણ “અણુ કે હણમે બલવું નહિ. | (૨૩) “વૈયાવચ્ચગરાણ” માં સમ્મદિક્ટિ શબ્દમાં “દ ડબલ છે તે ધ્યાનમાં રાખીને “સમ્મદિ િનહિ પણ “સમ્મદ્ધિદ્રિ બાલવું. “સમ , મદુ, દિ િઆ પ્રમાણે ત્રણ વિભાગપૂર્વક બોલવાથી સહેલાઈથી શુદ્ધ ઉચ્ચાર થઈ શકશે.
(૨૪) “ભગવાન”માં “સર્વસાધુળ્યા કે વ્ય” નહિ પણ “સર્વસાધુ” બોલવું.
(૨૫) ઈચ્છામિ ઠામિ માં “ઉસુત્તે ઉમ નહિ પણ “ઉસુ ઉમ્મ” બેલવું. પહેલામાં “સ” ડબલ અને બીજામાં “મ” ડબલ છે તે ધ્યાનમાં રાખવું, ઉસ્, સુતે ઉમ, મ–આ પ્રમાણે વિભાગપૂર્વક બેલવાથી તેને શુદ્ધ ઉચ્ચાર થઈ શકે છે.
તેવી જ રીતે “તિર્ણ ચઉણું નહિં પણ “તિર્લ્ડ ઉહું બેલડું. “વિણ, હં”! “” ઉણ , હું આ પ્રમાણે વિભાગ પૂર્વક બેલવાથી તેને શુદ્ધ ઉચ્ચાર સહેલાઈથી થઈ શકે છે.
(૨૬) “વાંદણ” માં વંદિલ નહિ પણ “દિઉં? બલવું. નિિિહઆએ નહિ પણ નિસાહિઆએ બેલિવું. આમાં “સ” ડબલ નથી તે ધ્યાનમાં
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખવું. તેવી જ રીતે આગળ “નિિિહ નહિ પણ નિશીહિ બલવું. “કિલ્લામો નહિ પણ “કિલામ” બલવું. અપકિલતાણું” નહિ પણ અપેકિલતાણું બોલવું. આમાં ૫ ડબલ (૫) છે તે ધ્યાનમાં રાખવું. “દિવસે વઈક તો નહિ પણ દિવસે વઈ તે બેલિવું. “જવણિજજ ચ ભે” આ પદ બરાબર દયાનથી જુઓ. આમાં વ ડબલ (વ) નથી પણ એક જ છે. અને જ” એક નહિ પણ બે છે. તેમજ “ચ” અને “ભે જુદા છે અને તેની વચમાં “બ” નથી. માટે “જવુણિ જ ચન્ને આવે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવો નહિ પણ “જવણિજજ ચ ભે એ પ્રમાણે શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરે, “જવણિજુ, જ, ચ, ભે' આ પ્રમાણે વિભાગ પૂર્વક બોલવાથી તેને શુદ્ધ ઉચ્ચાર સહેલાઈથી થશે.
“વઈકમ્મ” નહિ પણ “વઈક્રમં બોલવું. દુકડાએ નહિ પણ ‘ટુકડાએ બેલવું.
“સલ્વધસ્માઈકમણએ નહિ પણ “સબૂધમ્માઈકમણીએ બેલવું. આમા કુ ડબલ (%) છે તે ધ્યાનમાં રાખવું.
(૨૭) મેટી શાન્તિ સંસ્કૃત ભાષામાં છે, પણ તેની એક ગાથા પ્રાકૃત ભાષામાં છે. પ્રાકૃત ભાષામાં ૬, ૬ હોતા નથી તેને દત્ય સ્ થઈ જવાથી માત્ર એક જ દત્ય શું હોય છે. તેથી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
43
અહ‘ તિત્શયર માયા, શિલાદેવી તુમ્હ નયર નિવાસિની અમ્હે શિવં તુમ્હે શિવ', અશિવેાવશમ શિવં ભવતુ II
એ પ્રમાણે તાલવ્ય શ પૂર્વક ગાથા ખેલવી નહિ પણ નીચે પ્રમાણે ઇન્ય સ પૂર્ણાંક એલવી.
અહુ' તિત્થય માયા, સિવાદેવી તુમ્હે નયર નિવાસિની અમ્હેસિવ તુમ્હે સિવ, અસિવેાવસમ સિવ” ભવતુ ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રચલિત શબ્દો ૧. આદેશ્વર ૨. પદ્મપ્રભુ ૩. ચન્દ્રપ્રભુ ૪. અપાસ ૫. સહસ્ત્રફણા ૬. શેત્રુંજયગિરિ ૭. ચૈત્ર પરિપાઠી ૮. મેહનીય કર્મની પૂજા
અપેક્ષિત શબ્દો આદીશ્વર પ્રપ્રભસ્વામી ચદ્રપ્રભસ્વામી ઉપાશ્રય સહસ્ત્રફણ શત્રુંજયગિરિ
ત્ય પરિપાટી મેહનીય-કર્મનિવારણ
પૂજા અંતરાય-કર્મ-નિવારણ
પૂજા બાર વ્રતની પૂજા
૯અંતરાય કર્મની પૂજા
૧૦. બાર વૃતની પૂજા ૧૧. ૬ જા ૧૨. પ્રાણાતિપાતવ્રત
૧૩. વારણું પસાર કરશોજી ૧૪. ઈછકારી ભગવાન ૧૫. અષ્ટાબ્લિકા ૧૬. જી વિચાર ૧૭ અપવાસ ૧૮. ગરણુજી મહારાજ
ગઈણજી મહારાજ ૧૯ દર્શન દેવદેવસ્થ ૨૦, નમણ
પ્રાણાતિપાત વિરમણ
વ્રત વાયણ પસાય કરશેજ ઈચ્છકારી ભગવદ્ અષ્ટાક્ષિકા જીવ-વિચાર ઉપવાસ ગુણીજી મહારાજ
દર્શન દેવદેવસ્ય ન્હવણું જળ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિનય સૂચન ૧. ભરફેસરની સઝાય ગાથા ૭ મીવિલયં યાતિ અર્થની દષ્ટિએ વિચારતાં આ પાઠ વિલય જન્તિા ઃ સમુચિત જણાય છે.
વિલિજજંતિ–વિલી ધાતુનું ત્રી. પુ. બ. વ.નું રૂપ છે. તે વિલીન થવું, નાશ પામવું, ઓગળી જવું એ અર્થ સૂચવે છે. વ્યાકરણશાસને અને છંદશાસ્ત્રને નજર સમક્ષ રાખીને વિચારતાં બુદ્ધિ વિલિજજતિ પાઠને પક્ષપાત કરનારી બને છે.
૨ સકલાર્હત્ ગાથા ૩૦ મી–
ભાવતેડવું નમામિ પાની વ્યાકરણ દ્વારા નીચે પ્રમાણે સિદ્ધિ થઈ શકે છે. “જિનવરભવનાનાં આ ષષ્ઠી વિભફયન્ન પદને “નમામિ ક્રિયાપદનું કર્મ માની તેમાં કર્મત્વની અવિરક્ષા કરીને શેષ' (૨/૨/૮૧) ષષ્ઠી એ વ્યાકરણનાં સૂત્ર દ્વારા કર્મમાં દ્વિતીયાને બદલે ષષ્ઠીને પ્રવેગ કરી શકાય. દા. ત. ભાષાણામશ્નીયાતુ (અડદ ખાવા જોઈએ).
આ નિયમાનુસાર “જિનવરભવનાનાં નમામિ બને અને તેને અર્થ “હું જિનેશ્વરદેવનાં ક્રત્યોને ભાવથી નમસ્કાર કરું છું” એ થાય.
“ભાવતેડું નમામિ ના સ્થાને “ભાવતેડર્ચા નમામિ એવો પાઠ કેટલીક પ્રતમાં જોવા મળે છે, વળી
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘હીરસૌભાગ્ય કાવ્ય' ના કર્તાએ કાવ્યમાં અર્ચા' શબ્દને પ્રતિમા’ અર્થમાં મ્યાન્મ્યા છે અને પેાતાના આ અની પુષ્ટિને માટે ટીકામાં ‘ભાવતાડર્ચા' નમામિ' પાઠનું ઉદાહરણ આપ્યું છે. તેના અથ ‘હું જિનપ્રતિમાને ભાવથી નમસ્કાર કરુ છુ” એવા થાય છે.
વિશેષ વિદ્વાનાએ વિચારવુ. ત્રણ પ્રકારનાં આલેખન
ચૈત્યવંદન ભાષ્યમાં નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારનાં આલમન કહ્યાં છે :
(૧) વર્ણાલ...ખન (૨) અર્થાલંબન (૩) પ્રતિમાલંબન, આ ત્રણ પૈકી આપણે અડ્ડી પ્રયેાજન માત્ર વોલ અન અંગેનું જ છે.
વોલ બન :- પ્રભુ સમક્ષ સ્તુતિ અને ચૈત્યવંદન આદ્ધિ કરતી વખતે જે જે સુત્રા ખેલાય, તે તે સૂત્રોના અક્ષર લઘુ-ગુરુ, હ્રસ્વ-દીઘ જે પ્રમાણે હોય તે જ પ્રમાણે અને ન્યૂનાધિકરહિતપણે એટલે કે સૂત્રમાં એક પણ અક્ષર વધે-ઘટે નહુ તેવી રીતે તેમજ પદ્મ અને સંપદાનું લક્ષ્ય રાખીને ખેાલવા જોઈએ. આ રીતે સૂત્રો ખેલીને સ્તુતિ કે ચૈત્યવંદન કરવાથી શુદ્ધ વોલ અન
પ્રાપ્ત થાય છે.
ચૈત્યવદન ભાષમાં ૨૪ મુખ્ય દ્વારમાંન આમા અક્ષરદ્વારમાં વર્ણાલ બનમાં કહ્યુ છે કે-~
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭
૧. શ્રી નવકારમંત્રના ૬૮ અક્ષર છે. તેમાં દ્ધા, ઝા, વ, કક, વ, ૫, હવે આ ૭ ગુરુઅક્ષર છે અને બાકીના ન, મે વગેરે ૬૧ લઘુ અક્ષર છે બે અથવા તેથી અધિક જોડાક્ષરને ગુરુ અક્ષર કહેવાય છે.
૨. ઈચ્છામિ ખમાસમણેમાં ૨૮ અક્ષર છે. તેમાં ૩ ગુરુઅક્ષર અને ૨૫ લઘુઅક્ષર છે.
૩. ઈરિયાવહિયં અને તસ્સ ઉત્તરી આ બને સૂત્રોમાં ૧૯ અક્ષર છે. તેમાં ૨૪ ગુરુ અક્ષર અને ૧૭૫ લઘુ અક્ષર છે.
૪. નમુત્થણું સૂત્રમાં ૨૯૭ અક્ષર છે. તેમાં ૩૩ ગુરુ અક્ષર અને ૨૬૪ લઘુ અક્ષર છે.
પ. અરિહંત ચેઈયાણું અને અન્નત્ય આ બને સૂત્રમાં ૨૨૯ અક્ષર છે. તેમાં ૨૯ ગુરુ અક્ષર અને ૨૦૦ લઘુ અક્ષર છે.
દ. લેગસ્ટમાં ૨૬૦ અક્ષર છે. તેમાં ૨૮ ગુરુ અક્ષર અને ૨૩૨ લઘુ અક્ષર છે.
૭. પુખરવર-દીવડ્ડમાં ૨૧૬ અક્ષર છે. તેમાં ૩૪ ગુરુ અક્ષર અને ૧૮૨ લઘુ અક્ષર છે.
૮. સિદ્ધાણં બુદ્ધાણંમાં ૧૯૮ અક્ષર છે. તેમાં ૩૧ ગુરુ અક્ષર અને ૧૬૭ લઘુ અક્ષર છે.
૯. જાવંતિ ચેઈયાઈમાં ૩૫ અક્ષર છે. તેમાં ૩ ગુરુ અક્ષર અને ૩૨ લઘુ અક્ષર છે. -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. જાવંત કે વિ સાહૂમાં ૩૮ ૧ ગુરુ અક્ષર અને ૩૭ લઘુ અક્ષર છે.
આ પ્રમાણે સૂત્રમાં કુત્ર કેટલા અક્ષર છે, તેમાં ગુરુ અક્ષર કેટલા છે અને લઘુ અક્ષર કેટલા છે, તેમજ પદ કેટલા છે અને સ`પદા કેટલી છે વગેરેના ખ્યાલ રાખીને એકાગ્રતા પૂર્વક સૂત્રેા ખેલવાનું વિધાન છે.
અક્ષર છે. તેમાં
તદુપરાંત અનુચૈાગદ્વારમાં ભાવક્રિયા માટેની તચ્ચિત્ત, તન્મય ઈત્યાદિ નવ શરતા બતાવી છે. 'તલ્પિતકરણ' એ તેમાંની જ એક શરત છે. કરણ એટલે સાધન. સાધન એટલે શરીર, ચરવળા, મુહપત્તી વગેરે. ત િતકરણ એટલે શરીર, ચરવળા, મુડ઼પત્તી વગેરેને યથા ચત સ્થાને ચાજવા પુર્વક.
તાપય એ છે કે કાયાથી જ્યાં જે મુદ્રા સાચવવી જોઇએ તે સચવાય, કાયાને ચંચળ રખાય નહિ, આડી અવળી નજર થાય નહિ.
વચનથી સયુક્ત-અસયુક્ત, હ્રસ્વ-દીર્ધ અનુસ્વાર, વિસ, પદ્મ, સંપદા વગેરેનુ દોષરહિત ઉચ્ચારણ કરવું.
મનને સુત્રાના અને ક્રિયાના ઉપયેગવાળું બનાવવુ. તેને અન્યત્ર કચાંય જવા દેવું નહિ. આ ત િતકરણને તાત્પર્યા છે.
આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ઉચ્ચારની શુદ્ધિનુ ઘણું મહત્ત્વ
આપણે ત્યાં સૂત્રના બતાવવામાં આવ્યુ' છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે વર્ણાલંબનની મહત્તા સમજીને સૂના ઉચ્ચારમાં અત્યંત કાળજીવાળા બનવું જોઈએ.
જેમ બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં, યંત્ર ઉપર કામ કરતે માણસ જરા પણ બેદરકારી રાખી શકે નહિ તેમ આન્તર પ્રવૃત્તિમાં, મંત્ર સમાન એવા સૂત્રેનાં ઉચ્ચારણ સમયે આરાધક આત્માઓ પણ જરાય બેદરકારી રાખી શકે નહિ.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું
Fપાઠશાળાની ચાર અંગો
અને તેની ફરજો
લેખક : મુનિશ્રી હિતવિજયજી મિટરને ચાર પૈડાં હોય છે. તે ચારે ય પિડાં પિતપોતાની કામગીરી બરાબર બજાવે તે જ મટર સલામત રીતે પિતાને માર્ગ કાપી ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચી શકે. પણ જે તે ચારે ય પૈડાં અથવા ચારમાંનું કોઈ એક પિડું પણ પિતાની કામગીરી સારી રીતે બજાવે નહિ તે મેટર ચાલે નહિ. કદાચ થોડું ચાલે તે પણ અકસ્માત સઈ દે અને ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચી શકે નહિ. મેટરનાં ચારેય પિડાંનું મહત્ત્વ એક સરખું હોવાથી તે ચારે ય પિડાંઓ પિતપેતાની કામગીરી બરાબર બજાવે ને વ્યવસ્થિત રીતે ચાલે તે જ તેના દ્વારા ઈષ્ટ સિદ્ધિ થાય.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવી જ રીતે આપણું પાઠશાળાનાં પણ મુખ્યત્વે ચાર અંગે છેઃ (૧) બાળકે–વિદ્યાથીએ (૨) બાળકના મા–બાપ (૩) પાઠશાળાના વિદ્યાગુરુઓ (૪) અને પાઠશાળાના કાર્યવાહકે.
પાઠશાળાની ગતિમાં આ ચારે ય અંગેનો સર ફાળે છે.
પાઠશાળાનાં સંચાલનમાં આ ચારેય અંગેનું સરખું મહત્વ છે.
પાઠશાળાનાં વિકાસમાં આ ચારે ય અંગેનું પિપોતાનું આગવું મહત્ત્વ છે.
પાઠશાળાનાં આ ચારે ય અંગે જે પિતાની ફરજ બરાબર બજાવતાં રહે તે જ પાઠશાળા હંમેશાં વ્યવસ્થિત રીતે ચાલ્યા કરે અને સુંદર અભ્યાસ થયા કરે. ચારમાંનું એકાદ અંગ પણ જે પોતાની ફરજ ચૂકે તે પાઠશાળાની ગતિમાં અને વિકાસમાં ખામી આવ્યા વિના રહે નહિ. માટે ઉપર્યુક્ત ચારે ય અંગેએ પિતપોતાની ફરજ અદા કરવી જોઈએ. તે ચારેય અંગોની ફરજ આ પ્રમાણે છે. (૧) બાળકે-વિદ્યાર્થીઓની ફરજ -
બાળકેએ વિચારવું જોઈએ કે- આપણને માનવભવ મળે, જિનશાસન મળ્યું, સાચા દેવ, ગુરુ અને ધર્મ મળ્યાં, તે બધું આત્મકલ્યાણ કરી લેવા માટે જ છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
આપણે આપણા આત્માનું' કલ્યાણ કરવુ' હાય તેા ધ'નુ' જ્ઞાન અવશ્ય મેળવવુ' જોઇએ.
વિદ્યા મેળવવા માટેની સુદરમાં સુદર તક તે માલવય છે. ખાલવયમાં યાદશક્તિ સામાન્યતયા તીવ્ર હાય છે, નિર્દોષતા પ્રધાન હાય છે; અનુકરણવૃત્તિ અસાધારણ હાય છે, અન્ય કોઈ જવાબદારી-ચિ'તા-એજ કે ઉપાધિ રહિત અવસ્થા હાવાથી વિદ્યાભ્યાસ સારામાં સારા થઈ શકે છે. જેમ આ બધા સારા પાસા છે તેમ ખીજા નખળા પાસા પણ છે. બાળકા માટા ભાગે અનુકરણ પ્રિય સ્વભાવના હાવાથી સારાનુ જેમ અનુકરણ કરી શકે છે. તેમ નરસાનું પણ જલદીથી અનુસરણ સહજપણે કરે છે. ખાલવય એ અણુસમજને તેા પ્રધાનકાળ હાવાથી અણુસમજનાં કારણે, દેખાદેખીનાં કારણે, સ`ગદોષનાં કારણે કે શિક્ષણ-સંસ્કારના અભાવનાં કારણે બાળકે ભણવા કરતાં રમવામાં વધારે રસ લે છે. તેથી તેઓ ભણવામાં પૂરતું ધ્યાન આપતાં નથી. આમ માટેની ખાલવય ભણ્યા વિના જ પસાર થઇ જાય છે. પછી મેાટી ઉ‘મરે જીવન ઉપાધિમય બની જવાનાં કારણે મન ઉપર મેા વધવાથી ને યાદશક્તિ મંઢ પડી જવાથી ભણી શકાતું નથી.
ભણવા
ખલવયમાં નહિ ભણનારને જીવનભર પસ્તાવુ' પડે છે અને તેમાં પણ છેલ્લી જિ'દગીમાં વિશેષ પસ્તાવું પડે છે. કારણ કે છેલ્લી જિંદગીમાં માણસ ઇચ્છે કે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
ન ઇચ્છે તે પણ શરીર અને ઇન્દ્રિયા શિથિલ થઈ જવાનાં કારણે, સ’સારના વેપાર-રાજગાર ફરજિયાત નિવૃત્ત થવું પડે છે.
આફ્રિકાર્યથી તેને
આમ સંસારનાં કાર્યોથી નિવૃત્ત થયા પછી જે માણસ નવરા બેસી રહે અને બીજી કોઈ પ્રવૃત્તિ કરે નહિ તે તેનેા સમય સુખ પૂર્વક પસાર થઈ શકતેા નથી. તેથી તેનુ' જીવન અકારુ' અને દુઃખદાયક અની જાય છે. પેાતાનું જીવન અકારુ અને દુઃખદાયક ન અને તે માટે તેણે સ'સારનાં પાપકાર્યોંમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી તરતજ વિશેષ પ્રકારે આત્મહિતકર એવી ખીજી પ્રવૃત્તિમાં જોડાઇ જવુ‘ પડે છે. કારણ કે અહીંથી મરીને બીજે ક્યાંક જવાનુ છે અને ત્યાં ધર્મ-અધમ કે પુણ્ય-પાપ સિવાય બીજું કાંઇ સાથે આવવાનુ` નથી.
થઇ
ધનું આચરણ ધર્મક્રિયા કરવા દ્વારા જ શકે છે. અને એ ધક્રિયાએ ધમ નાં જ્ઞાન દ્વારા જ થઈ શકે છે. માલવયમાં જેમણે કાળજી પૂર્વક ધર્માંનું જ્ઞાન મેળગ્યુ' છે. અને મેળવ્યા પછી તેને સ્વાધ્યાય અને ધર્મક્રિયાઓ કરીને સારી રીતે સાચવી રાખ્યુ છે, તે જ છેલ્લી જિં દગીમાં પેાતાની જાતે ધર્મક્રિયાએ કરી શકે છે. પણ જેએ ભણ્યા જ નથી, તે જાતે કઈ પક્રિયા કરી શકતા નથી. તે માટે તેમને બીજા અનેકેાની લાચારી કરવી પડે છે. અને તેનાં કારણે કેટલીકવાર પના દિવસે પણ તેમને કેટલીક મહત્ત્વની ધમક્રિયાઓથી વંચિત રહેવુ પડે છે.
પેાતાની
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
આમ આત્મહિતકર ધર્મક્રિયાઓથી વંચિત રહેવાના કારણે તેને સમય સમાધિ પૂર્વક પસાર થઈ શકતા નથી. પછી ગમે તેમ છતાને સમય પસાર કરવા માટે તે જ્યાં ત્યાં રખડતે ફરે છે, ખરાબ માણસેની સોબતમાં, ગામગપાટામાં ને નિંદા-કુથલીમાં પડી જાય છે. તેથી તેનું જીવન નિંદનીય ને અપમાનજનક બની જાય છે. તેના પિતાનાં ઘરમાં પણ તેના પ્રત્યે કોઈને ય સદુભાવ રહે તે નથી. સગા દીકરાઓ પણ તેનું અપમાન કરવા લાગે છે. તેનું જીવન ખરેખર ! શિયાળું અને દયામણું બની જાય છે. તેથી તે પિતાનાં હૃદયમાં ઘણે દુઃખી થાય છે. આ શ્મનમાં પડી જાય છે. તેથી તેને સમાધિ-મરણની પ્રાપ્તિ થવી પણ મુશ્કેલ બની જાય છે અને તેના આત્માની સદૃગતિ થવી પણ મુશ્કેલ બની જાય છે. આ માસ માટે ભાગે આર્તધ્યાનમાં પડે છે, અસમાધિમાં મરે છે, અને દુર્ગતિને મહેમાન બને છે.
પણ જેણે બાલવમાં કાળજી પૂર્વક ધર્મનું જ્ઞાન મેળવ્યું છે, ધર્મક્રિયાઓ કરવા દ્વારા અને સ્વાધ્યાય કરવા દ્વારા તેને ટકાવી રાખ્યું છે, તે પાછળનાં નિવૃત્તજીવનમાં આ દિવસ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ, પૂજા, વ્યાખ્યાનશ્રવણ, ધર્મનાં પુસ્તકનું વાંચન આદિ વિવિધ ધર્મકાર્યો કરવા દ્વારા પિતાને સમય સમાધિ પૂર્વક સુખશાંતિથી પસાર કરી શકે છે. તેથી તે નિંદા-કુથલી આદિ અનેક પાપકાર્યોથી બચી જાય છે. તેનું જીવન
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસનીય, ધન્ય ને સહુને માટે આદરપાત્ર બને છે. સમાધિ મરણ અને સદ્દગતિ તેને માટે સુલભ બની જાય છે.
ખરેખર ! આપણે ઘણા ભાગ્યશાળી છીએ. કારણ કે, આપણું જિનશાસનમાં સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ આદિ અનેક આત્મહિતકર ધર્મક્રિયાઓની સુંદરમાં સુંદર ગોઠવણ કરવામાં આવેલી છે. બીજા કોઈપણ ધર્મમાં આપણે જેવી સુંદર ધર્મક્રિયાઓ બતાવેલી નથી. તેથી અન્યધમીઓને પિતાની પાછલી જિંદગી સુખ પૂર્વક પસાર કરવાનું ઘણું મુશ્કેલ બની જાય છે.
અમેરિકા વગેરે ઘણું દેશોમાં તે ઘણું વૃદ્ધ માણસ, જીવન અકારું બની જવાનાં કારણે આપઘાત કરીને જીવનનો અંત આણું દે છે. કારણ કે તે બધા દેશે ભલે ભૌતિક સાધનથી ભરપૂર છે પણ આધ્યાત્મિક સાધનાથી રહિત છે.
દેવમંદિર આદિ ધર્મ સ્થાને, આપણા જેવી સુંદર ધર્મક્રિયાઓ તેમજ પગપાળા ગામેગામ ફરનારા ત્યાગી ધર્મગુરુઓના અભાવે તેઓ પિતાનું છેવટનું નિવૃત્ત જીવન સમાધિ અને સુખશાંતિ પૂર્વક વિતાવી શકતા નથી. તેમને માટે પોતાને સમય પસાર કરવાનું કામ અતિ મુશ્કેલ બની જાય છે.
તેમની પાસે રેડિયે, ટેલિવિઝન, નાટક, સિનેમા, બાગ-બગીચા આદિ ભૌતિક સાધને ભરપૂર છે, પણ તે બધાં તેમને માટે નકામાં બની જાય છે, કારણ કે, મેટી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉંમરે શરીર શિથિલ બની જાય છે અને આંખ, કાન વગેરે ઈન્દ્રિયે પિતાનું કામ કરતી અટકી જાય છે.
તેથી વૃદ્ધ માણસ ઈચ્છે કે, હું મારે સમય સંગીત, રેડિયો, ગીતગાન આદિ સાંભળીને પસાર કરું તે તે બની શકતું નથી. કારણ કે, કાન તે બહેરા બની ગયા હૈય છે.
વૃદ્ધ માણસ ઈચ્છે કે, હું નાટક, સીનેમા, ટી. વી. આદિ જોઈને કે છાપાં વચ્ચે વાંચીને મારો સમય પસાર કરું તે તે પણ બની શકતું નથી. કારણ કે, આંખે તે અંધાપે આવી ગયેલ હોય છે.
વૃદ્ધ માણસ ઈચછે કે, હું બાગ-બગીચા અને જેવા લાયક સ્થળમાં હરી-ફરીને મારે સમય પસાર કરું તે તે પણ બની શકતું નથી. કારણ કે, અંગોપાંગ સહિત આખું શરીર શિથિલ બની જવાનાં કારણે પગ તે ચાલતા જ નથી.
વળી આપણા ભારત દેશમાં જેવાં સુંદરે કૌટુમ્બિક ભાવના છે અને જેવી સુંદર કૌટુમ્બિક વ્યવસ્થા છે તેવી સુંદર કૌટુમ્બિક–ભાવના અને વ્યવસ્થા અમેરિકા વગેરે અન્ય દેશોમાં નથી. તેથી ત્યાં છોકરાઓ પોતાના ઘરડા માત-પિતાની સેવા–ભક્તિ કરતાં નથી અને તેઓની સાથે પણ હેતાં નથી. રોગથી વ્યાસ ગંદા-ગેબરા શરીરવાળા ઘરડા મા-બાપ તેમને ગમતાં પણ નથી. તેથી તેઓ તે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવું ઈચ્છતા હોય છે કે-“ઝટ જાય એનું તે ઘર થાય ચે ખું.' આમ તેઓ ઉપકારી અને પૂજનીય એવા ઘરડા મા-બાપનું પણ મરણ ઈચ્છતાં હોય છે.
પરદેશી વૃદ્ધીની આવી દયામણું સ્થિતિ થવાનાં કારણે તેમનું જીવન ખૂબ જ અકારું અને ભારે દુઃખદાયક બની જાય છે. પછી તેઓ જીવનથી એટલા બધા કંટાળી જાય છે કે, અંતે આત્મહત્યા કરીને પણ જીવનને અંત આણી દે છે. -
આમ આત્મહિતકર ધર્માનું જ્ઞાન, ધર્મસ્થાને, ધર્મગુરુઓ અને ધર્મક્રિયાઓના અભાવે તેમની આવી કરૂણ હાલત થાય છે. તેથી તેઓનો આત્મા સદ્ગતિ પણ સાધી શકતું નથી.
જીવનમાં સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યફક્રિયાનું કેટલું બધું મહત્ત્વ છે, તે વાત બાળકોને સારી રીતે સમજાય એટલા માટે આટલી લંબાણ ચર્ચા કરી એના સાર રૂપે કહેવાનું એટલું જ છે કે—
બાળકેએ ધાર્મિકજ્ઞાન મેળવવામાં આળસ કરવી હિતકર નથી. બાલવય એ વિદ્યાભ્યાસ માટેની જ વય હવાથી ખૂબ જ રસ પૂર્વક, કાળજી પૂર્વક અને વિનય પૂર્વક બને તેટલે વધુ વિદ્યાભ્યાસ કરી લે, જોઈએ. ઓછામાં ઓછા પાંચ પ્રતિક્રમણ, નવસ્મરણ,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
ચાર પ્રકરણું, ત્રણ ભાષ્ય અને છ કમ ગ્રંથ સુધીને અભ્યાસ અર્થ સહિત અવશ્ય કરવા જોઇએ.
ભણેલુ' ભૂલી જવાય નહિ તે માટે રાજ પાંચ-દશ મિનિ સ્વાધ્યાય કરવાની ટેવ રાખવી જોઈએ. પાછળનાં સૂત્ર ક્રમસર છે-ચાર, બે-ચાર રાજ એલી જવા જોઇએ. તેમજ ધાર્મિક સૂત્રેા જે ધક્રિયાએ કરવા માટે ભણ્યા છીએ તે ચૈત્યવ`દન, ગુરુવđન, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ આફ્રિ ધર્મક્રિયાઓ પણ રાજેરાજ કરતાં રહેવુ જોઇએ.
આ બધુ આપણે આપણા આત્માનાં કલ્યાણને માટે જ કરવાનુ છે એ વાત ભૂલવી નહિ, ધમ નું જ્ઞાન સારી રીતે મેળવશું તે તેનાથી આપણા આત્માનું જ કલ્યાણુ થવાનુ છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) બાળકના મા-બાપની ફરજ જેઓ જિનશાસનને પામેલા છે, જેનપણની કિંમત જેમને સમજાયેલી છે, અને જેનપણની જેમને ખુમારી છે, એવા પુણ્યશાળી મા-બાપને વિચારવું જોઈએ કે- અમારા ઘરમાં જન્મેલે કઈ પણ જીવ દુર્ગતિમાં નહિં, પણ સદ્દગતિમાં જ જ જોઈએ. અનાદિ અનંતકાળથી થારગતિરૂપ સંસારમાં ભટકીને દુઃખી થઈ રહેલા કેઈ જીવને પૂર્વે સારા મા-બાપ મળ્યા હશે ! તેમણે તે જીવમાં ધર્મના ઉત્તમ સંસ્કારી રેડીને તેને સદ્દગતિ પમાડી હશે ! તેં કોઈ જીવ અત્યારે અમારા ઘરમાં જન્મે છે ત્યારે અમારી પણ એ પવિત્ર ફરજ બની રહે છે કે- પૂર્વજન્મના તેના સંસ્કારે અમારા પ્રમાદથી નાશ ન પામે પણ ટકી રહે અને ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતા રહે તેમજ તેને ભવાંતરમાં જિનશાસન મળે, અમારા કરતાં પણ સારા મા-બાપ મળે ને તેથી તે જિનશાસનની સુંદરમાં સુંદર આરાધના કરીને વહેલામાં વહેલી તકે આ દુખમય સંસારમાંથી છૂટી જઈને મુક્તિનાં શાશ્વત સુખને પામી જાય!
પિતાના બાળકને ધર્મના સંસ્કાર આપવા માટે ધર્મનું જ્ઞાન અત્યંત જરૂરી અને અધિક મહત્ત્વનું છે. નાના બાળકને બેલતાં શિખવવા માટે કાકા, મામા, કાદા વગેરે સાંસારિક શબ્દ બોલાવાય છે, પણ જેનપણની ખુમારીવાળા મા-બાપ તે પોતાના બાળકને વીર, વીતરાગ,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
અરિહ‘ત, ભગવાન, દેવ, ગુરુ, ધ, નવકાર આદિ ધાર્મિક શબ્દો દ્વારા જ ખેલતાં શીખવે અને ત્યાંથી જ ધર્મનું જ્ઞાન આપવાના શુભ મંડાણ કરે.
બાળક જ્યારે જન્મે છે, ત્યારે તેના કાનમાં બીજા શબ્દ પડતાં પહેલાં ધમના જ શબ્દો પડી જાય તે માટે તેને સહુ પ્રથમ નવકારમંત્ર જ સંભળાવવામાં આવે છે. એટલે કે સહુ પ્રથમ ધર્મને જ આગળ કરવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે ઘર-સ'સારનાં દરેક કાર્યોમાં પણ વિવેકી જીવે એ ધર્મ ને જ અગ્રસ્થાન આપવુ જોઇએ. એટલે બાળકને ખેલતાં શિખવતી વખતે પણ તેની જીસથી પ્રથમ નવકારમંત્રનુ નમે.' એલાવવુ જોઇએ. જેથી તેનાં મુખમાંથી પ્રથમ શઃ ધમના જ નીકળે અને તેનું મુખ પવિત્ર અને !
જૈન મા-બાપ આ પ્રમાણે પેાતાના બાળકને ધનુ જ્ઞાન આપવાના શુભ મંડાણ કરે. તેને નવકારમંત્ર શીખવે અને તે રાજ વારવાર તેની પાસે ખેલાવ્યા કરે. એજ રીતે આગળનાં બીજા સૂત્રેા પણ શીખવે અને રાજ શત્રે તેની પાસે ખેલાવે. પછી ચેાગ્ય વયને પામે ત્યારે તેને પાઠશાળામાં મોકલે અને તે ઘરમાં ભણાવવાનું પણ ચાલુ રાખે. પાતાના ટેકરા નિયમિત પાઠશાળાએ જાય છે કે નહિ ? ત્યાં જઈને અભ્યાસ કરે છે કે નહિ ? વિદ્યાગુરુઓના વિનય ખરાબર સાચવે છે કે નહિ ? તાફાન કરવા, વિદ્યાગુરુએની સામે ખેલવુ' વગેરે ખરાખ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
વર્તન તે કરતા નથી ને? વગેરે બાબતેની મા–બાપાએ હંમેશાં કાળજી પૂર્વક તપાસ કરતાં રહેવું જોઈએ. અને આમાં જે કાંઈ ખામી જોવામાં આવે તે હિતબુદ્ધિથી યોગ્ય રીતે તેને શિક્ષા પણ કરતાં રહેવું જોઈએ.
પિતાના છોકરાને વિદ્યાગુરુ હિતબુદ્ધિથી નજી ઠપકે આપે તે પણ કેટલાક મેહઘેલા મા-બાપ તે સહન કરી શકતા નથી. અને ઠપકો આપનારની ખબર લઈ નાખવાની વૃત્તિ ધરાવે છે તે ઘણું જ અનુચિત અને અહિતકર છે. પિતાના અને પિતાના છોકરાના હિતને ખાતર તેમણે પિતાની આવી ભૂલ સુધારી લેવી જોઈએ.
બાળકને પાઠશાળાએ મોકલતી વખતે મા-બાપ કે ઘરના વડીલે તરફથી રજેરેજ સૂચના અપાવી જોઈએ કેતમારે પાઠશાળામાં જઈને વિનય પૂર્વક અભ્યાસ કરવાને છે. તોફાન-મસ્તી કે બીજું કોઈ અગ્ય વર્તન જરા પણ કરવાનું નથી. જે કરશે તે શિક્ષા થશે. તેવી જ રીતે પાઠશાળાએથી ઘરમાં આવ્યા પછી પણ મા–બાપે તેને પૂછીને ખાતરી કરી લેવી જોઈએ કે તેણે સૂચનાઓને અમલ કર્યો છે કે નહિ? અને જો તેમાં તેની કસૂર જણાય તે તેનું અહિત ન થાય તે માટે તેને જરૂર શિક્ષા કરવી જોઈએ. ઉપરાંત પાઠશાળામાં જઈને પણ પિતાના બાળકને અભ્યાસ અને વર્તન આદિની તપાસ કરવી જોઈએ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
ઘર આંગણે જ્યારે શુભ પ્રસંગ હોય ત્યારે વિવેકી મા–બાપ પાઠશાળામાં અભ્યાસ કરાવતા વિદ્યાગુરુઓને ભૂલે નહિ. પોતાના બાળકની સાથે ભણતાં પાડશાળાના વિદ્યાથીઓને પણ ભૂલે નહિ. પાઠશાળામાં અવારનવાર પ્રભાવનાદિ કરવા દ્વારા તેમને અભ્યાસમાં પ્રેત્સાહિત રાખવા જોઈએ.
વિવેકી, હિતેચ્છું અને જેનપણાની ખુમારીવાળા મા–બાપાએ પોતાની આ ફરજો સારી રીતે બજાવતાં રહેવું જોઈએ. વાર ધનને કે ધર્મને?
તમે તમારા સંતાનને ધનને વારસ આપી જવાની કેટલી બધી કાળજી રાખો છો? તે માટે તમે કેટલાં કષ્ટ વેઠે છે? પણ એવી જ કાળજી તમને ધર્મને વારસો આપી જવાની ખરી ? ધન તો આ લેકમાં જ કદાચ ઉપકારી બની શકશે, ધર્મ તે નિશ્ચિતપણે ભવભવ ઉપકાર કરનારે છે. માટે ધન કરતાં ય ધર્મને વાર કિંમતી છે. | તમે વિવેક પૂર્વક શાંતચિત્તે જરા એટલે વિચાર કરી જુઓ કે ધનથી ધર્મ આવશે કે ધર્મથી ધન આવશે?” ધન આવશે પણ ધર્મથી, સચવાશે અને ભગવાશે પણ ધર્મથી જ! માટે ધર્મના વારસા વિનાનો કેવળ ધનને વારસો નિરર્થક અને જોખમી છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
ધર્મહીન સંતાનના હાથમાં ધનને ઢગલે આવી જશે તે તેઓ તેને સદુપયેાગ કરશે કે દુરુપયેગ કરશે ? તેનાથી તમારું કુળ ઉજજવળ બને એવાં ધર્મકાર્યો કરશે કે તમારું કુળ કલંકિત થાય એવાં પાપકર્યો કરશે ? ધમહીન સંતાનોના હાથમાં ધનનો ઢગલે આવી જશે તે તેઓ સાતે ય વ્યસનમાં ને પાપકાર્યોમાં ચકચૂર બની જશે! મા-બાપની સેવા, વડીલજનેને વિનય, કૌટુમ્બિક ફરજો વગેરે સાંસારિક દષ્ટિએ ઉપકારક એવી પ્રવૃત્તિઓ પણ ચૂકી જશે! સર્વ ધનને નાશ કરી નાખશે! અને પાપનાં પિોટલાં બધી દુર્ગતિમાં પહોંચી જશે! આ લેકમાં ય દુઃખી થશે ને પરલોકમાં ય દુઃખી થશે !
ધર્મહીને સંતાનના હાથમાં ધનને ઢગલે આવતાં તેના દ્વારા તેઓ આત્મહિત અને પરોપકાર કરી આ લેક પરલોકમાં સુખ પામે તે સંભવિત જણાતું નથી !
તમે તમારાં સંતાનોને આ લેકમાં ને પરલેકમાં દુઃખી કરવા ઈચ્છે છે કે સુખી કરવા ઈચ્છે છે? જે તમે તેમને ઉભયલોકમાં સુખી કરવા જ ઈચ્છતા હો તે મુખ્યત્વે ધર્મને જ વાર આપવાની કાળજી રાખે. સાથે સમ્યજ્ઞાન પણ અપાવે. ધર્મનાં સંસ્કાર અને સમ્યજ્ઞાન જ તેમને સદાચારમાં સ્થિર રાખી શકશે. જ્યાં સદાચાર છે ત્યાં જ લક્ષ્મીને વાસ ચિરકાલીન છે. ધર્મના સંસ્કારોથી અને સમ્યજ્ઞાનથી, વાસિત થયેલા
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ચિત્તવાળા સંતાને સુખમાં લીન નહિ બને અને દુખમાં દીન નહિ બને. ગમે તેવી વિષમ પરિસ્થિતિમાં પણ તેઓ પિતાના ચિત્તને સ્વસ્થ રાખી શકશે. સાચું સુખ ચિત્તની સ્વસ્થતામાં જ રહેલું છે. (૩) વિદ્યાગુરુઓની ફરજ –
જેઓએ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવ્યું છે, એવા વિદ્યાગુરુઓ અવશ્ય હેય-ઉપાદેયને વિવેકવાળા હોય ! શાસ્ત્રનિષિદ્ધ રાત્રિભેજન, કંદમૂળ, વાસી, અભક્ષ્ય આદિને ત્યાગ કરનાર હાય ! શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ દર્શન, પૂજન, ચૈત્યવંદન, ગુરુવંદન, વ્રત, પચ્ચખાણ, સામાયિક, પ્રતિકમણ, પૌષધ આદિ ધર્મોકિયામાં શ્રદ્ધાપૂર્વક યથાશક્તિ ઉદ્યમ કરનારા હેય!
વિદ્યાગુરુઓએ માત્ર જ્ઞાન જ આપવાનું છે એવું નથી. જ્ઞાનની સાથે તેમણે બાળકનાં સુકોમળ હૃદયમાં દર્શનનું એટલે શ્રદ્ધાનું પણ સિંચન કરવાનું છે અને ચારિત્ર એટલે ધર્મક્રિયાઓના સંસ્કાર પણ તેમનામાં રેડવાના છે.
આ સમ્યમ્ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રનું શિક્ષણ આપનારા વિદ્યાગુરુઓનું જીવન અવશ્યમેવ સાદું, સાત્ત્વિક, સંતોષી અને સદાચારી હોવું જોઈએ એ વાત નિર્વિવાદ છે. જે આ વાતમાં કાંઈપણ ખામી હોય તે તે ભાસ્પદ નથી પણ સ્વપર અહિતકર છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
આવા ઉત્તમ વિદ્યાગુરુઓએ પિતાની પાસે ભણવા આવનારા બાળકો પ્રત્યે નિઃસ્વાર્થ પણે ખૂબ જ વાત્સલ્યભાવ કેળવવું જોઈએ. અને બાલમાનસ સમજીને તેમની સાથે કામ લેવું જોઈએ. ધર્મશાસ્ત્રોમાં કહેલી સુંદર કથાઓ અવાર-નવાર કહીને, નહિ ભણવાથી થતું નુકસાન સમજાવી ભણવામાં તેમને રસ અને કાળજી વધે તેમજ ધર્મના સંસ્કારે જળવાઈ રહે તેવો પ્રયાસ કરતાં રહેવું જોઈએ. બાળકોને તેમની ભૂલ વાત્સલ્ય પૂર્વક મધુર વચનેથી સમજાવવી જોઈએ. આમ કરવાથ એગ્ય જીવને લાભ થયા સિવાય રહેશે નહિ.
વિદ્યાગુરુઓએ પિતે સારી રીતે ઉચ્ચારશુદ્ધિ કરી લેવો જોઈએ. તેમજ વિદ્યાર્થીઓને શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક સૂત્રપાઠ આપવાની અને લેવાની કાળજી રાખવી જોઈએ. બાળકે ગોખતાં હોય ત્યારે પણ ખોટું ન ગોખે તેનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ. દરેક વિદ્યાર્થીને જ પિતાના ઘરે પુનરાવર્તન કરવાની વારંવાર પ્રેરણું કરવી જોઈએ.
નજીકમાં ઉપાશ્રય હોય અને ત્યાં ગુરુ ભગવંત બિરાજમાન હોય તે નિત્ય ગુરુવંદનના સંસ્કાર પાડવા માટે બાળકોને સમૂહમાં ગુરુવંદન કરવા લઈ જવા જોઈએ.
પાઠશાળામાં બાળકોની સંખ્યા દિનપ્રતિદિન વધતી રહે પણ ઘટતી ન જાય તે પ્રયત્ન નિરંતર કરતાં રહેવું જોઈએ.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
(૪) કાયવાહકાની ફરજ :
પાઠશાળાના કાર્ય વાડુકાનુ જીવન પણ હેય-ઉપાદેયના વિવેકવાળુ, ધમ પરાયણ, સાદું, સ`તેષી અને સદાચારી હાવુ" જોઇએ.
તેમનું કાર્ય મુખ્યત્વે પ્રથમના ત્રણે ય અંગેાને તેમની ફ્રજનું ભાન કરાવતા રહેવાનુ છે તેમને પેાતપેાતાની ફરજમાં સાદા રાખવાનુ છે. તે માટે તેમણે બાળક, તેમના મા-બાપ અને પાઠશાળાના શિક્ષકે આ ત્રણે ય અંગેા ઉપર પેાતાની નજર રાખ્યા કરવી જોઇએ. આમાંથી કાઈપણ પેાતાની ક્રજ ચૂકતા જોવામાં આવે ત્યારે વિવેક પૂર્વક તેમને તેમની ફ્રજનું ભાન કરાવવાના પ્રયત્ન કરવા જોઇએ.
ભણનારને અને ભણાવનારને હુંમેશાં પ્રાત્સાહન મળતું રહે તેવી સુદર યાજનાએ કરવી જોઇએ. કાય વાહકોએ સાથે અથવા વારાફરતી પાઠશાળાની મુલાકાત લેતા રહેવુ જોઇએ. જેથી જાગૃતિ રહે અને પ્રે।ત્સાહન પણ મળતુ રહે.
પાઠશાળાની મુલાકાત લેનાર કા વાહકે શિક્ષકાની અભ્યાસ કરાવવા અંગેની ચીવટની તેમજ બાળકાના અભ્યાસની અને વનની તપાસ કરવી જોઈએ. શિક્ષકે જો ચીવટપૂર્ણાંક અભ્યાસ કરાવતા હાય તે તેમની કદર કરવી જોઇએ. બાળકે ને ઊભા કરી તેમની પાસે તેમણે કરેલા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
અભ્યાસમાંથી કેટલાંક સૂત્રે બેલાવીને તેમના અભ્યાસની ચકાસણી કરવી જોઈએ. તેમજ સામાયિક, પ્રતિકમણ, ચૈત્યવંદન આદિ ધર્મક્રિયાઓની પણ ચકાસણી કરવી જોઈએ. એવી રીતે ચકાસણી કરતાં જે બાળકો અટક્યા વિના શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક, જે જે પૂછવામાં આવે તે બધું બાલી જતાં હોય, અને તેમનું વર્તન વિનયી હોય તો પ્રસન્ન થઈને પિતાના ખીસામાંથી પાંચ-દશ રૂપિયા કાઢીને તેમને ઈનામ તરીકે આપી દેવા જોઈએ, તેથી તેમને ઘણું પ્રોત્સાહન મળી શકે. આમ કરવાથી ભણવામાં આળસ કરનારા બીજા બાળકોને પણ ભણવાનું મન થાય છે. ભણનાર ભણાવનારને જ્ઞાનની વૃદ્ધિ માટે જે કોઈ સગવડની જરૂર હોય તે વાજબી રીતે પૂરી પાડવી જાઈએ અને અગવડ હોય તે દૂર કરવી જોઈએ.
કેટલીક જગ્યાએ એવું પણ જોવામાં આવે છે કે પાઠશાળામાં બાળકોની સંખ્યા ૧૦૦ થી ૧૨૫ ની હોય, તેમને ભણાવનાર શિક્ષક એક જ હોય અને તેણે એક જ કલાકમાં બધાને પાઠ આપવા લેવાનો હોય, ત્યારે એક કલાકના મર્યાદિત સમયમાં એક જ શિક્ષક દ્વારા તે કોઈ રેતે શક્ય બની શકતું નથી. આમ બનતું હોય
ત્યાં કાર્યવાહક માટે સમયની કે શિક્ષકની વૃદ્ધિ કરવાનું કાર્ય અનિવાર્ય થઈ પડે છે. જે આમ ન કરવામાં આવે તો બાળકોના અભ્યાસમાં ખામી રહેવાને સંભવ રહે છે. માટે આ એક મહત્ત્વની વાત ઉપર પણ કાર્યવાહકોએ ખાસ ધ્યાન આપવું જોઈએ.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
સૌથી વધારે વાજબી વાત તે એ છે કે, જેઓને આજીવિકા માટેની ખાસ કોઈ ચિ‘તા નથી એવા મેાટી ઉમરના શ્રાવકાએ અને શ્રાવિકાઓએ જ નિઃસ્વાર્થ પણે પાતપાતાના ગામના બાળકોને ધાર્મિક અભ્યાસ કરાવવાનું કાય` પેાતાની ફરજ સમજીને સ'ભાળી લેવુ જોઈએ. અને તેમાં પુરુષા છેકરાઓને જ ભણાવે અને સ્ત્રીએ છેકરીઓને જ ભણાવે એવી સ્વપર ઉભયને માટે કલ્યાણકારી મર્યાદાનુ` પાલન કરવાની વમાનકાળમાં તે ખૂબ ખૂબ જરૂર જણાય છે. એમ કેટલાક અનુભવેને અંતે જણાયું છે.
દવા અને હવા
જડવાદના પ્રચારના જોરથી મિથ્યાજ્ઞાનનો પ્રચાર નિપ્રતિદિન વધી રહ્યો છે. તેનાં કારણે ખાળકે અને તેમના મા-બાપ તરફથી સભ્યજ્ઞાન પ્રત્યે ભારે દુક્ષ સેવાઈ રહ્યું છે. પાઠશાળામાં બાળકાની સંખ્યા સ્ક્રિનપ્રતિદિન ઘટી રહી છે. તેથી ઘણા ગામામાં પાઠશાળાની હાલત ક્ષયના રેગથી પીડાતા માણસના ઢેઢુ જેવી બની ગઈ છે.
આમ છતાં એટલું અવશ્ય ધ્યાનમાં રાખવા ચેાગ્ય છે કે, ગમે તેવા રાી માણસ પણ શક હાય ત્યાં સુધી શુદ્ધ દવા અને વિશુદ્ધ હવાની મદદથી પેાતાના દળ દેહને ત દુરસ્ત અને પુષ્ટ કરવાના જ પ્રયત્ન કરે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
છે. પણ વિવેકી માણસ તેને નાશ કરવાનો પ્રયત્ન કરતું નથી.
તેવી જ રીતે વિવેકી અને ધર્મપ્રેમી પુણ્યાત્માઓએ પણ જાતજાતની આકર્ષક જનાઓ રજુ કરવા દ્વારા બાળકનું અને મા-બાપનું સમ્યજ્ઞાન પ્રત્યે આકર્ષણ વધારીને પાઠશાળાની હાલત સુધારવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ પણ એને બંધ કરવાને વિચાર નહિ જ કરો જોઈએ.
N
I
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચેાથુ’
ન્યાયાધીશનું દૃષ્ટાંત
0008zcc=o
********
***
વૈખક : મુનિશ્રી હિતવિજયજી
જેમ અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરવાથી અન થાય છે તેમ અશુદ્ધ લખવાથી પણ અનથ થાય છે. તે વાત નીચેના દૃષ્ટાંતથી સારી રીતે સમજાશે,
એક હતા ન્યાયાધીશ, તે એક માટા બંગલામાં રહેતા હતા. તે બંગલાની ફરતે કાટ હતા. તે કેટની દીવાલ પાસે લા। ગટ્ટુકી કરતા હતા. તેથી ન્યાયાધીશે પાતાના નેકરને હુકમ કર્યો કે–તુ' જઈને કાટની દીવાલ ઉપર આ પ્રમાણે લખી આવ કે
અહીં ગંદકી કરવી નહિ, કરનારને સજા થશે.’ પણ તે અબુધ નાકરે તો જઈને લખ્યું કે• અહીં ગંદકી કરવી, નહિ કરનારને સજા થશે. કાટની દીવાલ ઉપર આવુ આશ્ચય કારી લખાણ વાંચીને લેાકે ત્યાં પહેલાં કરતાં વધારે ગંદકી કરવા લાગ્યા. તેથી તે ન્યાયાધીશને પણ ઘણું આશ્ચય થયું'. તેમણે ત્યાં ગ`કી કરનારા લોકોને પકડીને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
TO
E
TET
અહીંગંદકી કરવી નહિ કરનારનેચા થશે.
ITH
સજા ફરમાવી. લેકે કહે–અમને સજા શાની? અમે શો ગુને કર્યો છે? અમે તે તમારા હુકમને અમલ કર્યો છે ! લેકોની વાત સાંભળી ન્યાયાધીશ તે વિસ્મય પામ્યા ! ને પૂછયું–તમે શી રીતે મારા હુકમનો અમલ કર્યો છે ? ત્યારે કે તેમને કોટની દીવાલ પાસે લઈ ગયા ને તેના ઉપરનું લખાણ વંચાવ્યું. “અહીં ગંદકી કરવી, નહિ કરનારને સજા થશે.” ન્યાયાધીશે જોયું કે અક્ષરો તે બરાબર હતા પણ અલ્પવિરામ ચિહ્નને જે શબ્દની પછી મૂકવાનું હતું તે શબ્દની પહેલા મૂકી દેવામાં આવ્યું હતું. નરે ભૂલ કરી નહિ જેવી ! પણ તેથી આગળ આવી ગયેલા અપવિરામે તે આશ્ચર્યકારી અનર્થ સર્જી દીધો ! તેણે તે મેજીસ્ટ્રેટના ય મેજીસ્ટ્રેટનું કામ કર્યું. મેજીસ્ટ્રેટે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
લેકેને દોષિત ઠરાવી સજા કરી, તે અપવિરામે તેમને નિર્દોષ ઠરાવી છેડાવી મૂકયા ! ' લખવા-બેલવાની નહિ જેવી ભૂલનું પણ આ કેવું પરિણામ !
ધાર્મિક સૂત્ર લખવા-બેલવામાં નહિ જે ફેરફાર થાય તે પણ આવું જ પરિણામ આવે ને ? માટે ધાર્મિક સૂત્રે ભણવા-બેલવામાં ખૂબ જ કાળજીવાળા અને ! શુદ્ધિ જાળ અશુદ્ધિ ટાળે !
-
lt
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
સમ્યજ્ઞાનને મહિમા :જઈ વિ હ દિવસે પયં, ધરેઈ પણ વા સિલેબદ્ધ છે ઉજજોએ મા મંચસુ, જઈ ઈચ્છસિ સિફિખઉં નાણું છે
શાસ્ત્રકાર કહે છે કે જે તમે જ્ઞાન ભણવાને ઈચ્છતા છે તે, આખો દિવસ ગોખવાની મહેનત કરવા છતાં ભલે આખી ગાથાનું એક જ પાદ મેઢે થતું હોય, પંદર દિવસ સુધી ગેખવાની મહેનત કરવા છતાં અડધી જ ગાથા મેઢ થતી હોય તે પણ સમ્યજ્ઞાન ભણવાને ઉદ્યમ કદાપિ છોડે નહિ.
સમ્યગજ્ઞાન કર્મનાં બંધને કાપી મુક્તિ આપે. જ્યાં સુધી મુક્તિ ન આપે ત્યાં સુધી ભાભવ ચિત્તની શાંતિ અને સમાધિ આપે.
સમ્યજ્ઞાન સદ્ગતિનું કારણ છે, સંસાર સાગરમાં વહાણ સમાન છે અને અંધકારમાં સૂર્ય સમાન છે. હેય-ઉપાદેયને વિવેક કરાવનાર છે. એકેન્દ્રિય આદિ ઇવેને ઓળખાવી તેમની હિંસાથી આપણું આત્માને બચાવનાર છે. જળ જેમ શરીરની મલીનતાને દૂર કરે છે તેમ સમ્યગજ્ઞાન અંતઃકરણની મલીનતાને દૂર કરે છે.
તૃતીયં લેચન જ્ઞાન, દ્વિતીયે હિ દિવાકર અચૌર્યહરણું વિત્ત, વિના સ્વર્ણ” વિભૂષણમ છે સમ્યગજ્ઞાન ત્રીજા અને સમાન છે, બીજા સૂર્ય
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૪
સમાન છે, ન ચેરી શકાય એવા ધન સમાન છે અને સોના વગરના: આભૂષણ સમાન છે. આહાર નિદ્રા ભય મૈથુનાનિ, સામાન્યમેતત્પશુભિનંરાણામ જ્ઞાનં વિશેષ: ખલુ માનુષાણુ, જ્ઞાનેન હીના પશવઃ મનુષ્યા છે
આહાર, નિદ્રા, ભય, મૈથુન આ બધી બાબતે તે પશુઓમાં અને મનુષ્યમાં સમાન દેખાય છે. તેથી તેના દ્વારા માણસ–જાનવરને ભેદ પડી શકતા નથી. પશુઓથી માણસને જુદે પાડી બતાવનાર તે સમ્યગજ્ઞાન જ છે. જેણે સમ્યજ્ઞાન મેળવ્યું નથી તેને પશુઓથી જુદો પાડી શકાતું નથી. અર્થાત્ સમ્યજ્ઞાન વિનાને માણસ પશુતુલ્ય છે. કારણ કે, સમ્યજ્ઞાનથી જ કા–અકાય, ભક્ય–અભક્ષ્ય, સાર–અસાર આદિ જાણી શકાય છે. સમ્યજ્ઞાન દ્વારા જ આત્માની ખાનાખરાબી કરનારા કષાયેનો નાશ કરી શકાય છે. ગમે તેવી સંપત્તિ-વિપત્તિમાં પણ સમ્યજ્ઞાન દ્વારા જ મનને સ્વસ્થ રાખી શકાય છે. અજ્ઞાન ખલુ કર્ટ, કેધાદિ કપિ સર્વપાપેભ્યઃ અર્થ હિત અહિત વા, ન વેત્તિ કેનાડકવૃત લેક છે
કેધાદિ સર્વ પાપ કરતાં પણ અજ્ઞાન વધુ દુઃખદાયક છે. કારણ કે, અજ્ઞાનથી ઢંકાયેલા લોકો હિતકર કે અહિતકર કાર્યને જાણી શકતા નથી.
હિંસક એવા ચિલાતીપુત્રને “ઉપશમ, સંવર, વિવેક માત્ર આ ત્રણ જ પદનું જ્ઞાન થયું તે પણ તેના દ્વારા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
તે પિતાની બગડેલી બાજી સુધારી શક્યો અને નરકમાં પડવાને બદલે પાંચમા દેવલેકે પહોંચી ગયે.
દેવે આંખના પલકારા વિનાના હોય છે, નહિ કરમાયેલી પુષ્પની માળાવાળા હોય છે, જમીનથી ચાર આંગળ ઊંચા રહેનારા હોય છે અને મનથી જ કાર્ય સાધી લેનારા હોય છે. વીર પ્રભુનાં મુખેથી માત્ર આટલું જ જ્ઞાન આકરિમક રીતે મળી ગયું તે તેની મદદથી રહિણી ચેર, બુદ્ધિના ભંડાર સમા અભયકુમારની માયાજાળમાંથી છટકીને મૃત્યુદંડની સજામાંથી બચી જવા સમર્થ બન્યા. તેમજ તે જ્ઞાનના પ્રતાપે જ બેય પામી દીક્ષા લઈ આત્મકલ્યાણ કર્યું.
બુજઝ બુજઝ ચંકેસિયા”—એવા વીર પ્રભુના શબ્દ સાંભળી જાતિસ્મરણજ્ઞાન થવાથી, જ્ઞાનના પ્રભાવે જ ચંડકૌશિક સર્પના આત્માની ખાનાખરાબી થતી અટકી ગઈ, ભવની પરંપરા બગડતી અટકી ગઈ અને નરકગતિને મહેમાન બનવા તૈયાર થયેલે તેને આત્મા માર્ગ બદલીને દેવગતિનો મહેમાન બન્યો.
સમ્યગજ્ઞાનને આ મહિમા જાણું, આપણે આત્માના કલ્યાણને માટે આપણે પણ આળસ છેડીને રોજ નવું નવું સમ્યગ જ્ઞાન મેળવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
જ્ઞાનની આશાતના અને આરાધના :
-
ધાર્મિકસૂત્રેા એ જ્ઞાન છે. પુસ્તક, સાપડા, કાર કે લખેલા કાગળ, પેન્સીલ, એલપેન, ઇન્ડીપેન વગેરે જ્ઞાન ભણવામાં ઉપયેગી વસ્તુ તે જ્ઞાનનાં સાધન છે. ભણાવનાર વિદ્યાગુરુ એ જ્ઞાની છે.
જ્ઞાન, જ્ઞાનનાં સાધન અને જ્ઞાનીની આશાતના કરવાથી જ્ઞાનાવરણીય ક ધાય છે.
અશુદ્ધ ભણવુ' અને બીજાને પણ અશુદ્ધ ભણાવવું તે જ્ઞાનની અશાતના છે.
ધામિ કજ્ઞાન ભણવા પ્રત્યે અરુચિ કે અણુગમા બતાવવા, ભણવામાં પ્રમાદ કરવા, કઢાળા લાવવા, ભણેલુ યાદ રાખવાના પ્રયત્ન કરવા નહિ ને ભણીને ભૂલી જવું તે પણ જ્ઞાનની આશાતના છે.
જ્ઞાન ભણવામાં ઉપયેગી પુસ્તક, સાપડા વગેરે જ્ઞાનનાં સાધનોને થૂક પરસેવા, શ્લેષ્મ વગેરે આપણા શરીરનો મેલ લાગવાથી તેને ખેાળામાં કે બગલમાં રાખવાથી, તેમજ ધાતિયામાં વીંટાળવાથી, તેના ઉપર બેસવાથી, તેને લાત મારવાથી, તેને પગ નીચે કચરવાર્થી, તે પાસે રાખીને ખાવા-પીવાથી કે ઝાડો-પેશાબ કરવાથી અને તેને ફાડીતાડી નાખવાથી જ્ઞાનની આશાતના થાય છે.
ભણાવનાર વિદ્યાગુરુને અવિનય કરવા, તેમની સામે ખેલવું, તેમને ખરાબ વચને સભળાવવા, તેમની
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
નિંદા કરવી, તેમની હાંસી-મશ્કરી કરવી, તેમનું અપમાન કરવુ, તેમને પથ્થર વગેરેથી મારવા વગેરે કરવાથી તેમની એટલે જ્ઞાનીની આશાતના થાય છે.
દુષ્ટ વન
જ્ઞાન, જ્ઞાનનાં સાધન અને જ્ઞાનીની આશાતનાના સમજ પૂર્વક ત્યાગ કરવાથી અને એમનુ આદર પૂર્વક આસેવન કરવાથી સમ્યજ્ઞાનની આરાધના થાય છે, તેથી જ્ઞાનાવરણીયકર્મની નિર્જરા થાય છે અને જ્ઞાનાવરણીયકની નિર્જરા થવાથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્ણાંક ધાર્મિક સૂત્રેા ભણવાથી અને ભણાવવાથી સમ્યજ્ઞાનની આરાધના થાય છે અને તેનાથી ભગુનાર-ભણાવનાર બન્નેને જ્ઞાનાવરણીયકની નિરાના પરમ લાભ પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્યારે અશુદ્ધ ભણવાથી અને ખીજાને અશુદ્ધ ભણાવવાથી ભણનાર–ભણાવનાર બન્નેને જ્ઞાનાવરણીયક (આત્માના જ્ઞાન ગુણને રોકી દેનારુ' એક પ્રકારનું પાપક) આંધાય છે.
અશુદ્ધ પાઠ આપનાર વિદ્યાગુરુને જ્ઞાનાવરણીયક્રમ બંધાય છે. તેનાથી ખચવા માટે વિદ્યાગુરુએએ સૂત્રેાના ઉચ્ચારની શુદ્ધિ અવશ્ય કરી લેવી જોઈએ.
ઘણા વર્ષોથી પાઠશાળામાં ભણાવનાર વિદ્યાગુરુઓએ એવા વિચાર તે નહિ જ કરવા જોઇએ કે- અમે તે તા ત ઘણા વર્ષોથી પાઠશાળામાં ભણાવીએ છીએ, તેથી અમારી
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ભૂલ કે અશુદ્ધિ કઈ પણ ઠેકાણે નથી, અમારું તે બધું શુદ્ધ જ છે. આ વિચાર કરવો ઠીક નથી કેમકે આપણે સહુ અપૂર્ણ છીએ. તેથી આપણે પણ ભૂલ અને અશુદ્ધિ હેવાનો પૂરેપૂરો સંભવ છે. માટે વિદ્યાગુરુઓએ પિતાની ભૂલ અને અશુદ્ધિઓ તપાસીને તેને વહેલી તકે દૂર કરવાને સવિશેષ પ્રયત્ન કરે જોઈએ. જેથી તેમને પિતાને અને તેમની પાસે ભણનારને પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મની નિર્જરાને પરમ લાભ પ્રાપ્ત થાય.
વિદ્યાગુરુઓ શુદ્ધ પાઠ આપતા હોય ત્યારે તેટલી જ કાળજી રાખીને શુદ્ધ પાઠ ગ્રહણ કરવામાં ન આવે પણ બેદરકારી રાખી અશુદ્ધ પાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવે તો અશુદ્ધ પાઠ ગ્રહણ કરનારને દોષ લાગે અને જ્ઞાનાવરણીયકર્મ બંધાય.
વિદ્યાગુરુનાં મુખેથી શુદ્ધ પાઠ ગ્રહણ કર્યા પછી પણ ધ્યાનપૂર્વક ચેપડીમાં જોયા વિના, મીંડા વગેરેને ખ્યાલ રાખ્યા વિના ગમે તેમ ગેખવાથી પણ જ્ઞાનાવરણીયકર્મ બંધાય છે.
પૂર્વે જે અશુદ્ધ ગેખેલું હોય, તેને શક્તિ હોવા છતાં પણ સુધારી લેવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે નહિ તે પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે.
આપણે જે કાંઈ ભણુ ગયા હોઈએ, તે બધું શક્તિ હોવા છતાં આળસથી યાદ રાખવાનો પ્રયત્ન કરીએ નહિ,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
સ્વાધ્યાય આદિને ત્યાગ કરીને બધું ભૂલી જઈએ તે પણ જ્ઞાનાવરણીયકર્મ બંધાય છે. - જ્ઞાનની આશાતના ટાળવા માટે પુસ્તકને શરીરથી અને કપડાંથી દૂર સાપડ ઉપર રાખીને અને તેના ઉપર થુંક ઊડીને પડે નહિ તે માટે મુખની આડે હાથ રાખીને ભણવું જોઈએ.
સૂત્રમાં જેટલા અક્ષર હોય તેટલા જ બેલવા જોઈએ. તેમાં હોય તેના કરતાં એક અક્ષર કે મીંડું વધી જાય તે પણ દેષ લાગે અને ઘટી જાય તે પણ દેષ લાગે. દોષ લાગવાથી જ્ઞાનાવરણીયકર્મ બંધાય છે.
વિદ્યાગુરુઓએ સૂત્રપાઠ આપતી–લેતી વખતે તેમજ બાળકો ગોખતા હોય ત્યારે પણ ઉચ્ચારશુદ્ધિની ખૂબ જ કાળજી રાખવી જોઈએ.
જ્ઞાનની આશાતનાથી બંધાયેલાં જ્ઞાનાવરણીયકર્મો, જીવને સંસારમાં ભટકાવે છે, અનેક ભવ સુધી મૂર્ખદશામાં રાખે છે, તેમજ બહેરે, મૂંગો અને બેબો પણ બનાવે છે.
આવું કાંઈ ન બને અને સહુ ઉત્તરોત્તર ઊર્ધ્વગતિ સાધી મુક્તિનાં શાશ્વત સુખ પામે એવા શુભ આશયથી આ પુસ્તકનાં બીજા પ્રકરણમાં કેટલાક મહત્વના જોડાક્ષરોની અને તેમના ઉચ્ચારની સાદી સમજ આપવામાં આવી છે. તે વાંચી વિચારી સમજીને સારી રીતે શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરતાં શીખી લેવું જરૂરી છે, જેથી આપણું જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની નિર્જરા થાય.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
લાભ થાય છે. કારણ કે, શુદ્ધ ખેલાતાં સૂત્રો સાંભળીને અનેક પામે છે અને અનુમેાદના કરી ખપાવે છે.
શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્ણાંક સૂત્રો ખેલવાથી સ્વ-પર ઉભયને ઉચ્ચાર પૂર્ણાંક સુંદર રીતે ભદ્રક પરિણામી જીવે હ પેાતાનાં જ્ઞાનાવરણીયક
કૃતજ્ઞતા અને કૃતઘ્નતા :—
કારા કે લખેલા કોઈ પણ કાગળ માળવા, તેના ઉપર એસવુ, તેમાં ખાવુ, તેનાં ઉપર ઝાડો-પેશાબ કરવા, તેને રસ્તામાં કે ઉકરડામાં ગમે ત્યાં ફેંકી દેવા અને તેના ઉપર પગ દઈને ચાલવું તે જ્ઞાનની આશાતના છે.
કાગળ, કલમ, પુસ્તક એ બધાં અક્ષર લખવાનાં સાધન છે. અક્ષર એ જ્ઞાન મેળવવાનુ સાધન છે. આપણે સહુ જ્ઞાનથી જ ડાહ્યા ને વિવેકી બનીએ છીએ.
જો અક્ષર ન હોત, અક્ષરા લખવાનાં કાગળ-કલમ શાહી–પુસ્તક વગેરે સાધના નહાત અને ભણાવનારા વિદ્યાગુરુએ પણ ન હેાત તા આપણુા ક્ષયે પશમની મદતાના કારણે આપણે કાંઈ ભણી કે સમજી શકયા ન હાત, તેથી સાવ અજ્ઞાન અને અવિવેકી જ રહ્યા હાત ! માટે જ જ્ઞાન, જ્ઞાનનાં સાધના અને જ્ઞાની ગુરુએ એ બધા આપણા પરમ ઉપકારી છે.
તેથી જ્ઞાન, જ્ઞાનનાં સાધન અને જ્ઞાની ગુરુએની મન-વચન-કાયાથી ભક્તિ કરવી તે કૃતજ્ઞતા છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
જ્ઞાન, જ્ઞાનના સાધન અને જ્ઞાની ગુરુઓની મન-વચન કાયાથી આશાતના કરવી તે કૃતજનતા છે.
કૃતજ્ઞતા એ માટે ગુણ છે ! કૃતનતા એ મોટે દેવ છે! આપણે સહુ દેષ ટાળીએ અને ગુણ મેળવીએ !
ધર્મનું મૂળ વિનય –
જેમ દયા એ ધર્મનું મૂળ છે તેમ વિનય પણ ધર્મનું મૂળ છે.
સહુની સાથે નમ્રતાથી વર્તવું તેનું નામ વિનય.
અભિમાની માણસ કેઈને વિનય કરી શકતા નથી, માટે આપણે નિરભિમાની બનવું જોઈએ.
દુનિયામાં ધનના ઢગલાથી અને સત્તાના જોરથી પણ જે કામ થતાં નથી તે કામ વિનયથી ક્ષણવારમાં થઈ જાય છે.
વિનય એક શ્રેષ્ઠ વશીકરણ છે. વિનયથી વૈરી પણ વશ થઈ જાય છે. શત્રુ મિત્ર બની જાય છે. તેથી જ કહેવત પડી છે કે- “વને (વિનય) વેરીને વશ કરે.”
જેમ ચંદ્ર વિનાની રાત શેભતી નથી, પાણી વિનાનું સરોવર શોભતું નથી, ફળ-ફૂલ-પાંદડાં વિનાનું ઝાડ શોભતું નથી, પ્રતિમા વિનાનું મંદિર શોભતું નથી, આંખ વિનાનું મુખ શુભતું નથી, તેમ વિનય વગરને માણસ પણ ભતે નથી. ચતુરાઈ, હોશિયારી, રૂપ, ધન, યૌવન એ બધું જ વિનય વિના નિરર્થક છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ખૂબ જ સુંદર વસ્ત્ર અને અલંકારોથી સુસજજ, અત્તરથી સુવાસિત કરેલા શરીરવાળે અને ખૂબ જ રૂપાળે છેકરે પણ જે તે છડું વર્તન કરતે હેય, ગાળો બોલતે હોય, વિનય વગરને હોય તો તે કેઈને પણ ગમતે નથી, કેઈએને સંગ કરવા ઈચ્છતું નથી, સહુ એનાથી દૂર ભાગે છે.
પણ વિનયી, સુંદર-મધુર વાણી બોલનારે અને સહુની સાથે નમ્રતાથી વર્તનાર છોકરે ગોબરે ને કદરૂપ હોય તે પણ સહુને પ્રિય બને છે.
જે ત્રણેય જગતના નાથ છે અને ઇન્દ્રો પણ જેમની સેવા કરે છે એવા આપણુ ભગવાન પણ જ્યાં સુધી સંસારમાં રહે છે ત્યાં સુધી પિતાના માતા-પિતાને શ્રેષ્ઠમાં શ્રેષ્ઠ વિનય કરે છે. પોતે મિત્રો સાથે બેઠા હોય ત્યાં પિતાના માતા-પિતા આવે તે તરત જ ઉભા થઈ જાય અને તેમની સામે હાથ જોડીને ઊભા રહે. તેઓ પિતાના માતા-પિતાને પિતાનાથી સહેજ પણ દુઃખ થાય એવું કઈ પણ વર્તન ક્યારેય કરે નહિ પિતે દુઃખી થઈને પણ માતા-પિતાને સુખી કરે. આપણે એ જ ભગવાનના ભકત છીએ માટે આપણે પણ એવા વિનયી બનવું જોઈએ.
વિનય અને વિદ્યા -
વિનય મનથી પણ થાય, વચનથી પણ થાય અને કાયાથી પણ થાય.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
ઉપકારી દેવ-ગુરુ-ધર્મ, મા-બાપ, વિદ્યાગુરુ અને વડીલજને પ્રત્યે હૃદયમાં પૂજ્યભાવ રાખે તેનું નામ માનસિક વિનય છે.
ઉપકારી એવા તે બધાના દોષ કદાપિ બોલવા નહિ. પણ હમેશાં ગુણગાન જ કરવા તે વાણીને અથવા વચનને વિનય છે.
ઉપકારી એવા તે બધાનું કામ કરવું, તેમની સેવાભક્તિ કરવી તે કાયાને એટલે કાયા દ્વારા કરાતે વિનય છે.
આવા વિનયવંતને લીલામાત્રમાં (અહ૫ પ્રયત્નથી જ) ઘણું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
જ્ઞાનસ્ય ફલં વિરતિઃ જ્ઞાન ભણનારને જ્ઞાન ભણવાના બદલામાં મળનારું તાત્તિવક અને સર્વોત્તમ ફળ વિરતિ છે. પાપકાર્યોનો ત્યાગને પચ્ચખાણ કરવા તેનું નામ વિરતિ છે.
જ્ઞાનનું વિદ્યાનું આ સાચું અને સર્વોત્તમ ફળ પણ વિનયવંત જ પામી શકે છે.
જ્ઞાનનું તે સાચું ને સર્વોત્તમ ફળ પામવા માટે આપણે અવશ્ય વિનયી બનવું જોઇએ.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
) થઈ
(૧) આપણું આત્મા ઉપર લાગેલી કમેની રજને દૂર કરી, આત્માને નિર્મળ બનાવી, મુક્તિ અપાવી શાશ્વત સુખ પમાડે એવું જે વર્તન તેનું નામ વિનય.
(૨) શ્રી જિનેશ્વરદેએ આપણા માટે જે આજ્ઞાઓ ફરમાવી છે તે આજ્ઞા માનવી અને પાળવી તેનું નામ વિનય.
(૩) ગુરુભગવંતે જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞા મુજબની જે આજ્ઞાએ ફરમાવે તે આજ્ઞાઓને મસ્તકે ચડાવવી તેનું નામ વિનય.
(૪) શ્રી જિનેશ્વરદેએ બતાવેલા, ધર્મના આચરેનું પાલન કરવું તેનું નામ વિનય.
(૫) રાત્રિભોજન કરવું, વાસી, અભય ને કંદમૂળ ખાવું, નાટક-સિનેમા જેવા આ બધા પાપકાને ત્યાગ કરવો તેનું નામ વિનય.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
(૬) રે જ ભગવાનનાં દર્શન કરવા, પૂજા કરવી, ગુરુવંદન કરવું, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ વગેરે કરવું અને રોજ નવું નવું ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવું તેનું નામ વિનય.
(૭) જેનાથી આપણે આત્માનું હિત જ થાય એવી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞા મુજબની જે કઈ આજ્ઞા આપણા ઉપકારી માતા-પિતા ફરમાવે તે આજ્ઞાનું આદરપૂર્વક પાલન કરવું તેનું નામ વિનય.
(૮) એવા ઉપકારી માતા-પિતાને રેજ સવારમાં પગે લાગવું, તેમની સામે ન બેસવું અને તેઓ જીવે ત્યાં સુધી તેમની સુંદ૨માં સુંદર સેવા કરવી તેનું નામ
વિનય.
|
s'':
=>
| [] [E]L7
'
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
1
GIo
પુત્ર માતાપિતાને પગે લાગે છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
(૯) શ્રી જિનેશ્વરદેવાએ કહેલા ધર્મનું જ્ઞાન આપનારા ઉપકારી વિદ્યાગુરુ (પાઠશાળાનાં શિક્ષક) પ્રત્યે હૃદયમાં બહુમાન ભાવ રાખવો, તેએ આવે ત્યારે ઉભા થવું, હાથ જોડવા, તેમનાં બેઠા પછી બેસવું તેમની ઇચ્છા
] [[][]
શિક્ષક આવે છે ત્યારે બાળકા ઊભા થાય છે, હાથ જોડે છે. મુજબ વર્તવું, તેમની હિતકારી આજ્ઞા માનવી, તેમની સામે થવું નહિ, સામે ઐાલવુ નહિ, તેમની સાથે. તેાછડાઈથી વર્તવુ નહિ, તેમનુ અપમાન કરવું નહિં, અનાદર કરવેશ નહિ, તેમને ન ન ગમે તેવું કાંઇ કરવુ નહિં, તેમનુ ચિત્ત પ્રસન્ન રહે તેવુ જ ખેલવુ અને તે જ પ્રમાણે વર્તવુ તેનુ નામ વિનથ.
(૧૦) કાઇની સાથે લડવું-ઝગડવું નહિ, કેાઈની નિદ્રા-કુથલી કરવી નહિં, કેાઈની ઠઠ્ઠા-મશ્કરી કરવી નહિ,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
કેઈની સાથે તેછડું વર્તન કરવું નહિ અને કદિ પણ ગાળ બલવી નહિ તેનું નામ વિનય.
(૧૧) આપણું ઉપકારી ધર્મગુરુ, વિદ્યાગુરુ, માતાપિતા અને બીજા પણ વડીલજનો હિતબુદ્ધિથી આપણને ઠપકો આપે અને ગમે તેવા કઠોર શબ્દ કહે ત્યારે સામે બેલ્યા વિના આદરપૂર્વક તેઓ જે કહે તે સાંભળવું અને આપણી ભૂલ જોઈ એને સુધારવાનો પ્રયત્ન કરે એનું નામ વિનય.
(૧૨) રોજ સવારે ઓછામાં ઓછું નવકારશીનું અને સાંજે ચઉવિહાર કે તિવિહારનું પચ્ચખાણ કરવું તેનું નામ વિનય,
(૧૩) રસ્તે જતાં માર્ગમાં દેરાસર આવે ત્યારે સમય
-
-
-
-
-
'નમો જિણાણું
શg m( )
છે
.
DuQTOJOT
XQIQIO OZOLOLOXOID O: Ovox.o.
DDDDDDDD
બહારથી જિન મંદિરનાં દર્શન.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૨૮
અને શક્તિ હોય તે અંદર જઈને દર્શન કરી આવ્યા પછી જ આગળ જવું, સમય અને શકિત ન હોય તે બહારથી બે હાથ જોડી મસ્તક નમાવી “નમે જિણુણ કીધા પછી જ આગળ જવું તેનું નામ વિનય.
(૧૪) રસ્તે જતાં ગુરુમહારાજ કે સાધ્વીજી મ. સામા મળે ત્યારે (સાયકલ વગેરે વાહન પરથી નીચે ઉતરી, બુટ-ચપલ ઉતારી) બે હાથ જોડી મસ્તક નમાવી Wણ વધામિ કહેવું તેનું નામ વિનય.
મcથણવંદામિ)
:
:
ધર્મલાભ.
I[TILITICS
li
-..
.
-
II
'll
A1
ભાગમાં ગુરુ મહારાજને વંદન
(૧૫) રસ્તે જતાં પાઠશાળાના શિક્ષક તેમજ બીજા પણ ઉપકારી વડીલજને સામા મળે ત્યારે તેમને બે હાથ જેડી મસ્તક નમાવી પ્રણામ કરવા તેનું નામ વિનય.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
": "--
-
-
-
માતાપિતા
.
'
પ્રણામ
-
-
1;&Tof
Se
.
માર્ગમાં શિક્ષકને અને માતા પિતાને પ્રણામ.
(૧૬) ધર્મનાં પુસ્તકને જમીન ઉપર કે મેળામાં મૂકવું નહિ, બગલમાં રાખવું નહિ, છેતી વગેરે વસ્ત્રોમાં લપેટવું નહિ, તેને પગ કે થુંક લાગવા દેવું નહિ, તેનું નામ જી વિનય.
(૧૭) શરીરશુદ્ધિ અને મુખશુદ્ધિ કરીને, શુદ્ધ વસ્ત્રો પહેરી શુદ્ધ ભૂમિ ઉપર બેસીને ધ્યાનપૂર્વક ભણવું તેનું નામ વિનય.
(૧૮) મેઢામાંથી ઘૂંક ઉડીને પુસ્તક ઉપર ન પડે તે માટે મુખ આડો હાથ રાખીને ભણવું તેનું નામ વિનય.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૬૦
(૧૯) મોઢામાંથી ઘૂંક ઉડીને વિદ્યાગુરુ ઉપર ન પડે તેની કાળજી રાખવી તેમજ હાથ જોડીને ગાથા આપવી અને લેવી તેનું નામ વિનય.
હાથ જોડીને ગાથા આપે છે અને લે છે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
(૨૦) જે બાળકે આવા વિનયી હોય તેઓ જ ભગવાને કહેલું અને આપણું આત્માનું કલ્યાણ કરનારું એવું જ્ઞાન મેળવવાને માટે લાયક બની શકે છે.
'/vat .:: 11 1 1 1
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
. . .
.
રૂ
.
.
.
Ker drugih મરણ કે
ધાર્મિકસૂત્રે મુખ્યત્વે ધર્મક્રિયાઓ કરવા માટે જ ભણવાના હોવાથી પાઠશાળાના કાર્યવાહકોએ મહિનામાં પાંચ પર્વ તિથિએ અભ્યાસ બંધ રખાવી બાળકોને પ્રતિક્રમણ કરાવવું જોઈએ, જેથી તેમનામાં ધર્મક્રિયાઓ કરવાના સંસ્કાર પડે.
દર રવિવારે બાળકને સામાયિક કરાવવી જોઈએ અને તેમાં વિદ્યાગુરુઓએ, બાળકનાં હૃદયમાં ધર્મની શ્રદ્ધા વધારવા માટે અને સુસંસ્કારોનું સિંચન કરવા માટે ધર્મશાસ્ત્રોમાં કહેલી ધર્મકથાઓ કહેવી જોઈએ.
તેમજ નીચે મુજબનું હળવું તત્વજ્ઞાન પણ શિખવવું જોઈએ.
(૧) આપણા દેવ
દેવ એટલે ભગવાન. આપણું દેવ બે પ્રકારના છે? એક અરિહંત પરમાત્મા અને બીજા સિદ્ધ પરમાત્મા,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
પહેલા પ્રકારના દેવ અરિહંત પરમાત્મા
અરિહંત પરમાત્મા એટલે તીર્થંકરદેવ અથવા જિનેશ્વરદેવ. તેમને વીતરાગ પરમાત્મા પણ કહેવાય છે.
અરિહંત પરમાત્મા એટલે ચાર ઘાતી કર્મને નાશ કરી, કેવળજ્ઞાન પામી, તીર્થની સ્થાપના કરી, ભવ્યાત્માઓનાં કલ્યાણને માટે ઉપદેશ આપતા તીર્થંકર ભગવાન.
અરિહંત પરમાત્મા ૧૮ દોષથી રહિત અને ૧૨ ગુણેથી યુક્ત હોય છે.
તેઓ રાજકુળમાં જ જન્મે છે.
તેઓ માતાના ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે માતા ૧૪ મહાસ્વને દેખે છે.
તેઓ માતાના ગર્ભમાં આવે ત્યારથી જ મતિ, ચુત અને અવધિ આ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે.
તેમને જન્મ થાય ત્યારે દેવે તેમના ઘરમાં સેનું, રૂપું વગેરે અનેક પ્રકારનાં ધનને તેમજ અનેક પ્રકારનાં ધાન્યનો અને બીજી ઘણી વસ્તુઓને વરસાદ વરસાવે છે.
તેમને જન્મ મહોત્સવ કરવા માટે પ૬ દિ– કુમારિકાએ (દેવીઓ) આવે છે. - દેવલોકમાંથી શક્રેન્દ્ર નામના પહેલા દેવલોકના ઈન્દ્ર આવે છે. તેઓ પ્રભુજીને મેરુ પર્વત ઉપર લઈ જાય છે. ત્યાં ૬૪ ઈન્દ્રો અને કરોડ દેવદેવીઓ ભેગા મળી ખીર
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
સમુદ્રના દૂધ જેવા જળથી તેમના મસ્તક ઉપર અભિષેક કરે છે- તેમને સ્નાન કરાવે છે. પછી નાચ-ગાન કરવા પૂર્વક તેમજ જાતજાતના વાજિંત્રો વગાડવા પૂર્વક અને મહોત્સવ પૂર્વક પ્રભુની ભકિત કરે છે. પછી પ્રભુને તેમની માતા પાસે લાવીને મૂકી દે છે.
જિનેશ્વરદેવ જ્યાં સુધી સંસારમાં રહે ત્યાં સુધી માતા-પિતાને શ્રેષ્ઠ વિનય કરે છે. માતા-પિતાને જરા પણ દુઃખ આપતા નથી. પિતે દુઃખી થઈને પણ માતાપિતાને સુખી કરે છે.
તેઓ ભરપૂર રાજ્યસુખવાળા સંસારનો ત્યાગ કરીને અવશ્ય દીક્ષા લઈને સાધુપણું સ્વીકારે છે.
પિતાના દીક્ષાના દિવસને એક વર્ષની વાર હોય છે ત્યારે પ્રભુ સૂર્યોદયથી માંડીને મધ્યાહ્નકાળ (બપોરના ભજનના સમય) સુધી દરરોજ એક કરોડ ને આઠ લાખ સમૈયાનું દાન આપે છે. આ પ્રમાણે એક વર્ષ સુધી દાન આપે છે તેથી પ્રભુના તે દાનને વરસીદાન કહેવાય છે.
તેઓને દીક્ષા લેતાની સાથે તરત જ ચોથું મન પર્યાવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રભુની દીક્ષા વખતે ઈન્દ્ર મહારાજા તેમના ખભા ઉપર ભક્તિભાવથી એક સુંદર અને ઘણું કિંમતી દેવતાઈ વસ્ત્ર મુકે છે. તેને દેવદૂષ્ય કહેવાય છે.
દીક્ષા લઈને પ્રભુ એક ગામથી બીજે ગામ વિચરે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
હંમેશાં કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં રહે છે. પગ વાળીને જમીન ઉપર બેસતા નથી. નિદ્રા પણ કરતા નથી. ઘોર તપ કરીને તેમજ ઘર પરિષહ અને ઘોર ઉપસર્ગોને (પીડાઓને) સમતા પૂર્વક સહન કરીને કેવળજ્ઞાન મેળવે છે.
પિતાને કેવળજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી પ્રભુ માટે ભાગે મૌન જ રહે છે. કોઈને પણ ધર્મને ઉપદેશ આપતા નથી અને કેઈને દીક્ષા પણ આપતા નથી.
પ્રભુને જ્યારે કેવળજ્ઞાન થાય છે ત્યારે દેવતાઓ આવીને સમવસરણ રચે છે. તેમાં બેસીને તીર્થંકરદેવ ભવ્ય જીવેના કલ્યાણને માટે ધર્મને ઉપદેશ આપે છે. અનેક જીને ભવસમુદ્રથી તારવાને માટે તીર્થની સ્થાપના કરે છે. ચાર પ્રકારના સંઘની સ્થાપના કરે છે. | તીર્થંકરદેવ જ્યારે દેશના આપે છે ત્યારે દેવલેકમાંથી ઈન્દ્રો અને કરડે દેવ-દેવીઓ પણ પ્રભુની અમૃત જેવી મીઠી વાણી સાંભળવા આવે છે. પ્રભુની વાણી સાંભળવા પશુ-પંખીઓ પણ આવે છે. | તીર્થ કરદેવ ૩૪ અતિશયવાળા હોય છે. તેમનાં વચનના અતિશયને કારણે તેમની વાણું પશુ-પંખી વગેરે સર્વ જીવને પિત-પોતાની ભાષામાં સમજાય છે.
પ્રભુની વાણી ૩૫ ગુણવાળી હોય છે અને તે એક જન સુધી સંભળાય છે.
કેવળજ્ઞાન થયા પછી પ્રભુ હમેશાં અષ્ટપ્રાતિહાર્યથી યુક્ત હોય છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
પ્રભુ જ્યાં જ્યાં વિચરે છે. ત્યાં ત્યાં બધે લેાકેાના રાગ, શાક, ભય, મારી, મરકી, ઉપદ્રવ વગેરે નાશ પામી જાય છે.
પ્રભુ જેના ઘેર તપનું
દેવા ધનનેા વરસાદ વરસાવે છે.
પારણું કરે છે તેના ઘેર
તી કરદેવનાં ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણુ આ પાંચ પ્રસગાને કલ્યાણક કહેવાય છે.
તેમનાં કલ્યાણકાના પ્રસંગે ત્રણે જગતમાં ઉદ્યાત (પ્રકાશ) થાય છે. તે વખતે સ જીવાને સુખ થાય છે. સતત દુઃખમાં પડેલા નારકીના જીવાને પણ તે વખતે ક્ષણવાર સુખને અનુભવ થાય છે.
તેએ પાતાનાં આયુષ્ય, નામ, ગેાત્ર અને અંતરાય આ દ્વ્રાર ઘાતી કર્મોના સથાનાશ થાય ત્યારે સિદ્ધિગતિને પામે છે.
આવા અરિહંત પરમાત્મા આપણા પરમ ઉપકારી છે. આપણે રાજ તેમના ઉપકારને યાદ કરવા જોઈએ અને રાજ તેમનાં દન, પૂજન અને ગુણગાન કરવા જોઇએ. બીજા પ્રકારના દેવ સિદ્ધ પરમાત્મા.
સિદ્ધ પરમાત્મા આઠે ય કર્મોના નાશ કરીને સિદ્ધિગતિને (મેાક્ષને) પામેલા હાય છે.
તેએ સદાકાળ ૧૪ રાજલેાકના મથાળે આવેલી સિદ્ધશિલા ઉપર જ રહે છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
ત્યાં તેમને ખીજા કોઈ પણ જીવ તરફથી કાઈ પણ જાતના ઉપદ્રવ (ત્રાસ) હોતા નથી. તેમજ તેમના તરફથી જગતના કાઈ પણ જીવને કાઇ પણ જાતની પીડા થતી નથી. સિદ્ધ પરમાત્માઓને સિદ્ધશિલા પરથી કયારેય બીજે કચાંય પણ ખસવુ પડતુ નથી.
ન
તેમને ફરીથી કચારેય પણ સાંસારમાં આવવું પડતુ નથી અને જન્મ-મરણુ કરવાં પડતાં નથી.
તેમને રાગનાં અને દુઃખનાં સ્થાનભૂત શરીર પણ હેતુ નથી અને મન પણ હેતુ નથી. તેથી તેમને શારીરિક કે માનસિક કેાઈ પણ જાતની પીડા હૈાતી નથી.
સિદ્ધ પરમાત્માએને ત્રણેય જગતના ત્રણેય કાળના સ પદાર્થોનું જ્ઞાન સદાકાળ હાય છે.
તેએ સદાકાળ સાચા આત્મિક સુખને ભેગવે છે. તેમનાં તે સુખમાં, દુઃખનુ નામ-નિશાન પણ હેતુ નથી. તેમનુ તે સુખ કયારેય ઓછું પણ થતું નથી અને નાશ પણ પામતું નથી.
સિદ્ધશિલા ઉપર આવા અનતા સિદ્ધ પરમાત્માએ સદાકાળ બિરાજમાન છે.
આપણે સિદ્ધ થવા માટે સિદ્ધ પરમાત્માનું સ્મરણ ૧૧ હુ ંમેશાં કરવુ જોઇએ.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
(૨) આપણા ગુરુ મહારાજ
આપણા ગુરુ મહારાજ કદિ કોઈ પણ જીવની હિંસા કરે નહિ, બીજાની પાસે કરાવે નહિ અને હિંસા કરનારને સારો માને નહિ.
આપણા ગુરુ મહારાજ કદિ અસત્ય બોલે નહિ, બીજાની પાસે પણ અસત્ય બોલાવે નહિ અને અસત્ય બેલનારને સારે માને નહિ.
આપણુ ગુરુ મહારાજ કદિ કઈ પણ ચીજની ચોરી કરે નહિ, બીજાની પાસે પણ ચોરી કરાવે નહિ અને ચોરી કરનારને સારે માને નહિ. રસ્તામાં પડેલા ઘાસના તણખલાની કે ઈટના ટુકડાની જરૂર પડે તે પણ બીજાને પૂછીને જ લે. કોઈ પણ ચીજ તેના માલિકની રજા વગર લે નહિ. - આપણું ગુરુ મહારાજ કદિ સ્ત્રીને સંગ કરે નહિ. બીજાની પાસે પણ સ્ત્રી–સંગ કરાવે નહિ અને સ્ત્રી-સંગ કરનારને સારો માને નહિ.
આપણું ગુરુ મહારાજ ધન, ધાન્ય, ઘરબાર, કુટુંબ-પરિવાર વગેરેને પરિગ્રહ રાખે નહિ, બીજાની પાસે પણ પરિગ્રહ રખાવે નહિ અને પરિગ્રહ રાખનારને સારે માને નહિ.
આપણું ગુરુ મહારાજ હંમેશાં ઉપરના પાંચ મહાવ્રતનું પાલન કરે છે, માટે તેમને પંચમહાવ્રતધારી કહેવાય છે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
આપણા ગુરુ મહારાજ ઉપરના પાંચ મહાવ્રત ઉપરાંત છઠું રાત્રિભેજન-વિરમણ–વત પણ પાળે, એટલે કદિ પણ રાત્રિભોજન કરે નહિ.
આપણુ ગુરુ મહરાજ સ્ત્રીને અને પૈસાને અડકે નહિ. ભિક્ષાવૃત્તિથી જીવે. કેશને લેચ કરે. યથાશક્તિ તપ-જપ કરે. રાત-દિવસ ધર્મધ્યાન કરે. હાથી, ઘોડા, ઊંટ વગેરે પ્રાણીઓ ઉપર બેસે નહિ. રેલવે, મટર, બસ, ગાડાં વગેરે વાહનેમાં પણ બેસે નહિ. ચોમાસાના ચાર મહિના એક જગ્યાએ રહે. બાકીના આઠ મહિના એક ગામથી બીજે ગામ ઉઘાડા પગે ને ઉઘાડા માથે વિચરે. લેકને શાસ્ત્ર અનુસારે ધર્મને ઉપદેશ આપી પાપકા કરતાં કે અને ધર્મકાર્યો કરવાની પ્રેરણા આપે.
આપણા ગુરુ મહારાજના બીજા ગુણે પંચિંદિય સૂત્રમાં જણાવ્યા છે.
આપણા આત્માના દેવ ટાળવા અને ગુણ પામવા માટે આપણે હમેશાં આવા ગુરુને સંગ કરે જોઈએ.
જ તેમને વંદન કરવું જોઈએ. અને રોજ તેમનાં પવિત્ર મુખેથી ધર્મને ઉપદેશ પણ સાંભળવા જોઈએ. (૩) આપણે ધર્મ
આપણે ધર્મ ચાર પ્રકાર છે: (૧) દાન (૨) શીલ (૩) તપ અને (૪) ભાવ. :
ધન ઉપરને આપણે રાગ દૂર કરવા આપણે રેજ દાન આપવું જોઈએ. .
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
વિષય સુખ ઉપરને આપણે રાગ દૂર કરવા આપણે રેજ શીલ (સદાચાર) નું પાલન કરવું જોઈએ.
આહાર ઉપરને આપણે રાગ દૂર કરવા આપણે રેજ યથાશક્તિ તપ કરવા જોઈએ. | મનમાં રહેલી દુષ્ટ ભાવનાઓને નાશ કરવા આપણે રોજ શુભ ભાવનાઓ ભાવવી જોઈએ.
આપણે ધર્મ બીજી રીતે ત્રણ પ્રકારનું છેઃ (૧) સર્વવિરતિ ધર્મ (૨) દેશ-વિરતિ ધર્મ (૩) સમ્યફત્વ ધર્મ. - સર્વવિરતિ ધર્મ એટલે સાધુપણું.
દેશ વિરતિ ધર્મ એટલે ગૃહસ્થપણામાં વધારી શ્રાવકપણું,
આ અને ધર્મ સમ્યકત્વ સહિત જ હોય છે.
તેમાં મુખ્ય સર્વ વિરતિ ધર્મ છે. સર્વ વિરતિ ધર્મનાં પાલનની શક્તિના અભાવે જ દેશ વિરતિ ધર્મ છે. દેશ વિરતિ ધર્મનાં પાલનની શક્તિના અભાવે જ અવિરતિ સમ્યકત્વ ધર્મ છે.
જે જીવન જીવવા માટે કઈ પણ જાતનું પાપ કદ પણ કરવું પડે નહિ, એવું જીવન તે સર્વવિરતિ જીવન છે- સાધુ જીવન છે.
જે જીવનમાં ૧૨ વ્રત કે તેમાંનાં કઈ એક બે વ્રત ધારણ કરી શેડા જ અંશે પાપને ત્યાગ કરવામાં આવે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
છે, એવું જીવન તે દેશ વિરતિ જીવન છે- ગૃહસ્થપણામાં શ્રાવક તરીકેનું જીવન છે.
કોઈ પણ વ્રત નિયમ પાળવાની શક્તિ ન હોય તેથી વ્રત નિયમ કાંઈ થઈ શકે નહિ, છતાં ઉપર બતાવ્યા તેવા સાચા દેવ-ગુરુ-ધર્મ પ્રત્યે હૃદયમાં દઢ શ્રદ્ધા હોય એટલે કે એવા સુદેવ–સુગુરુ-સુધર્મને જ દેવ-ગુરુ-ધર્મ તરીકે, મોક્ષના દાતા તરીકે માનવાના હોય, કુદેવ-કુગુરુ-કુધર્મને માનવામાં ન હોય એવું જે જીવન તે સમ્યત્વ ધમી જીવન છે. '
જે જીવન જિનેશ્વરએ કહેલો મોક્ષમાર્ગની સન્મુખ હેય એવું વિનય, વિવેક, લજજા, મર્યાદા, ન્યાય, નીતિ, સદાચાર, પાપને ભય અને પુણ્યની રુચિવાળું જે સુંદર જીવન તે માગનુસારી જીવન છે. માર્ગાનુસારિતા એ સમ્યફ આદિ ધ પામવાની ભૂમિકા છે.
આપણે ધર્મ સર્વજ્ઞ કથિત, અહિંસા પ્રધાન, સ્યાદવાદમય, મોક્ષમાર્ગ સાધક અને સર્વ જીવોનું હિત કરનાર છે. (૪) બે પ્રકારને ધર્મ
(૧) સાધુધર્મ (૨) શ્રાવકધર્મ (૫) ત્રણ રને-રત્નત્રયી
(૧) સમ્યજ્ઞાન (૨) સમ્યગ્દર્શન (૩) સમ્યારિત્ર. (૬) ત્રણ લેક
(૧) ઊર્વ લેક (૨) અધે લેક (૩) મધ્ય લેક: ”
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ (૭) ચાર ગતિ
(૧) દેવ ગતિ (૨) મનુષ્ય ગતિ (૩) તિર્યંચ ગતિ
() નરક ગતિ. (૮) ચાર પ્રકારના દેવ
(૧) ભવનપતિ (૨) વ્યંતર (૩) તિષ્ઠ
(૪) વૈમાનિક (૯) ચાર પ્રકારને આહાર
(૧) અશન (૨) પાન (૩) બાદિમ (૪) સ્વાદિમ, (૧) દાળ, ભાત, રોટલી, શાક, મીઠાઈ, ઘી, દૂધ, દહીં વગેરે વસ્તુઓને આશન કહેવાય છે. (૨) પાણીને પાન કહેવાય છે. (૩) ચણા, મમરા વગેરે શેકેલી-ભૂજેલી વસ્તુઓને તથા ફળને ખાદિમ કહેવાય છે. (૩) તજ, લવિંગ, એપારી, વરિયાળી વગેરે
મુખવાસને સ્વાદિમ કહેવાય છે. (૧૦) ચવિહાર એટલે શું ?
ચારે ય પ્રકારના આહારના ત્યાગનું પચ્ચખાણ કરવુ
તેને ચઉવિહાર કહેવાય છે. (૧૧) તિવિહાર એટલે શું ?
પાણી સિવાયના ત્રણ પ્રકારના આહારના ત્યાગનું પચ્ચકખાણ કરવું તેને તિવિહાર કહેવાય છે. આયંબીલ,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
એકાસણું અને બીજુ બીયાસણું કરી લીધા પછી આ પચ્ચખાણ અવશ્ય કરવું જોઈએ. (૧૨) પાણહાર એટલે શું?
પાણી સ્વરૂપ આહારનો ત્યાગનું પચ્ચખાણ કરવું તેને પાણહાર કહેવાય છે. આ પચ્ચખાણ ત્રણ આહારને ત્યાગ કર્યા પછી પાણીને ત્યાગ કરવાને હૈય ત્યારે કરાય છે, (૧૩) ચાર મહાવિગઈ
(૧) મધ (૨) માખણ () માંસ (૪) મદિરા-દારૂ (૧૪) ચાર પ્રકારના જીવ
(૧) દેવ (૨) મનુષ્ય (8) નારક (૪) તિજ (૧૫) ચાર પ્રકારને ધર્મ
(૧) દાન (૨) શીલ (૩) તપ () ભાવ (૧૬) ચાર પ્રકારના કષાય
(૧) ક્રોધ (૨) માન (૩) માયા (૪) લેલા (૧૭) ચાર પ્રકારનું ધ્યાન
(૧) આર્તધ્યાન (૨) રૌદ્રધ્યાન (૩) ધર્મ ધ્યાન
(૪) શુલ ધ્યાન. (૧૮) ચાર પ્રકારનો સંઘ
(૧) સાધુ (૨) સારવી (૩) શાવર્ક (૪) શ્રાવિકા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
(૧૯) પાંચ મહાવ્રત
(૧) પ્રાણાતિપાત-વિરમણ-મહાવ્રત (૨) મૃષાવાદવિરમણ-મહાવત (૩) અદત્તાદાન-વિરમણ-મહાવ્રત (૪) મીથુન-વિરમણ-મહાવત (૫) પરિગ્રહ--
વિરમણ-મહાવ્રત. (૨૦) પંચાચાર-પાંચ પ્રકારના આચાર
(૧) જ્ઞાનાચાર (૨) દર્શનાચાર (૩) ચારિત્રાચાર
(૪) તપાચાર (૫) વીચાર. (૨૧) પંચ પરમેષ્ઠી
(૧) અરિહંત (૨) સિદ્ધ (૩) આચાર્ય (ઈ ઉપાધ્યાય
(પ) સાધુ. (૨૨) પાંચ ઇન્દ્રિય
(૧) સ્પર્શેન્દ્રિય-ચામડી (૨) રસનેન્દ્રિય-જીભ (૩) ધ્રાણેન્દ્રિય–નાક (૪) ચક્ષુરિન્દ્રિય-આંખ
(૫) શ્રેગ્નેન્દ્રિય કે શ્રવણેન્દ્રિય-કાન. (ર૩) પાંચ પ્રકારનાં જ્ઞાન
(૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન
(૪) મન પર્યવજ્ઞાન (૫) કેવળશાન. (૨૪) પાંચ પ્રકારનું દાન
(૧) અભયદાન (૨) સુપાત્રદાન (૩) અનુકંપાદાન
(૪) કીર્તિદાન (પ) ઉચિતદાન. (૨૫) છ પ્રકારની લેશ્યા
(૧) કૃષ્ણ લેશ્યા (૨) નીલ ગ્લેશ્યા (૩) કાપત લેશ્યા (૪) તેજલેશ્યા (૫) પલેશ્યા (૬) શુલ લેગ્યા.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
(૨૬) છ પ્રકારની વિગઈ
(૧) દૂધ (૨) દહીં (૩) ઘી (૪) તેલ (૫) ગેળ
(૬) કડા વિગઈ. (૨૭) છે કાયના જીવ
સંસારમાં જાતજાતના દેખાય છે. તે બધાને નીચે મુજબ છ વિભાગમાં વહેંચી દેવામાં આવ્યા છે.
૧. પૃથ્વીકાય છે-જે જીવનું શરીર માટી રૂપ છે તેવા છે.
૨. અપકાય છ– જે જીવેનું શરીર પણરૂપ છે તેવા છો.
૩. તેઉકાય અથવા અગ્નિકાય છે- જે જીવેનું શરીર અગ્નિરૂપ છે તેવા છે.
૪. વાઉકાય અથવા વાયુકાય છે- જે એનું શરીર વાયુરૂપ છે તેવા જી.
૫. વનસ્પતિકાય છે જે જીવેનું શરીર વનસ્પતિરૂપ છે તેવા ફળ-ફૂલ, ઝાડ-પાન, શાક-ભાજી, ઘાસ અને અનાજરૂપ છે. ' આ પાંચે ય પ્રકારના જ પિતાની મેળે હાલી ચાલી શકતા નથી માટે તેમને સ્થાવર જે કહેવાય છે.
૬. ત્રસકાય છે- જે જી પિતાની મેળે હાલી ચાલી શકે છે તેવા છે. ત્રસકાય જીવો બેઈન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના છે. -
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
પૃથ્વી એટલે માટી, મીઠું વગેરે. સચિત્ત માટી, ચિત્ત મીઠું, વગેરેના એક નાના કણિયામાં અસંખ્યાતા પૃથ્વીકાય જીવ! હાય છે.
પાણીનાં એક ટીપામાં અસ`ખ્યાતા અકાય જીવા હાય છે. પાણીમાં પેરા વગેરે તે પાણીથી જુદું શરીર ધારણ કરનારા જુદા જ જીવા છે. પણ શુદ્ધ પાણી એ ય કેાઈ જીવનું શરીર છે. એ પાણીને જ શરીર તરીકે બારણુ કરીને રહેલા જીવા તે જ અકાય જીવે છે.
અગ્નિના એક તણખામાં અસંખ્યાતા અગ્નિકાય જીવે ાય છે.
વાયુના એક અતિ નાના અંશમાં અસ ંખ્યાતા વાયુકાય જીવા હાય છે.
વનસ્પતિકાય જીવેાના બે ભેદ છે: પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય અને સાધારણ વનસ્પતિકાય.
જે વનસ્પતિકાયના એક શરીરમાં એક જ જીવ રહેલે હાય છે તેને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય કહેવાય છે. જેમકે પાંઠડાં વગેરે.
જે વનસ્પતિકાથના એક શરીરમાં અનંતા જીવા રહેલા હાય છે તેને સાષારણ વનસ્પતિકાય કહેવાય છે. તેને અન તકાય પણ કહેવાય છે. ડુંગળી, બટાટા વગેરે મન'તકાય છે.
પાણીમાં અને ભીની જગ્યાએ જે લીલ થાય છે તેને નિગેાદ કહેવાય છે, તે નિગોદના એક અતિ નાના અંશની
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
અંદર અસંખ્યાત શરીર રહેલા હોય છે અને તે એક એક શરીરની અંદર અનંતા અનંતા જી રહેલા હોય છે (૨૮) પાંચ પ્રકારના જીવન
ઈન્દ્રિય પાંચ જ છે. સંસારમાં એટલે ચારે ય ગતિમાં જેટલા જીવે છે તે બધાને ઓછામાં ઓછી એક અને વધારેમાં વધારે પાંચ ઈન્દ્રિયે હેાય છે. ઈનિદ્રાના આધારે સંસારના સર્વ જીવોને નીચે પ્રમાણે પાંચ વિભાગમાં વહેંચી દેવામાં આવ્યા છે.
૧. એકેનિધ્ય –જે જેને માત્ર એક જ ઈન્દ્રિય હોય છે એવા ને એકેન્દ્રિય જી કહેવાય છે. તેમને પહેલી પશેન્દ્રિય એટલે ચામડીરૂપી માત્ર એક જ ઈન્દ્રિય હોય છે. બાકીની જીભ, નાક, આંખ અને કાન એ ચાર ઈન્દ્રિયે તેમને હોતી નથી. તે એક ઈન્દ્રિયવાળા જ પિતાને બેરીક સ્પર્શેન્દ્રિય એટલે થામડી દ્વારા જ ગ્રહણ કરે છે. - પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાઉકાય અને વનસ્પતિકાય આ પાંચે ય કાયના જીવોને એક જ ઈન્દ્રિય હોય છે, તેથી તેમને એકેન્દ્રિય જ કહેવાય છે.
આ એકેન્દ્રિય ને જીભ હોતી નથી માટે તેઓ વસ્તુને સ્વાદ જાણી શકતા નથી.
તેમને નાક હેતું નથી માટે તેઓ વસ્તુની ગંધ પારખી શકતા નથી.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૪૮
તેમને આંખ હોતી નથી માટે તેઓ વસ્તુને કે વસ્તુનાં રૂપને જોઈ શકતા નથી.
તેમને કાન હોતા નથી માટે તેઓ કોઈ પણ જાતને અવાજ કે શબ્દ સાંભળી શકતા નથી.
તેમને સુખ-દુખનું જ્ઞાન સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા થાય છે. * ૨. બેઈન્દ્રિય જીવ-જે જીવને બે ઈન્દ્રિય હેય છે એવા ને બેઈદ્રિય જ કહેવાય છે. તેમને સ્પર્શેન્દ્રિય અને રસનેન્દ્રિય એટલે ચામડી અને જીભ આ બે જ ઈન્દ્રિય હોય છે. બાકીની ત્રણ ઇન્દ્રિયે હૈતી નથી. તેમને જીભ લેવાથી તે વસ્તુને સ્વાદ જાણી શકે છે. તેઓ પિતાની મેળે હાલી ચાલી શકે છે.
શંખ, કડા, છીપ, અળસિયા, કરમિયા, પાણીના પિરા, જળ, કાણકીડા, ચૂડેલ, વાળા, લાળિયા (વાસી ખેરાકમાં થાય છે) વગેરે બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવો છે.
૩. તેન્દ્રિય જીવ-જે જીવેને ત્રણ ઈન્દ્રિય હોય છે એવા ને તેઈન્દ્રિય જ કહેવાય છે. તેમને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને પ્રાણેન્દ્રિય એટલે ચામડી, જીભ અને નાક એ ત્રણ ઈન્દ્રિયે હોય છે. બાકીની બે ઈન્દ્રિયે હેતી નથી. તેમને નાક હોવાથી તેઓ વસ્તુની ગંધ પારખી શકે છે. - કીડી, મનેડા, માંકડ, જૂ, ઈયળ, ઘીમેલ, કુંથુઆ, કાનખજૂરા, ઉધઈ, ગયા, ચારકીડા, ગેકળગાય, ગે પાલિક
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
(ચામાસામાં થાય છે તેને ભરવાડણ પણ કહે છે), ઇન્દ્રગાપ (વરસાદમાં થતું લાલ રંગનું જીવડું), સાવા અથવા સવા (માણસના વાળનાં મૂળમાં થાય છે), ગાય વગેરે પ્રાણીઓનાં શરીર ઉપર થતાંગી ગાડા વગેરેની જાતિએ, છાણમાં થતાં કીડાં, વિષ્ઠામાં થતાં કીડાં તથા અનાજમાં થતાં કીડાં વગેરે ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા છે.
૪. ચરિન્દ્રિય જીવા—જે જીવાને ચાર ઇન્દ્રિય હાય છે. એવા જીવાને ચરિન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે. તેમને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય અને ચક્ષુરિન્દ્રિય એટલે ચામડી, જીભ, નાક અને આંખ એ ચાર ઇન્દ્રિયા હાય છે. કાન તેમને હાતા નથી. તેમને આંખ હાવાથી તેઓ વસ્તુને અને વસ્તુનાં રૂપને જોઈ શકે છે.
વીંછી, તીડ, ડાંસ, મચ્છર, માખી, પત ંગિયા, ભ્રમરા, ભમરી, બગાઈ, મસક, ખડમાકડી, કંસારી વગેરે ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવા છે.
પ. પંચેન્દ્રિય જીવા—જે જીવાને પાંચ ઇન્દ્રિય હાય છે એવા જીવાને પચેન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે. તેમને સ્પર્શેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રેત્રન્દ્રિય એટલે ચામડી, જીભ, નાક, આંખ અને કાન એ પાંચે ય ઇન્દ્રિયા હાય છે. તેમને કાન હૈાવાથી તેઓ જાતજાતના અવાજો સાંભળી શકે છે. પચેન્દ્રિય જીવા ચાર પ્રકારના છે: દેવ, મનુષ્ય, ત્રિય ચ અને નારક,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
(૧) દેવગતિમાં રહેલા દેવા પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા છે. (૨) મનુષ્યગતિમાં રહેલા મનુષ્યેા પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા છે. (૩) તિય ચતિમાં રહેલા પશુ, પંખી, માછલાં, મગરમચ્છ, સાપ, નેળિયા, ઢેડકા, ઉંદર, ગરાળી, ખીસકેાલી વગેરે તિય ચેા પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા છે.
(૪) નરકગતિમાં રહેલા નારકે પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા છે. જે જીવાને કાન ઢાય છે, તેમને પાંચે ય ઈન્દ્રયા હાય છે. સાપને અને બધા પક્ષીઓને પણ કાન હેાય છે. ‘ બાળક ! તમે કુદ્ધિ કાઇ પણ જીવને દુઃખ આપશે! નહિ. પણ રાજ ખીજા જીવાનું દુઃખ દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરજો !
કાઈપણ જીવને મારવાથી આપણને ઘણુ પાપ લાગે છે. તેમાં પણ એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવને મારવાથી જેટલુ પાપ લાગે તેના કરતાં એ ઇન્દ્રિયવાળા જીવને મારવાથી ઘણું વધારે પાપ લાગે છે.
ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા જીવને મારવાથી તેના કરતાં પણ વધારે પાપ લાગે છે.
ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવને મારવાથી તેના કરતાં પણુ વધારે પાપ લાગે છે.
અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવને મારવાથી તે ઘણું મેટુ' પાપ લાગે છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, પંચેન્દ્રિય જીવની હત્યા કરનારા જીવ નરકગતિમાં જાય છે.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
જે માણસ જીવેની હિંસા કરે છે તે માણસ આ ભવમાં અને પરભવમાં ખૂબ જ દુઃખી થાય છે.
જે માણસ જીવોને મરતાં કે દુઃખી થતાં બચાવે છે તે માણસ આ ભવમાં અને પરભવમાં અનેક પ્રકારનાં શ્રેષ્ઠ સુખ પામે છે. ૨૯ સાત ક્ષેત્ર
૧. જિનપ્રતિમા ૨. જિનમંદિર ૩. જિનાગમ ૪. સાધુ ૫. સાવી ૬. શ્રાવક ૭. શ્રાવિકા. ૩૦. સાત ભય
૧. આ લેક ભય ૨. પરલેક ભય ૩. આદાન ભય ૪. અકસમાત ભય ૫. આજીવિકા ભય ૬. મરણ ભય ૭. અપયશ ભય. ૩૧. સાત નરક પૃથ્વી
૧. રત્નપ્રભા ૨. શર્કરપ્રભા ૩. વાલુકાપ્રભા ૪. પંકપ્રભા ૫. ધૂમપ્રભા ૬. તમ પ્રભા ૭. તમ તમ પ્રભા. ૩૨. સાત નારકી
૧. ધમ્મા ૨. વંશા ૩. શૈલા ૪. અંજના પ. રિક્ટા ૬. મઘા ૭. માઘવતી. ૩૩. અષ્ટપ્રકારી પૂજા
૧. જલપૂજા ૨. ચંદનપૂજા ૩. ફૂલપૂજા ૪. ધૂપપૂજા પ. દીપપૂજા ૬. અક્ષતપૂજા ૭. નૈવેદ્યપૂજા ૮, ફળપૂજા.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
૩૪. આઠે મદ
૧. જાતિમ ૨. કુળમદ ૫. તપમા ૬. ઋદ્ધિમઢ ૭. વિદ્યામઃ ૮. લાભમઢ.
૩૫. આઠ ક
૧. જ્ઞાનાવરણીય ક વેદનીય કર્મ ૪. માહનીય કમ ૫. ૬. નામ કર્મ ૭. ગેાત્ર ક ૮. અંતરાય ક.
3.
૩. મળમદ ૪. ૨૫મâ
૨. દર્શનાવરણીય ક
આયુષ્ય કમ
આપણા આત્માને જે કર્માં ખ'ધાય છે, તે ઉપર મુજ આઠ પ્રકારનાં છે. તેમાં જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય, મેહનીય અને આંતરાય આ ચારને ઘાતીક કહેવાય છે. આકીના ચારને અઘાતી ક્રમ કહેવાય છે.
૩૬. નવપદ
૧. અરિહંત ૨. સિદ્ધ ૩. આચાય ૪. ઉપાધ્યાય ૫. સાધુ ૬. દર્શન ૭. જ્ઞાન ૮. ચારિત્ર ૯. તપ. ૩૭. નવ અંગ
૧. જમણા ને ડાબા પગના અંગૂઠા ૨. જમણા ને ડાબા પગને ઢીંચણુ ૩. જમણા ને ડાબા હાથનું કાંડુ ૪. જમણા ને ડાબા હાથના ખભેા પ. મસ્તક ૬. કપાળ ૭. કંઠે ૮. છાતી ૯. નાભિ.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
(૩૮) નવતર
૧. જીવ ૨. અજીવ ૩. પુણ્ય ૪. પાપ પ. આશ્રવ
૬. સંવર ૭. નિર્જરા ૮. બંધ ૯ મોક્ષ. (૩૯) બાર ભાવના
૧. અનિત્ય ભાવના ૨. અશરણ ભાવના ૩. સંસાર ભાવના ૪. એકત્વ ભાવના પ. અન્યત્વ ભાવના ૬. અશુચિ ભાવના છે. આશ્રવ ભાવના ૮. સંવર ભાવના ૯૮ નિર્જરા ભાવના ૧૦. લેકસ્વભાવ ભાવના
૧૧. બેધિદુર્લભ ભાવના ૧૨. ધર્મ ભાવના. (૪૦) ચાર ભાવના
૧. મૈત્રી ભાવના ૨. પ્રમોદ ભાવના ૩. કરૂણ ભાવના
૪. માધ્યસ્થ ભાવના. (૪૧) શ્રાવકનાં બાર વ્રત
૧. સ્થલ-પ્રાણાતિપાત-વિરમણવ્રત, ૨. સ્કૂલ-મૃષાવાદ-વિરમણ-ત્રત. ૩. સ્થૂલ–અદત્તાદાન-વિરમણવ્રત. ૪. સ્વદાર–સંતેષ (પરસ્ત્રીગમન)-વિરમણવ્રત. ૫. પરિગ્રહ-પરિમાણ–વત. ૬. દિફપરિમાણવ્રત. ૭. ભોગપભેગ–પરિમાણ–વ્રત. ૮. અનર્થદંડ-વિરમણ–વત. ૯. સામાયિક-ત્રત.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
૧૦. દેશાવકાશક વ્રત, ૧૧. પૌષધાપવાસ-વ્રત. ૧૨. અતિથિ-સ‘વિભાગ-ત્રત.
પહેલા પાંચને અણુવ્રત, પછીના ત્રણને ગુણવ્રત અને છેલ્લા ચારને શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે.
(૪૨) બાર દેવલાક
૧. સૌધર્માં ૨. ઈશાન ૩. સનતકુમાર ૩. માહેન્દ્ર પૂ. બ્રહ્મલેાક ૬. લાંતક ૭. મહાશુક્ર ૮. સહસ્રાર ૯. આનત ૧૦. પ્રાણત ૧૧. આરણ ૧૨. અશ્રુત. આ ખાર દેવલેાક ઉપર નવ ચૈવેયક રહેલા છે. (૪૩) નવ ચૈવેયક
૧. સારસ્વત ૨. આદિત્ય ૩. વહ્નિ ૪. અરુણુ ૫. ગતાય ૬. તુષિત છે. અવ્યાબાધ ૮. મરુત
૯. અરિષ્ટ.
આ નવ ગ્રેવેયક ઉપર પાંચ અનુત્તર વિમાને
રહેલા છે.
(૪૪) પાંચ અનુત્તર વિમાન
૧. વિજય ૨. વૈજયન્ત ૩. જયન્ત ૪. અપરાજિત ૫. સર્વાં સદ્ધ.
(૪૫) બાર પ્રકારના તપ
૧. અણુસણ ૨. ઉણાદરી ૩. વૃત્તિ સક્ષેપ ૪. રસત્યાગ પ. કાયલેશ ૬. સ`લીનતા ૭. પ્રાયશ્ચિત્ત
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
૮. વિનય ૯. વૈયાવચ્ચ ૧૦. સ્વાધ્યાય ૧૧. ધ્યાન ૧૨. કયેત્સર્ગ.
પ્રથમના છ પ્રકારના તપને બાહ્યતપ કહેવાય છે અને પછીના છ પ્રકારના તપને અભ્યતર તપ કહેવાય છે. (૪૬) તેર કાઠિયા
૧. આળસ ૨. મોહ ૩. અવિનય ૪. અભિમાન ૫. કોધ ૬. પ્રમાદ ૭. કૃપણુતા ૮. ભય ૯શેક
૧૦. અજ્ઞાન ૧૧. વિકથા ૧૨. કૌતુક ૧૩.વિષયાભિલાષા (૪૭) ચૌદ ગુણઠાણું
૧. મિથ્યાત્વ ૨. સાસ્વાદન ૩. મિશ્ર ૪. અવિરતિ સમ્યગૃષ્ટિ ૫. દેશવિરતિ ૬. પ્રમત્તસંયત ૭. અપ્રમત્તસંવત ૮. અપૂર્વકરણ (નિવૃત્તિ બાદ) ૯. અનિવૃત્તિબાદર ૧૦. સૂક્ષ્મસંપાય ૧૧. ઉપશાંતમૂહ
૧૨. ક્ષીણમેહ ૧૩. સગી કેવળી ૧૪. અગકેવળી. (૪૮) ચક્રવતીનાં ચૌદ રતને
૧. સેનાપતિરત્ન ૨. ગૃહપતિરત્ન ૩. પુરોહિતરત્ન ૪. અધરત્ન ૫. હસ્તિરત્ન ૬. વાર્ધકીરત્ન છે. સ્ત્રીરત્ન ૮. ચકરત્ન ૯ છત્રરત્ન ૧૦. ચર્મરત્ન ૧૧. મણીરત્ન
૧૨. કાકિણરત્ન ૧૩. ખગરત્ન ૧૪. ડરત્ન. (૪૯) ચૌદ સ્વને
૧. હાથી ૨. બળદ ૩. સિંહ ૪. શ્રીદેવી ૫. ફૂલમાળા ૬. ચંદ્ર ૭. સૂર્ય ૮. વિજ ૯ કળશ ૧૦. પસરોવર
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
૧૧. ખીરસમુદ્ર ૧૨. દૈવવિવિમાન ૧૩. રત્નરાશિ ૧૪. નિધૂ મઅગ્નિ,
(૫૦) ત્રેસઠ શલાકા પુરુષ
૨૪ તીર્થંકર, ૧૨ ચક્રવતી, ૯ વાસુદેવ, ૯ પ્રતિવાસુદેવ, હું બળદેવ.
(૫૧) જૈન કાને કહેવાય ?
જે જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞા હૃદયથી સંપૂર્ણ પણે સ્વીકારે અને યથાશક્તિ પાળે તેને જૈન કહેવાય.
(૫૨) કપાળમાં તિલક શા માટે કરાય છે ?
હું જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞા મસ્તકે ચડાવુ છું એવી ભાવના પૂર્વક કપાળે તિલક કરાય છે. જેને એ તિલક અવશ્ય કરવુ' જોઇએ.
(૫૩) મિચ્છા મિ દુક્કડ એટલે શુ?
મિચ્છા મિ દુક્કડ' એટલે હું ગુનેગાર છુ મારા શુને કબૂલ કરીને માફી માગું છું.
(૫૪) જયણા એટલે શુ ?
અને
હરવું-ફરવું,
ખેલવુ -ચાલવુ, ઊડવુ’-એવું, ખાવું-પીવુ વગેરે સ` કાર્ય કરતી વખતે જીવાની રક્ષા કરવાના પ્રયત્ન કરવા તેનું નામ જયણા
(૫૫) ચિત્ત એટલે શુ?
ચિત્ત એટલે સચેતન અથવા જીવવાળુ.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
(૫૬) અચિત્ત એટલે શું ?
અચિત્ત એટલે અચેતન, નિજીવ, જીવ વગરનું. (૫૭) તિર્યંચ છ કેને કહેવાય?
દેવ, મનુષ્ય અને નારક સિવાયના બાકીના બધા એટલે પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાઉકાય, વનસ્પતિકાય જીવોને તેમજ પશુ, પંખી, સાપ, નોળિયા, ઉંદર, ખીસકેલી, ગાળી, માછલાં,
મગરમચ્છ વગેરે અને તિર્યંચ જ કહેવાય છે. (૫૮) ભવ્યાત્મા
ભખ્યામા એટલે મેક્ષ પામવાની લાયકાતવાળે જીવ. (૫૯) અભવ્યાત્મા
અભણ્યાત્મા એટલે મેશ પામવાની લાયકાત વિનાને જીવ. (૬૦) સ્વાધ્યાય
સ્વાધ્યાય એટલે જ્ઞાન-ધ્યાનમાં રમણતા.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણું પાંચમું
ઘર એજ પાઠશાળા
કકકકક કકકકકકકwજીજ્ય %
સંકલનકાર : મુનિરાજ શ્રી દિવ્યભૂષણ વિજયજી (પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પ્રવચનમાંથી)
અંધકારમાં ભટકતાં જીવને ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચવામાં જેમ પ્રકાશ સહાયક બને છે, તેમ સંસારમાં ભટકતાં જીવને મુક્તરૂપ ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચવામાં સમ્યગ જ્ઞાન સહાયક બને છે.
સમ્યજ્ઞાન એ આત્માને ગુણ છે, તે હમણાં કર્મના વેગે દબાઈ ગયા છે, આપણે એને પ્રગટ કરવાને છે.
સમ્યજ્ઞાન દ્વારા જીવ પોતાના આત્માના સ્વરૂપને તેમજ હિત-અહિતને સમજી શકે છે. તે સમય પછી. હિતકારી પ્રવૃત્તિને સ્વીકાર અને અહિતકર પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરે છે. એ રીતે આત્મા પિતાના મૂળ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે. આવું અતિ જરૂરી સમ્યજ્ઞાન મેળવવાને દરેક
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
ગ્ય જીવે પ્રયત્ન કરવો જ જોઈએ. જેનકુળમાં જન્મેલે આત્મા તે જન્મથી જ માતા-પિતા દ્વારા અપાતાં સમ્યજ્ઞાનને પામતે જાય છે અને સમજ જાય છે.
સંસારની પ્રવૃતિ કરતાં કરતાં પણ તેમાંથી સમય કાઢીને મા-બાપ પોતાનાં સંતાનોને જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જર, બંધ અને મોક્ષનું જ્ઞાન આયા જ કરતાં હોય છે, એટલે એક દષ્ટિએ તે જૈનકુળ એ જ સમ્યજ્ઞાન શિખવનારી પાઠશાળા છે. પરંતુ આજે આવા જૈનકુળો મળવા દુર્લભ જણાય છે, ત્યારે પિતાનાં સંતાનોને સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, તેના દ્વારા તેઓ સંસારની અસારતાને સમજીને તેને ત્યાગ કરનારા અને હિતકર ને સારભૂત ધર્મનું આચરણ કરનારા બને તેમજ અંતે મુક્તિપદના ભેજતા બને એવા હેતુથી ઘણા ભાગ્યશાળીઓ ભેગા થઈને પણ, સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય એવી પાઠશાળા જેવી યોજનાને સાકાર બનાવે તે લાભદાયી છે.
આજના મા-બાપ પિતાનાં સંતાનોને વ્યવહારિક શિક્ષણ આપવા પાછળ એટલે આર્થિક ભેગ આપી રહ્યા છે, તેનાથી અર્ધા ભેગ પણ આત્મહિતકર સમ્યજ્ઞાનનું દાન કરતી પાઠશાળા ચલાવવામાં આપે તે પણ આપણું પાઠશાળાએ ખૂબ જ સુંદર રીતે ચાલતી રહે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
બાળકોને સમ્યજ્ઞાન આપનારા વિદ્યાગુરુ પણ નિસ્વાર્થભાવે અથવા ન છૂટકે લેવું પડે તેટલું લઈને શ્રદ્ધા પૂર્વક સમ્યજ્ઞાન ભણાવે તે તેઓ પિતાના અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને દૂર કરવા સાથે, બીજા અનેકેનાં અજ્ઞાનના અંધકાર દૂર કરી, પિતાની સાથે અનેક અનેક આત્માઓને પણ મુક્તિપદના ભક્તા બનાવી શકે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનું ઘર : સંસ્કારની શાળા કકકકકકકકકકકકa #કકક
કકકકક ૦ લેખક : મુનિરાજ શ્રી મુક્તિપ્રભવિજય માનવજીવન એટલે સુગંધીદાર ગુલાબનાં પુષ્પો બાગ. મા–બાપ તેમાં માળી સમાન છે અને બાળક તેમાં ખીલેલાં ગુલાબનાં સુંદર, સુકમળ ને સુવાસિત ફૂલ સમાન છે.
જેમ ફૂલના છોડના વિકાસને આધાર માળી છે, તેમ બાળકોના વિકાસને આધાર મા-બાપ છે. ફૂલને છોડ જે માળીને સમર્પિત અને આધીન બની જાય ને તે ઉછેરે તે પ્રમાણે ઉછરે તે તે પાંગરે અને બીલે. પણ જે તે માળીને ગણકારે નહિ અને સ્વચ્છંદી બની ઊંચે આવવાનો પ્રયત્ન કરવા જાય તે સંભવ છે કે એ ઊગવાને બદલે મૂળમાંથી ઊખડી જાય.
બાળકનું પણ બરાબર એવું જ છે. જે તે પિતાના મા-બાપને તેમજ દેવ-ગુરુ-ધર્મને સમર્પિત બની જાય તે તે પિતાની જાતનું, પિતાનાં કુળનું અને શાસનનું ગૌરવ વધારીને પિતાના આત્માની ઉન્નતિ કરનાર બને. પણ જે તે બધાની અવગણના કરીને સ્વચ્છંદી બની ફાવે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમ જીવવાનો પ્રયત્ન કરે તે બનવા જોગ છે કે એ પિતાની જાતનું, પિતાનાં કુળનું અને શાસનનું ગૌરવ ઘટાડીને પિતાના જ આત્માનું અધઃપતન કરનાર બને.
જે મા-બાપ જિનશાસનને પામેલા છે, જે મા-બાપ જિનેશ્વદેવની આજ્ઞાને મસ્તકે ચડાવનારા છે, તેમજ તેમના માર્ગે ચાલનારા અને તેમના જ માર્ગને ઉપદેશ આપનારા સદ્દગુરુઓની પવિત્ર આજ્ઞાને માથે ચડાવનારા છે અને જિનેશ્વર દેએ બતાવેલા ધર્મને જ પિતાનાં હૈયામાં સ્થાપન કરનારા છે તે જ મા-બાપ સાચા અર્થમાં મા-બાપ છે.
લેકના પગ નીચે કચડાતાં એક નાનકડાં બીજમાં પણ, ભવિષ્યમાં માટે વડલે બનીને થાકેલા અને તાપથી અકળાયેલા હજારો મુસાફરોને વિસામો અને શીતળતા આપવાનું સામર્થ્ય છુપાયેલું હોય છે.
જેનકુળમાં જન્મેલા બાળકનું પણ એવું જ છે. એ છ-બાર મહિનાનું થાય ત્યારથી જ એનામાં ધર્મના ઉત્તમ સંસ્કારનું સીંચન કરવા દ્વારા મા-બાપ તરફથી એનાં જીવન ઘડતરનું કામ સુંદર રીતે શરૂ કરી દેવામાં આવે તે એ બાળક પણ જગતના લેકેને વંદનીય બને, પૂજનીય બને તેમજ સાચું સુખ પમાડનાર પણ બને.
બાળકના હાથમાં પાટી–પેન પકડાવી દેવા માત્રથી શિક્ષણનું કામ સરે નહિ. સાથે એકડે શિખવવાની
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
કાળજી પૂર્વકની મહેનત પણ જોઇએ. [ તે તે એક વર્ષે એક એકડા પણ શીખે નહિ. લીટા જ કર્યાં કરે અને પાટીએ ફેડચા કરે.
બાળક તેા કેરી પાટી સમાન છે. એના ઉપર સુસંસ્કારના એકડા છૂટવાની મહેનત કરવામાં ન આવે તા સંભવ છે કે કુસ`સ્કારાનેા કાળા કુચા એના ઉપર જરૂર ફરી વળે.
માટીના નવા નકોર કેડિયાને જે સહુ પ્રથમ કિંમતી અને ઉત્તમ એવા ‘ઘી’ થી જ ભરી દેવામાં આવે તે એ ‘ઘી’ની ખુશ્બાને પેાતાના અંતકાળ સુધી જાળવી રાખે છે, એના ત્યાગ કાપ કરતું નથી.
બાળકનુ પણ એવુ જ છે. એનાં સુકેામળ હૃદયને જો સહુ પ્રથમ ધર્માંના ઉત્તમ સકારાથી જ વાત કરી દેવામાં આવે તે એનુ... સમગ્ર જીવન એ સુસ'સ્કારાની સુવાસથી સદા મધમધતુ' ની રહે. પ્રાણાંતે પણ એને ત્યાગ કરવા એ તૈયાર થાય નહિ
બાળકે પણ હિતેચ્છુ માતા-પિતા તરફથી અપાતા એ સુસ સ્કારાને હૃદય દ્વારા ઝીલવા માટે તત્પર બનવું જોઇએ. બહાર મુશળધાર વરસાદ પડતા હાય ત્યારે આપણે આપણું પાણીનું વાસણ ઊંધું જ મૂકી શખીએ તે આપણે પાણીનું ટીપુ પણ પામી શકીએ નહિ. આઢઆટલું પાણી વરસવા છતાં ય આપણે તે કારા માર્કાર અને તરસ્યા તર જ રહી જઇએ.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવી જ રીતે મા-બાપ તરફથી આપણું આત્મામાં સુસંસકારોનું સીંચન કરવાની મહેનત કરવામાં આવતી હોય તે વખતે બાળક જે નાદાનિયતથી બેપરવાહ બની રહે તે ઉપકારી મા-બાપની મહેનત નિષ્ફળ જાય અને પિતે સંસ્કારહીન રહે. કુસંસ્કારી અને દુઃખી બની જાય. | શિક્ષણ તે તેનું જ નામ છે કે જે આપણને સાચી રીતે અને સારી રીતે જીવતાં શીખવે ! એટલે કે આપણું પિતાનું અને આપણા દ્વારા જગતના સર્વ જીવોનું ભલું જ થાય પણ ભૂંડું તે કેઈનું ય ન થાય એવી સુંદર રીતે જે આપણને જીવન જીવતાં શીખવે તેનું જ નામ શિક્ષણ છે.
સારા બનવા માટે જ આપણે ભણવાનું છે, પણ પેટ ભરવા માટે તે હરગિઝ ભણવાનું નથી. જેઓને ભણતર દ્વારા સારા બનવાની ઈચ્છા નથી, ભણતર દ્વારા પોતાનાં સંતાનને ય સારાં બનાવવાની ઈચ્છા નથી પણ જેઓ કેવળ પટ ભરવા માટે જ ભણે છે અને ભણાવે છે તે ભણનારા અને ભણાવનારાઓ તે શિક્ષણ જેવી પવિત્ર અને હિતકર વસ્તુનું ઘોર અપમાન કરનારા જ છે.
આજનું શાળા-કોલેજનું શિક્ષણ તે વિદ્યાથીને કેવળ પેટ ભરતાં શિખવનારું છે; કેવળ પેટ ભરતાં જ શિખવનારું છે એટલું જ નહિ પણ હિંસાદિ ઘોર પાપ કરાવીને જ પેટ ભરતાં શિખવનારું છે. આવું શિક્ષણ આશીર્વાદરૂપ નથી પણ અભિશાપ રૂપ છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
શિક્ષિત-જન તે તેને કહીએ, જે પીડ પરાઈ જાણે રે જે પેટ ભરવા માટે પંચેન્દ્રિય જીવની હત્યા કરવા તૈયાર થાય અને તેની પીડાને પણ જાણું–સમજી શકે નહિ તે શિક્ષિત નથી. ગમે તેટલી ડીગ્રી ધરાવતું હોય તે પણ અશિક્ષિત જ છે.
બાળક બેલતું ચાલતું અને સમજતું થાય કે તરત જ જૈન મા-બાપે તેને સહુ પ્રથમ આ ત્રિપાઠી શિખવવી જોઈએ
(૧) મેળવવા જેવો મોક્ષ છે. (૨) લેવા જેવું સંયમ છે. (૩) છોડવા જેવો સંસાર છે.
આ ત્રિપદી શીખી ગયેલા બાળકને પછી સમજાવવું જોઈએ કે, મેળવવા જે જે મેક્ષ છે તે મેળવવા માટે જે લેવા જેવું સંયમ છે, તે લેવા માટે છોડવા જેવો જે સંસાર છે, તે સંસાર જલદી છૂટી જાય એટલા માટે નીચેની સપ્તપદી પણ જરૂરી છે.
(૧) રેજ જિનેશ્વરદેવનું દર્શન-પૂજન કરવું. (૨) રોજ ગુરુવંદન કરવું.
(૩) રેજ સવારે ઓછામાં ઓછું નવકારશીનું પચ્ચક્ખાણ કરવું.
(૪) રોજ સાંજે ઓછામાં ઓછું તિવિહારનું પચ્ચખાણ કરવું.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) રેજ સવારે મા-બાપને પગે લાગવું.
(૬) રેજ પાઠશાળાએ જવું અને વિનય પૂર્વક ભણવું. (૭) ભણેલું યાદ રાખવા રોજ સ્વાધ્યાય કરે.
બાળકેએ પિતાના જ હિતને માટે ઉપર કહેલી ત્રિપદી ગેખી નાખવી જોઈએ અને સપ્તપદીને જીવનમાં ઊતારવી જોઈએ.
બાળકે ! તમારે આ સપ્તપદીને જીવનમાં ઊતારવી છે?
તમારે આ સપ્તપદીને જીવનમાં ઉતારવા માટેની પ્રેરણા મેળવવી છે?
તમારે આ સપ્તપદીને જીવનમાં ઉતારવા માટેનું સામર્થ્ય કેળવવું છે?
તે વાંચે, સ પ્રતિ મહારાજા અને આર્ય રક્ષિતસૂરિજીનું જીવન ચરિત્ર ! આ બને મહાપુરુષોનું જીવન ચરિત્ર વાંચવા–વિચારવાથી સપ્તપદીને જીવનમાં ઉતારવાની પ્રેરણા તમને જરૂર મળશે! સપ્તપદીને જીવનમાં ઉતારવાનું સામર્થ્ય તમને જરૂર સાંપડશે !
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
જિનશાસનના શણુગાર આંપ્રતિ મહારાજાની કથા
અડધા ભરતક્ષેત્ર ઉપર વિજય મેળવીને ૧૬ હજાર મુકુટબદ્ધ રાજાએથી પરિવરેલા સ`પ્રતિ મહારાજા પેાતાની રાજધાની ઉજ્જૈન નગરીમાં આવ્યા. હ પામેલા નગરજનાએ ભારે પ્રવેશ મહેાત્સવ કર્યા !
સ'પ્રતિ મહારાજા મહેલમાં આવીને તરત જ પેાતાની માતા કમલાદેવીના પગમાં પડેચા, ઊભા થઈ માતાના મુખ સામે જોયું ત્યારે તેમને આશ્ચર્ય થયું! પેાતાની વિજયયાત્રાથી જ્યારે આખું નગર હ ના હિલેાળે ચડ્યુ` હતુ` ત્યારે માતાનું મુખ શેકમગ્ન શ્યામ અને ચિ ંતાતુર હતુ` ! દીકરાથી માતાનું આ દુઃખ ખમાતુ નથી. તેથી પૂછે છે કે
અડધા ભરતક્ષેત્ર ઉપર વિજય મેળવીને સંપ્રતિ મહારાજા માતાને પ્રણામ કરવા આવે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
“હે માતા! આજે મારા વિજયથી આખું નગર હર્ષઘેલું બન્યું છે, ત્યારે તું શા માટે શેકમગ્ન છે? તને મારા જે પુત્ર હોવાને આનંદ કેમ નથી? મજૂરી કરીને સામાન્ય કમાણી કરી લાવતા પુત્રને જોઈને પણ માતા હર્ષ પામે છે તે પછી હું તે આજે ભારતના ત્રણ ખંડ ઉપર વિજય પતાકા ફરકાવીને આવ્યો છું છતાં તને હર્ષ કેમ થતું નથી ?” સંપ્રતિ મહારાજા માનતા હતા કે- “મને જોઈને આખું જગત ભલે હર્ષ પામતું હોય પણ એક મારી માતા જ હર્ષ પામતી ન હોય તે બીજા બધાને હર્ષ મારા માટે નિરર્થક છે.”
આ માતા પરમ શ્રદ્ધાળુ શ્રાવિકા હતી, માટે એ દુનિયાથી નિરાળી હતી. દુનિયા દીકરાના દેહને જ ! શ્રાવિકા દીકરાના આત્માને જુવે ! પોતાનાં આંગણે ઘડા ઉપર બેસીને આવેલા મહેમાનની સામેય જેવું નહિ ને ઘડાનું જ સ્વાગત ને ઘેડાની જ સારસંભાળ કર્યા કરવી એ તે નર્યો અવિવેક જ છે ને ? દીકરાને દેહ ઘેડા સમાન છે ને આત્મા મહેમાન સમાન છે ! સ્વાગત અને સારસંભાળને યેગ્ય તે આત્મા જ છે!
વિવેકી માતા કહે છે : હે પુત્ર ! રાજ્ય તે તારા આત્માને નરકમાં લઈ જનારું છે! તારાં જન્મ-મરણનાં દુઃખ વધારી મૂકનારું છે ! હું જે તારી સાચી જનેતા હોઉં તે એવા રાજ્યની કમાણીથી મને હર્ષ કેમ થાય ? મને હર્ષ જરૂર થાય ! પણ કયારે? તું જે પૃથ્વીને જીતીને
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
આન્યા છે, તે સમગ્ર પૃથ્વીને જિનાલયેાથી સુશૈલિત કરી દે ! તારી સપત્તિથી ગામેગામ જિનમદિરા ઊભા કરી દે અને તે જોઇને આખી પૃથ્વી હસી ઊઠે તે ! કેવી હશે આ રાજમાતા ! ખાળપણથી જ એણે પેાતાના પુત્રને કેવા સંસ્કાર આપ્યા હશે ! એ પવિત્ર સંસ્કારોનું પાન કરીને ઊછરેલેા સુપુત્ર માતાને શાકમગ્ન રહેવા દે ? એની ઇચ્છાના અનાદર કરે ? હરગિઝ નહિ !
સ‘પ્રતિ મહારાજાએ માતાનાં મુખમાંથી પડતા મેલ ઝીલી લીધેા. ત્યાં જ સંકલ્પ કરી લીધેો-આખી પૃથ્વીને જિનમદિરાથી મઢી દેવાના ! જોશીએને મેલાવ્યા ને પેાતાનુ આયુષ્ય પૂછ્યું.
રાજન્! તમારું આયુષ્ય હજી ૧૦૦ વત્તુ ખાકી છે. ૧૦૦ વર્ષના દિવસ કેટલા ?
રાજન્! ૩૬ હજાર !
પછી રાજનું એક જિનમંદિર બંધાવવાને સંકલ્પ કરી પોતાની પૃથ્વીને મદિરાથી મઢવાનું કામ શરૂ કર્યુ. રાજ એક જિનાલયનું ખાતમુહૂર્ત થયાના સમાચાર સાંભળ્યા પછી જ માતાને પ્રણામ કરીને ભાજન કરતા. માતા પણ હર્ષોં પામી રાજ પુત્રના કપાળે તિલક કરીને
મગળ કરતી.
આવી રીતે સ’પ્રતિ મહારાજાએ ૩૬ હજાર ૧૩ જિનમંદિર કરાવ્યાં અને ૮૯ હજાર જિનમદિરાને
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ |
જિર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા. તેમણે સર્વ મળી સવા લાખ જિનમંદિરે કરાવ્યાં અને સવા કરેડ જિનપ્રતિમાઓ પણ ભરાવી. ઉપરાંત પોતાનાં રાજ્યમાં કોઈ પણ જીવ ભૂપે કે દુઃખી ન રહે તે માટે ૭૦૦ દાનશાળાએ શરૂ કરી.
સંપ્રતિ મહારાજાએ અનાર્યદેશમાં પણ સાધુવેશધારી માણસોને સાધુના આચાર શિખવીને મોકલ્યા. તેમના દ્વારા અનાર્ય લોકોને પણ સાધુના આચારેથી માહિતગાર કર્યાં ને ત્યાં પણ સાધુઓને વિહાર કરાવ્યું.
આવી રીતે સંપ્રતિ મહારાજાએ પિતાને જન્મ સફળ કયે
ધન્ય માતા !
ધન્ય પુત્ર !
!
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
જિનશાસનના અણગાર આર્ય રક્ષિતસૂરીજીની કથા
એક હતું નગર. તેનું નામ દશપુર. ત્યાં રહે એક બ્રાહ્મણ. તેનું નામ સેમદેવ. તેની પત્નીનું નામ રુદ્રમા. તેમને બે પુત્રો હતા. એકનું નામ આર્યરક્ષિત ને બીજાનું નામ ફલ્યુરક્ષિત. પિતાના આદેશથી પાટલીપુત્ર નગરમાં જઈ આર્યરક્ષિતે બ્રાહ્મણનાં ઘણાં ધર્મશાસ્ત્રને અભ્યાસ કર્યો. ૧૪ વિદ્યાને પારગામી થયે ને મહાપંડિત બનીને પિતાનાં નગર તરફ પાછો ફર્યો. રાજા વિદ્યાપ્રેમી હતે. તેથી વિદ્વાનોનું સન્માન કરતો. રાજાએ મહાપંડિત આયંરક્ષિતને મહત્સવ પૂર્વક નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યું. નગરજનેએ ને સ્વજનેએ પણ તેનું ઘણું સન્માન કર્યું. મોટુ સન્માન પામીને આર્યરક્ષિત ઘેર આવ્યું ને સહુ પ્રથમ માતાની પૃચ્છા કરી તેને પ્રણામ કરવા ગયે.
ઉત્તમકુળમાં જન્મેલા માણસે રેજ સવારમાં ઊઠીને, ઘરમાંથી બહાર જતી વખતે, બહારથી ઘરમાં દાખલ થતી વખતે, વિદ્યાભ્યાસ કરવા જતી વખતે, વિદ્યાભ્યાસ કરીને પાછા આવતી વખતે તેમજ બીજા પણ સારાં કાર્યો કરતી વખતે દેવને, ગુરુને અને માતા-પિતાને પ્રણામ કરવાનું ચૂકે નહિ. ઉત્તમકુળને આ આચાર છે. ઉત્તમ આચારોથી જ કુળ ઉત્તમ કહેવાય છે.
પ્રણામ કરી માતાનાં મુખની સામે જોતાં જ આર્ય રક્ષિત આશ્ચર્ય પામ્યા. પોતે ભણીગણીને પંડિત બનીને આવ્યા હતું તેથી રાજા અને સર્વ નગરજને પણ હર્ષ પામ્યા
માતાનાં મની પહિત બાર વાગ્યા
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
હતા. ત્યારે માતાનાં મુખ ઉપર તે હર્ષનાં સ્થાને વિષાદ જણાતું હતું. આર્યરક્ષિત માતાને પૂછે છે કે- “હે માતા !
*
1.*
ITI ||
LIST
-
I. I
::
ક
,
આર્ય રક્ષિત પંડિત બનીને માતાને પ્રણામ કરવા આવે છે. આજે તે બીજા બધા કરતાં તેને વિશેષ આનંદ હોવો જોઈએ તેને બદલે આ વિષાદ કેમ? | માતા કહે છે કે- “હે પુત્ર! તું જે જ્ઞાન મેળવીને આવ્યું છે તે તારું જ્ઞાન તને સદ્ગતિ અને શાશ્વત સુખ અપાવનારું નથી પણ તારા આત્માને દુર્ગતિમાં દેરી જનારું ને સંસારમાં ભટકાવી મારનારું છે. એવા જ્ઞાન દ્વારા મેળવેલી તારી પંડિતાઈથી અજ્ઞાન લોકે હર્ષ પામે એ બનવા જોગ છે પણ તારી આ માતા હર્ષ પામે એ બનવા જોગ નથી.”
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
તે હે માતા ! કહે કે હું શું ભણું તે તને હર્ષ થાય?”
“હે પુત્ર! જે તું તારા આત્માને સદ્ગતિમાં લઈ જનાર ને સંસારને અંત લાવનાર એ દષ્ટિવાઇ જૈન સાધુ પાસે જઈને ભણે તે જ મને હર્ષ થાય !'
આર્થરક્ષિતે વિચાર કર્યો કે, જે માતા મારું આવું હિત ઈચ્છનારી છે, તેને હર્ષ પમાડવાની મારી પવિત્ર ફરજ છે. આખી દુનિયા હર્ષ પામીને ભલે મને ઘણું મોટું માન આપે પણ મેં જે જ્ઞાન મેળવ્યું છે. તે જ્ઞાન જે મારા આત્માનું કલ્યાણ ઈચ્છનારી મારી માતાને જ હર્ષ પમાડનારું ન બનતું હોય તે એવા જ્ઞાનની કિંમત જ શું છે?
આમ આર્ષરક્ષિતે પોતાની ઉત્તમતાને છાજે એવે સુંદર વિચાર કર્યો, માતાના આશીર્વાદ મેળવ્યા ને તેના જ કહેવા પ્રમાણે ભુવનમાં રહેલા તેસલિપુત્ર નામના આચાર્યની પાસે દષ્ટિવાદ ભણવા જવા માટે નીકળ્યા કે તરત જ હાથમાં શેરડીના સાડા નવ સાંઠા લઈને, પિતાને તેની ભેટ આપવા આવી રહેલા પોતાના પિતાના મિત્ર સામાં મળ્યા. તેને શુભ શુકન માની આર્ય રક્ષિતે આગળ પ્રયાણ કર્યું. તેસલિપુત્ર આચાર્યની પાસે પહોંચે અને તેમને પિતાની દષ્ટિવાદ ભણવાની ઈચ્છા જણાવી. પણ દષ્ટિવાદ ભણુ હોય તે દિક્ષા લેવી પડે દષ્ટિવાદ ભણવાને અધિકાર તે સાધુઓને જ છે. આમ તેસલિપુત્ર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
આચાર્યના કહેવાથી આ રક્ષિતે તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. કારણ કે, અને તેા કઈ પણ ઉપાયે દૃષ્ટિવાદ ભણવા જ હતા. દીક્ષા લઈ આÖરક્ષિત મુનિ નવ પૂર્વ સુધી ભણી ગયા ને દશમા પૂના અભ્યાસ શરૂ કર્યાં.
એવામાં તેમના નાના ભાઈ ફલ્ગુરક્ષિતે આવીને કહ્યું કે, હૈ ભાઈ ! માતા-પિતા તમને બહુ જ યાદ કરે છે. તા તમે તેમને મળવા ને પ્રતિધ પમાડવા માટે આવે. તે સાંભળી આરક્ષિતજીએ ફલ્ગુરક્ષિતને તે ત્યાં જ ધર્મોપદેશ દ્વારા પ્રતિઐાધ પમાડી દીક્ષા આપી દીધી. પછી ગુરુની આજ્ઞા લઈ ફ્લ્યુરક્ષિત સુનિ સાથે વિહાર કરી પેાતાને ગામ આવ્યા, ને ધર્મોપદેશ આપી આખા કુટુંબને પ્રતિષેધ પમાડયો. ખીજા બધાએ તે। દીક્ષા લીધી પણ તેમના પિતા સામદેવે સાધુવેશ પહેરવાની લજા આવવાથી દીક્ષા લીધી નહિ તે પણ સ્નેહના વશથી તેઓ ગૃહસ્થ વેશમાં પણ આ રક્ષિતજીની સાથે જ વિચરવા લાગ્યા.
પછી અવસર જો આ રક્ષિતજીએ તેમને ઘણુ સમજાવ્યા ત્યારે જનાઇ, જોડા, કમંડળ, માથે છત્ર ને એ વજ્ર આટલુ રાખવાની છૂટ સાથે તેમણે દીક્ષા લીધી. પણ આરક્ષિતજીએ તે યુક્તિ પૂર્વક તે બધી વસ્તુઓને પણ અતે ત્યાગ કરાવ્યે ને શુદ્ધ સાધુવેશ અંગીકાર કરાજ્યેા.
મળકા | આ આય રક્ષિતજીએ પાતાની માતાનુ હિતકારી વચન માન્યું તે તેમના પેાતાના આત્માને,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
આખા કુટુંબને ને બીજા અનેક આત્માઓને પણ ઉદ્ધાર થયે.
જે બાળકે પિતાના ઉપકારી મા–બાપ, દેવ, ગુરુને વિદ્યાગુરુની હિતકારી આજ્ઞા પણ માને નહિ તેનું કલ્યાણ કેમ થાય?
સંસારના રસિયા જગતને મા-બાપ દીકરાના દેહની, તેના માટે વહુની અને સંસારની સુખ-સાહ્યબીની જ ચિંતા કરનારા હોય છે. પણ જેને મા-બાપ તે જગતથી નજારા ને નીરાળા જ હોય છે. તેઓ તે પિતાનાં સંતાનોના આત્માની જ વિશેષ પ્રકારે ચિંતા કરનારા હોય છે. જેની રાખ થવાની છે એવા શરીરને જ નહિ પણ અંદર બેઠેલા આત્માને જોનારા હોય છે.
સારાંશ એ છે કે જિનશાસનને પામેલી માતા કેવી હોય અને એવી માતાના પુત્ર પણ કેવા હોય તેના આ બે ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આજના મા–બાપિએ અને સુપુત્રોએ. આ સંપ્રતિ મહારાજની માતા અને આર્યરક્ષિતજીની માતાનાં જીવનમાંથી જરૂર કાંઇક બાધ લેવા જેવું છે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
CONDOOMODOrODICCoverord
| ઉચ્ચારશુદ્ધિ નિર્દેશ narooat Da૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦eva
હૈખક–પં. વ્રજલાલ વાલજી ઉપાધ્યાય (પ્રાધ્યાપક ઃ શાંતિદાસ ખેતસીભાઈ જૈન સંસકૃત પાઠશાળા
જામનગર) યદ્યપિ સૂત્રના ઉચ્ચાર અધ્યાપકેના સાન્નિધ્યથી જ એટલે કે અધ્યાપકના મુખેથી ઉચ્ચારાતા વાક્યસમૂહેના પ્રત્યક્ષ સાવધાનતા પૂર્વકનાં શ્રવણ અને પ્રતિશ્રવણથી જ સાધ્ય છે.
કેવળ પાકશાસ્ત્રનાં પુસ્તકથી રસોઈ નિષ્ણાત થવાતું નથી, તેમ ઉચ્ચારણ શુદ્ધિ નિર્દેશિતા એ માત્ર પુસ્તકથી શક્ય નથી.
પણ હા! સંસ્કૃત અનભિજ્ઞ પાઠશાલીય અધ્યાપક સ્વયં આવા પુસ્તકથી સ્વકીય અશુદ્ધિ દૂર કરી, બાલક-બાલિકાના ભાવી અનર્થને જરૂર દૂર કરી શકશે.
સંસ્કૃત ભાષામાં ઉચ્ચારણની જેટલી ફિલષ્ટતા છે તેટલી પ્રાકૃત ભાષામાં નથી. કારણ કે, જોડાક્ષરના પ્રસંગે વિજાતીય વર્ગના વ્યંજનેને સમુદાય પ્રાકૃતમાં રહેતો જ નથી.
પ્રાકૃત વ્યાકરણ દ્વારા જુદા જુદા વર્ગના વ્યંજનમાંથી પ્રાયઃ એક જ વર્ગના અવશિષ્ટ વ્યંજન (પ્રાકૃતમાં જોડાક્ષર પ્રસંગે) મળતાં હોવાથી ઘણી સુવિધા છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ఉరళీ ఆ ఉంగరం శశి శం ఉందీ శ్రీ శిశీశ శశిశం శిశీలించి
શુદ્ધિ: દ્રવ્યથી અને ભાવથી હકકકક કકકક કકક કકકકકકકકકકક કકક લેખક : સ્વ. પૂ. પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવાર
આપણે ધાર્મિક સૂત્રે ક્રિયાપ્રધાન છે, અર્થાત્ તે મુખ્યત્વે ધર્મક્રિયા કરવામાં ઉપગી છે. ક્રિયાપ્રધાન સૂત્રની રચના જ એવા પ્રકારની છે કે જે તેને પૂરા આદર સાથે એકાગ્રતા પૂર્વક પાઠ કરાય તે આત્માના પ્રદેશમાં તેના વિનિ-તરંગે જોરદાર કંપ જન્માવીને કર્મરૂપી કચરાને ત્યાંથી ખસી જવું પડે એવી સ્થિતિ પદા કરે છે.
બાલ્યકાળથી જ કાળજી પૂર્વક પ્રતિકમણનાં સૂત્રને અભ્યાસ કરાવાય તે એક એક બાળક જિનશાસનનો આજ્ઞાંકિત સુભટ બની જાય-આત્મ શુદ્ધિને ઝંડાધારી બની જાય.
દ્રવ્યથી ઉચ્ચારની શુદ્ધિ હાથ અને ભાવથી આશય-ધ્યેયની શુદ્ધિ હોય, આમ બંને પ્રકારની શુદ્ધિ દ્વારા કરાતી ક્રિયા મોક્ષને હેતુ બને છે અને તેમાં પણ આશય-યશુદ્ધિ પૂર્વકની ક્રિયા વિશેષ કરીને મોક્ષને હેતુ બને છે. કારણ કે તેમાં સ્થાન, વર્ણ, અર્થ, આલંબન
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
અને અનાલંબન એ પાંચે ય પ્રકારના ગેની વિશિષ્ટ પ્રકારની આરાધના રહેલી છે.
૧. સ્થાન એટલે કાયોત્સર્ગ આદિ આસન વિશેષ ૨. વર્ણ એટલે ક્રિયામાં ઉચ્ચારાતાં સૂત્રના અક્ષરે છે. અર્થ એટલે અક્ષરોમાં રહેલા અર્થ વિશેષને
નિર્ણય. ૪ આલબન એટલે બાહ્ય પ્રતિમા સ્થાપના આદિ
વિષયક ધ્યાન. . ૫. અનાલંબન એટલે બાહ્ય રૂપ-દ્રવ્યના આલંબન - રહિત, કેવળ નિર્વિકલ્ટપક ચિન્મય (જ્ઞાનમય) સમાધિ.
ગશાસ્ત્રમાં આ પાંચ પ્રકારને વિશિષ્ટ યોગ કહ્યો છે. આ પાંચ પ્રકારના વેગવાળી વિશિષ્ટ આરાધનાથી યુક્ત એવી આશયશુદ્ધિવાળી ક્રિયા આરાધક ભાવના રક્ષણ સાથે મોક્ષની પણ પ્રાપ્તિના હેતુભૂત થાય છે.
માસાષક એવી ક્રિયાઓમાં આશયશુદ્ધિ સાથે ઉપર્યુક્ત પાંચ ગે જરૂરી છે અને વર્ણ એટલે કિયામાં ઉચ્ચારાતા અક્ષરે એ પાંચ યોગામાને એક યોગ હેવાથી સમજી શકાય છે કે, આરાધનામાં ઉચારશુદ્ધિનું પણ કેવું મહત્તવ છે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ఆం శింశించి ఆరించి శింగరం అంతగా
644 મૂળમાં પાણી સી ચવાનો પ્રયાસ
લેખક : પં. શ્રી પ્રદ્યુમનવિજયજી ગણિવર
(આ. શ્રી વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણું) જ્ઞાનીઓએ શાસ્ત્રોમાં સમ્યજ્ઞાનને મહિમા ખૂબ ખૂબ ગાયે છે. ક્રિયાને અથવા શાસ્ત્રિને પુષ્ટ કરનારું જે તત્ત્વ છે તેને શ્રદ્ધા કહેવાય છે. એ શ્રદ્ધા પણ જેનાથી ઉત્પન્ન થાય, સ્થિર થાય અને વધે એવું જે તત્તવ છે એનું નામ સમ્યજ્ઞાન છે.
આમ શ્રદ્ધા અને ચારિત્રને પુષ્ટ કરનાર હોવાથી સમ્યજ્ઞાન એ પાયે છે. પાયે જેટલે મજબૂત હેય એટલા જ અંશે ઉપરનું મકાન મજબૂત બને. તેમ સમ્યજ્ઞાન જેટલું પુષ્ટ હોય એટલા જ અંશે શ્રદ્ધા અને ચારિત્રની પુષ્ટિ થાય. માટે સમ્યજ્ઞાન અતિશય પુષ્ટ હોવું જરૂરી છે.
ચેમાસું એ જેમ ખેડૂતે માટે ધન કમાવાની મેસમ છે, લગ્નગાળો એ જેમ વેપારીઓ માટે ધન કમાવાની મોસમ છે તેમ માનવજીવનમાં બાલ્યાવસ્થા એ વિદ્યા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમાઈ લેવા માટેની મે સમ છે. બાલવયમાં જે શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક સમ્યજ્ઞાન ગ્રહણ કરી લીધું હોય તે તે જીવનપર્યત સાથ આપનારું બની રહે છે.
શાસ્ત્રકારોએ સભ્યજ્ઞાનનાં બે કાર્યો બતાવ્યાં છે. એક તે એ અજ્ઞાનને દૂર કરે છે ને બીજું એ મહને પણ દૂર કરે છે. અજ્ઞાન હટે એટલે જ્ઞાન આવે, ને મોહ ઘટે એટલે સુસંસ્કાર આવે. અજ્ઞાનને હટાવવા અને જીવનમાં સુસંસ્કારનું ઘડતર કરવા સમ્યજ્ઞાન મેળવવું જરૂરી છે.
આપણી પાઠશાળા આ જ્ઞાન અને સંસ્કારની પરબ સમી છે. પાઠશાળામાં બાળકને શૈત્યવંદન કે ગુરુવંદનનાં સૂત્રે શિખવવા તે થિયરીકલ જ્ઞાન છે અને તે ગ્રહણશિક્ષા વરૂપ છે. ચૈત્યવંદન, ગુરુવંદન આદિ કેવી રીતે થાય, તે માટે સૂત્રે ક્યા કમમાં કેવી રીતે બેલવા જોઈએ તે વિધિ પૂર્વક કરી બતાવવું અને તેમની પાસે કરાવવું તે પ્રેક્ટીકલ જ્ઞાન છે અને તે આસેવન શિક્ષા સ્વરૂપ છે.
પ્રતિક્રમણ આદિનાં સૂત્ર ગણધર ભગવંતેએ રચેલાં છે. તેના અક્ષરો મંત્રમય છે. કર્મોને હણનારા છે. રોગ-શેકને હરનારા છે. દુઃખ-દર્ભાગ્યને દૂર કરનારા છે. લે શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક ભાવથી બેલાય તે તે સાંભળનારનાં ચિત્તમાંથી પણ ઉદાસીનતા પલાયન થઈ જાય અને તેનું મન પ્રસન્ન બની જાય,
બાળકને શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક બેલવાની રીત શરૂઆતથી જ ચીવટ પૂર્વક શિખવવી જોઈએ. કારણ કે,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
શરૂઆતમાં જો અશુદ્ધ ઉચ્ચાર જીભે ચડી જાય અને ગોખાઈને રૂઢ થઇ જાય તે તે અશુદ્ધ ઉચ્ચારનું નિવારણ કરીને શુદ્ધ ઉચ્ચાર શિખવવાનુ કામ ખેવડુ મુશ્કેલ બની જાય છે.
શબ્દોમાં હ્રસ્વનાં સ્થાને દીર્ઘ સ્વર અને દીર્ઘ નાં સ્થાને હ્રસ્વ સ્વર જેવા સામાન્ય ફેરફાર થઈ જાય તે પણ અ બદલાઈ જાય છે. આ વાત આપણી ગુજરાતી ભાષાના નીચેનાં દૃષ્ટાંતાથી સમજાશે.
હસ્ત્ર
વધુ=વધારે
ચિર=લાંબુ દિન—દિવસ
સુર=દેવ
દી
વધુવહુ
ચીર–વસ્ત્ર
દીન—ગરીમ
સૂર=વાત્રિના અવાજ
એવી જ રીતે ધાર્મિક સૂત્રોમાં હ્રસ્વ-દીર્ઘ-કાને -માત્રા મીડુ વગેરેનેા નહિ જેવા ફેરફાર થઈ જાય તે પણ અ બદલાઈ જાય છે. તેથી આપણને દેષ લાગે અને જ્ઞાનાવરણીયક અંધાય છે. એવું ન બને એટલા માટે શુદ્ધ ઉચ્ચાર કરતાં શીખી લેવુ જોઇએ, તે માટે જોડાક્ષરની ઓળખ, તેના સાચા ઉચ્ચાર વગેરેનું જ્ઞાન મેળવી લેવુ જોઇએ. શબ્દમાં જોડાક્ષર કેટલા છે તે જોઇ લેવુ જોઇએ. જોડાક્ષરની પૂર્વના અક્ષર સહેજ દાખીને ભાર પૂર્વક ખાલવાથી જોડાક્ષરનેા શુદ્ધ ઉચ્ચાર થાય છે. જેમ કે
Xxx
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૮૨
કર્મકક્ષહુતાશન’ આમ “ક્ષ એ જોડાક્ષર છે. તેની પૂર્વે ક છે. તે ક જરા ભાર પૂર્વક બોલવાથી “ક્ષ” ને ઉચ્ચાર બરાબર થાય.
આપણે ત્યાં સૂત્ર ભણવાની જે વિધિ બતાવી છે તેમાં પણ “ગુરુમુખેથી લીધેલું” એમ આવે છે. અર્થાત્ સૂત્ર ગુરુમુખેથી લઈને જ ભણવું જોઈએ. તેનું કારણ એ છે કે, જ્યારે વિદ્યાગુરુ આપણને સૂત્રપાઠ આપતા હોય ત્યારે તેઓ તેમના શબ્દોને અને જેડાક્ષરોને જે રીતે ઉચ્ચાર કરી બતાવતા હોય તે બધું ધ્યાનમાં રાખીને તે જ રીતે સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવું જોઈએ એ વિધિ છે.
આ પુસ્તકમાં ઉચ્ચાર શુદ્ધિની દિશામાં જે એક અતિ આવશ્યક, આદરણય ને વિનમ્ર પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે તેના વડે મૂળમાં પાણી સીંચવાને પ્રયત્ન થાય છે. તેથી જ ધાર્મિક જ્ઞાનનું વૃક્ષ પાંગરે છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
********** ક દીવડા પ્રગટાવા દિલમાં
00000
લેખક : આ. શ્રી રાજેન્દ્રસુરીશ્વરજી મહારાજ (આ. શ્રી શાંતિચંદ્રસૂરીશ્વરજીના સમુદાયના)
આ છે એક નાનકડી પર્શિયન લેાક કથા !
એક છે રાજકુમાર ! રૂપે ર ંગે સેહામણેા ! ને બુદ્ધિને તે। એ ખેતાજ ખાદશાહ | લાડકાડમાં ઉછરેલા ! માતા-પિતાએ અનાં જીવન ઘડતરમાં સુદૂર ફાળા આપ્યા હતા !
વરસાને વીતતાં કાંઇ વાર લાગે છે? રાજકુમાર તે યુવાનીના ઉંબરે આવીને ઊભેા રહ્યો. રૂપરૂપના અમાર સમી અનેક રાજકન્યાએ એને વરવા ઈચ્છે છે, પણ રાજકુમારને તે એમાંની એકે ય પસં નથી.
એક દિવસની વાત છે. રાજકુમાર ઘેાડે ચડી ફરવા નીકળ્યેા છે. ઘેાડા છે પવનવેગી. જોતજોતામાં તે એ જંગલમાં ઘણે દૂર સુધી પહોંચી ગયા. અહા ! કેવું મનાહર છે એ જંગલ ! આખુંય જંગલ સુંદર મજાનાં ફળેથી ને રંગબેરંગી ઝુલેથી લચી રહ્યું છે. કુદરતી
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
રમણીય દક્ષે મનને રમાડે, લેભાવે, લલચાવે એવાં છે. પ્રકૃતિના એ અનુપમ સૌંદર્યને મન ભરી-ભરીને નીરખતે રાજકુમાર આગળ વધી રહ્યો છે. એવામાં એની આંખે અચાનક એક જગ્યાએ થંભી ગઈ. એણે જોઈ એક રૂપપરીને. અહા ! કેવું અદ્દભુત એનું રૂપ છે ને કેવું અદ્દભુત એનું લાવણ્ય છે ! રાજકુમાર તે એ રૂપપરીને જોઈ જ રહ્યો!
છે
:/t.
* * *
જી
IT':
!
ક
withi, I''
ol,
ઘોડે ચડી ફરવા નીકળેલા રાજકુમારે જંગલમાં એક રૂપપરોને જોઈ! આજ સુધી કોઈ કન્યામાં ક્યારે ય નહિ લેભાયેલું એનું મન આ રૂપપરીને જોઈને લેભાઈ ગયું. એનું અથાગ રૂપ સહુનાં મનને આકષી લે એવું હતું. એનાં અંગેઅંગમાં જોબન ઉભરાઈ રહ્યું હતું. રાજકુમારે તો એ રૂપપરીને પિતાનાં દિલનું દાન દઈ દીધું! એને પરિચય કર્યો, કુલાદિ જાણી લીધા ને પરણવાને પ્રસ્તાવ પણ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
મૂકી દીધો ! એ રૂપપરી ખરેખર ! મનુષ્યલોકની અપ્સરા હતી, સ્વર્ગલેકની અપ્સરાઓની બરાબરી કરે તેવી હતી. તે ચતુર પણ હતી, ડાહી પણ હતી. તેથી જીવનનાં રહસ્યને સારી રીતે સમજનારી હતી. રાજકુમારના પરણવાના પ્રસ્તાવને જવાબ વાળતાં રૂપપરીએ કહ્યું કેરાજકુમાર ! તમારે પરણવાને પ્રસ્તાવ તે હું ત્યારે જ મંજુર કરું. કેઈપણ એક કળાના નિષ્ણાત બની એમાં અદ્ભુત કૌશલ્ય મેળો ત્યારે કઈ પણ એક કળા ઉપર તમારી હથેટી ન બેસે ત્યાં સુધી હું તમને પરણું
નહિ.
રાજકુમારને તે રૂપપરીનું ઘેલું લાગ્યું હતું. એને મેળવવા એ ગમે તેવું કપરું કામ કરવા પણ તૈયાર હતે. એણે કળામાં નિષ્ણાત થવાનું કબુલ કરી લીધું ને કેઈ એક કળાની પસંદગી માટે કલાકારીગરીવાળી વિવિધ વસ્તુઓ નીરખવા માંડી. એમાંથી ગાલીચા ભરવાની કળામાં એનું ચિત્ત ઠર્યું. એના નિષ્ણાત પાસે એ કળા શીખવાનું શરૂ કર્યું. એકાગ્રચિત્તથી રાત-દિવસ મહેનત કરવા માંડી. મહેનત કરે તેને શું ન આવડે? થોડા દિવસમાં જ તે કળામાં તેની હથોટી બેસી ગઈ. પછી તે જાતજાતની ને ભાતભાતની આકર્ષક ડીઝાઈનવાળા સુંદર ગાલીચા એના હાથે તૈયાર થવા લાગ્યા. ખંત, પ્રયત્ન, ધગશ કે ઉત્સાહ એ બધું ગમે તેવા અઘરા કામને પણ સહેલું બનાવી દે છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
રંગબેરંગી મનહર ડીઝાઈનવાળા સુંદર ગાલીચા અનાવી રાજકુમારે રૂપપરીને બતાવ્યા. રૂપપરી તે રાજીની રેડ થઈ ગઈ. મનહર ગાલીચા જોઈને એને મન મોરલે નાચી ઊડો! પછી તો પૂછવાનું શું ? ઘેડા જ દિવસમાં બનેનાં લગ્ન ધામધૂમથી થઈ ગયાં. સુખ-સાહ્યબીને પાર નથી. વરસ મહિનાની જેમ, મહિને દિવસની જેમ ને દિવસ ક્ષણની જેમ જવા લાગ્યો. એમ સમય જતાં એક દિવસ એ રાજકુમાર પ્રજાને લાડીલે રાજા પણ બન્યા ને ન્યાય-નીતિથી પ્રજાનું પાલન-પોષણ કરવા લાગે.
એક દિવસની વાત છે. રાજા એક નવા ખરીદેલા સુંદર ઘોડા ઉપર બેસી ફરવા નીકળે છે. પણ ઘોડે છે અવળી શિક્ષા પામેલે ને રાજાને એ વાતની ખબર નથી. એટલે એ એની ગતિને કાબુમાં રાખવા જેમ જેમ લગામ ખેંચે છે, તેમ તેમ તે ધીમે પડવાને બદલે વધુ ને વધુ વેગથી દેડવા લાગે છે. આમ વાયુવેગે દેડી રહેલે એ ઘોડો વગડાની વાટે આગળ વધતાં એક ભયાનક જંગલમાં જઈ ચડયો. ત્યાં વસતિ હતી ચેરી ને લૂંટફાટની કળામાં પાવરધા બનેલા ભીલ લેકેની ! શિકાર આવ્યો જાણે ભલે તે તરતજ ભેગા થઈ ગયા ને રાજાના ઘોડાને વેરીને રેકી લીધે. રાજાને પકડીને પિતાના વાસમાં
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
ક
::
:
:
Y''
પ
Sit
rrr
ચોરી લૂટફાટની કળામાં પાવરધા ભીલોએ રાજાના ઘોડાને શેકી લીધો. લઈ ગયા. તેની પાસે જે કાંઇ હતું તે લૂંટી લીધું ને તેને નજરકેદમાં રાખ્યા. રાજા એકલે જ હતું, રાજધાનીથી ઘણે દૂર નીકળી ગયું હતું ને આ ભલેને વાસ ભયાનક જંગલમાં હતો. પિતે કેઈને મળી શકે તેમ ન હતું, કોઈને સંદેશે પણ પહોંચાડી શકાય તેમ ન હતું, તેથી રાજાને બચવાની કે છટકવાની કેઈ આશા જ ન હતી.
પણ આવા અવસરે ય બુદ્ધિશાળી માણસો તે પિતાની બુદ્ધિના બળથી માર્ગ કાઢીને છટકી જતા હોય છે ! જ્યાં કામ ન લાગે બળ, ત્યાં કામ લાગે કળ! હેશિયાર રાજાએ તરતજ પિતાની બુદ્ધિને કામે લગાવ દીધી. સુંદર સુંદર વાતો કરીને ચોરેના સરદારને પ્રેમ જીતી લીધા ને એને વિશ્વાસ પમાડી દીધે.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી એક દિવસ અવસર જોઈને રાજાએ ચેરના સરદારને કહ્યું કે- હું સુંદર ગાલીચા ભરવાની કળા જાણું છું. તમે મને જે અમુક અમુક વસ્તુઓ લાવી આપે તે હું તમને સુંદર ગાલીચા બનાવી આપું. પછી તે લઈને તમે રાજાની રાણી પાસે જશે તે તે ગાલીચાના બદલામાં રાણી તમને ઘણું ધન આપશે, પછી તમારે ચોરી કે લૂંટફાટ કરવાની જરૂર રહેશે નહિ.
ચેના સરદારને તે રાજાની આ વાત ખૂબ જ ગમી ગઈ. રાજાએ કહેલી ગાલીચા ભરવા માટેની વસ્તુઓ તરતજ તેણે લાવી આપી. તે વસ્તુઓ વડે રાજાએ સુંદર ગાલીચા બનાવ્યા અને તેમાં પર્શિયન ભાષામાં પોતાની વિતક કથા, પિતાનું ઠેકાણું અને ત્યાં પહોંચવાને માર્ગ વગેરે બધું જ લખી દીધું. ભલે તે બધા અભણ જ હતા. તેથી તેમને તે વાતની ખબર પડી નહિ. રાજાએ આપેલા ગાલીચા લઈ ભીલે રાણુ પાસે જવા નીકળ્યા.
આ બાજુ ઘડા ઉપર બેસી ફરવા ગયેલે રાજા પાછો નહિ ફરવાથી રાણી તે રાજાની રાતદિવસ ભારે શેાધાળ ચલાવી રહી હતી. પણ પરે લાગતું ન હતું, તેથી પ્રજાજનો સહિત આખું રાજકુળ શોકાતુર થઈ ગયું હતું. રાજાના વિરહથી રાણી તે રાતદિવસ રડી રહી હતી. રાજા કયાં હશે? શું કરતે હશે ? કેવી સ્થિતિમાં હશે ? એવી ચિંતાને લીધે ખૂબ જ મૂંઝાયેલી હતી. એવામાં આ ચેરના સરદારે જઈને
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
રાણીની સામે ગાલીચા મૂકા. પેાતાના પ્રિયતમે જ આ ભરેલા હે1વા જોઈએ, એમ ગાલીચા જોતાં એને પહેલી જ નજરે જણાઇ આવ્યું, તેથી તે ગાલીચા ધારી ધારીને જોવા લાગી. એમ કરતાં પર્શિયન ભાષામાં લખેલા
Autor
T
ભીલેા ગાલીચા લઈને રાણી પાસે આવ્યા. રાણી તે ગાલીચા નારી ધારીને જોવા લાગી.
રાજનેા લેખ એના વાંચવામાં આવ્યે. તે વાંચીને તેનું ોકમગ્ન હૃદય હુમન બની ગયુ, કારણ કે, તે લેખ વાંચવાથી તેને તેના ખાવાઇ ગયેલા ખાવિંદ્રની (પતિની) ભાળ મળી ગઇ હતી.
રાણીએ મધા ગાલીચા લઈ લીધા. ચારેયના સરદારને તેની ઇચ્છા કરતાં પણ અધિક ધન આપીને વિદાય કર્યો. પછી પેતે ચુનદ્રા સૈનિકો સાથે તેનાં પગલે પગલે તેની
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
પાછળ જઈ તે ભીલેાની પલ્લીમાં પહાંચી ગઇ. અચાનક છાપા મારી બધા ભીલ ચારાને પકડી લીધા ને રાજાને તેમના સજામાંથી છેડાવી લીધે
રાજા-રાણી રગેચ ંગે આવી પહોંચ્યા નગરના દ્વારે. નગજનેના હર્ષના પાર નથી. તેમણે રાજા-રાણીને ભારે કાઠમાઠથી નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા. સર્વત્ર આનાન છવાઈ રહ્યો.
રાજાને હવે સમજાઈ ગયું હતુ કે પરણતાં પહે રાણીએ પાતાને કંઇ એક કળામાં કુશળ બનવાનું શ માટે કહ્યું હતું !
માનવ જીવન ભારે રહસ્યમય છે ! આપણે જીવનનાં એ રહસ્યને પામવુ' જ રહ્યું ! જીવનનું રહસ્ય એ છે કે જીવન છે તે સંકટ પણ છે. જીવનમાં સંકટ સહુને જરૂર આવે છે. સસંકટમાંથી છૂટવું જરૂરી હોય છે. સંકટમાંથી છોડાવનાર કળા છે. કળાબાજ માણસ ગમે તેવા સકટમાંથી પણ સહેલાઇથી છૂટી શકે છે.
આપણને સંકટમાંથી છોડાવનારી કળાએ પણ અનેક જાતની છે. આ જનમનાં સક્ટમાંથી ય છેડાવનારી કળા છે ને જનમ-જનમનાં સંકટમાંથી ય છે।ડાવનારી કળા છે. છૂટકારા પણ એ જાતના છે. એક કાયમી ને બીજે કામચલાઉ સંકટમાંથી છૂટા તે ખરા પણ ફરી પાછુ સપડાવાનુ ય ખરું! એ છે કામચલાઉ છૂટકા છૂટા એટલે છૂટા! ફ્રી સપડાવાની વાત જ નહિ !
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
એ છે કાયમી છુટકારો ! સંકટમાંથી સદાને છૂટકારે એ જ સાચે છૂટકારે છે ! - જનમ-મરણ આદિનો દુખેથી ભરપૂર એ આ સંસાર જ સાચું સંકટ છે. એવા સંસારમાંથી આપણું આત્માને છૂટકારે થાય એ જ સાચો છૂટકારે છે. સંસારમાંથી આત્માને છૂટકારે કેવી રીતે થાય, એવું જે જ્ઞાન તે જ સાચું જ્ઞાન છે. સાચું જ્ઞાન એટલે સમ્યજ્ઞાન. સભ્ય જ્ઞાનરૂપી કળા આપણને જનમ-જનમનાં સંકટમાંથી ઉગારનારી છે. સાથે ને કાયમી છુટકારો અપાવનારી સર્વોત્તમ કળા છે.
રૂપ પછીના કહેવાથી રાજકુમારે ગાલીચા ભરવાની કળા શીખી લીધી તો એ સંકટમાંથી છૂટી શક્યો, નહિ તે તે
ક્યાં છે, તેને પણ કોઈને પ લાગ્યા ન હતા અને ઘણે દુ:ખી થયે હેત,
આપણે પણ પરમ ઉપકારી દેવ, ગુરુ, મા-બાપ વગેરેની આજ્ઞા માનીને સમ્યગ જ્ઞાનરૂપી કળા મેળવી લઈએ તે સંસારનાં સર્વ સંકટમાંથી છૂટી જઈએ. નહિ તે આ સંસારરૂપી જંગલમાં કયાંય વાઈ-ફસાઈ જવાના. ઈને આપણો પત્તો પણ લાગવાને નહિ.
તમે પાઠશાળામાં ભણવા જાવ છો, ત્યાં તમારે ખૂબ સારી રીતે સમ્યગાન મેળવવાનું છે. જ્ઞાનને દીવસે તમારા દિલ-દિમાગમાં દીપ હશે તે અજ્ઞાનને ધકાર આપોઆપ અદશ્ય થઈ જશે. --- ભણવું પણ એવી રીતે શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક કે જેથી
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
સૂત્રના અક્ષરોમાં અને કાના–માત્રા-મીડાં વગેરેમાં જરા પણ ફેરફાર ન થઈ જાય. તેમાં ફેરફાર થવાથી અર્થનો અનર્થ થઈ જાય છે.
વ્યવહારમાંય પત્ર લખવામાં કાન-માત્રામીંડાં વગેરેને સહેજ પણ ફેરફાર થઈ જાય છે તે પણ હર્ષને બદલે શેક છવાઈ જાય છે. આ વાત તમને નીચેની કથા વાંચવાથી બરાબર સમજાઈ જશે. શેઠ આજ મર ગયે હિ!
એક હતા શેઠ, તે હતા ના મોટા વેપારી. તેમના વેવાઈ બીજે ગામ રહેતા હતા. તેમને પણ રૂને જ માટે વેપાર હતે. એકવાર શેઠને કોઈ કાર્ય પ્રસંગે અજમેર જવાનું થયું ત્યારે તેમણે પોતાના તે વેવાઈ ઉપર મુનીમને નીચે પ્રમાણે પત્ર લખવાની સૂચના આપી કે, શેક અજમેર ગયે હમે રૂઈ લીયા, તુમ ભી રૂઈ લેના ઔર બડી વહી કે ભેજ દેના.” પણ મુનીમ જરા તાવળિયા સ્વભાવના હતા તેથી તેમણે તે ફ્લાવળમાં લખી નાખ્યું કે, “શેઠ આજ મર ગયે હૈ હમે રોઈ લીયા, તુમ ભી રઈ લેના ઔર બડી વહુકે ભેજ દેના. આમ અજમેરને બદલે આજ મર લખ્યું, રુઈને બદલે રઈ લખ્યું ને વહીને બદલે વહુ લખી નાખ્યું.
પત્ર તે પહોંચી ગયે વેવાઈને ઘેર. પત્રને સહુએ વચ્ચે, વારંવાર વાં, બીજાઓની પાસે પણ વચાળે
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને પછી તે પૂછવાનું શું? તરતજ કાણું મંડાઈ ગઈ ને રેકકકળ શરૂ થઈ ગઈ! સહુએ જીવતા જાગતા શેઠના
-
-
'જૉઈલાયા,
(CUસ ભી કોઈ
તેનાર બી, બહુ કા ભેજના
Ann
શેઠના મુનીમે અશુદ્ધ પત્ર લખવાથી વેવાઈને ઘેર મોકાણ
મંડાઈ ગઈ. મામનું નાહી નાંખ્યું ને સૂતક પણ કાઢયા ! એ વેવાઈની જે મોટી દીકરી હતી તે આ પત્ર લખનાર શેડના મોટા છોકરા સાથે પરણાવેલી હતી તેથી સાસરિયામાં બડી વહુ તરીકે ઓળખાતી. પત્રનાં લખાણ મુજબ તેને ભાઈ તેને સાસરે મૂકવા શેડના ઘરે આવ્યો. પણ ત્યાં તે શેઠને સાજાતાજા બેઠેલા જોયા ! તેથી આ ભાઈ-બહેન તે ભારે વિરમય પામ્યા ! ગભરાયા ! ને આંખે ફાડી ફાડીને શેઠને જોઈ જ રહ્યા ! પછી અરસ-પરસ બધી વાત થઈ ત્યારે સાચી વાતને રેડ પડ્યો ને મુનીમના ગડબડ ગોટાળા બહાર આવ્યા મુનીમજીએ ઉતાવળમાં કાન-માત્રા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
વગેરેને ફેરફાર કરીને જે અક્ષરો લખ્યા હતા તેને કારણે જ આ બધી મેંકાણ મંડાઈ ગઈ હતી ! પછી તે બધા પેટ ભરીને હસ્યા ! શેઠ તે જાણે કે મરીને ફરીથી જ જમ્યા !
બાળકે ! અશુદ્ધ લખવા–બાલવાથી કે અનર્થ થાય છે એ વાત તમને આ દષ્ટાંતથી સારી રીતે સમજાઈ ગઈ હશે. એવી જ રીતે ધાર્મિક સૂત્રે પણ જો તમે અશુદ્ધ લખે-બે લે તે એથી પણ ઘણે મેટે અનર્થ થઈ જાય છે અને આપણને દેષ લાગે છે. માટે જરા પણ અશુદ્ધ ગેખાઈ ન જાય તેની કાળજી રાખીને જ ભણવું જોઈએ અને તે માટે જરૂરી એવું જોડાક્ષર વગેરેનું જ્ઞાન પણ મેળવી લેવું જોઈએ.
નીચેની વાતો પણ ધયાનમાં રાખવી – એક સૂત્રે બેલવામાં ઉતાવળ કરવી નહિ, શ્વાસ ન ભરાય
તેમ ધીમેથી બોલવાં. * સૂવે ભણી લીષા પછી તેના અર્થ પણ સમજી લેવા
જોઈએ.
સૂત્રે બોલતી વખતે તેને અર્થ પણ વિચારવું જોઈએ. આ દિવસે બને ત્યાં સુધી સામાયિક લઈને ભણવું જોઈએ.
અકાળે ભણવું નહિ મક જ્ઞાન અને જ્ઞાનીને વિનય સાચવીને ભણવું જોઈએ. આ પાઠશાળામાં કોઈની સાથે લડવું-ઝઘડવું નહિ.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
જ અપશબે કદિ પણ બોલવા નહિ. * છોકરા-છોકરીઓ સાથે બેસીને ભણવું નહિ. જ ભણેલું યાદ રાખવા જ સ્વાધ્યાય કર જોઈએ.
TI
બાળકે ! આ નાનકડી પણ સુંદર બેથ આપતી બે વાત, શાંતિથી વાંચજો ! વાંચીને સારી રીતે વિચાર!
વિચારીને દિલમાં ઉતારજે ! એ જરૂર તમારા દિલમાં દીવા પ્રગટાવશે !
ઉચાર શુદ્ધિનું મહત્વ સમજાવશે. ને તમને સુંદર જીવન જીવવાની પ્રેરણા આપશે !
જs,
S.
;
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
કકકકકકકકક કક્કકકકકકકકકકકકકકકકકક
સૂત્ર–ગ્રહણ-૫દ્ધતિ
લેખક : ૫. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવર
(આ. શ્રી વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણ શ્રી જૈન શાસન એ એક પૂર્ણ શાસન છે. તેમાં બધી જ બાબતેને પૂરેપૂરે મૂળથી અંગે પાંગ સહિત વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. બધી વાતેના સૂક્ષ્મ સાંગોપાંગ વિચારની જેમ સૂત્ર ગ્રહણ પદ્ધતિનું પણ આપણે ત્યાં ખૂબ સુંદર રીતે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
પિતાના બનાવેલા અધ્યાત્મસારમાં પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ફરમાવે છે કે
શિક્ષિતાદિપતિ-મધ્યાવશ્યકમુચ્યતે | દ્રવ્યતા ભાવનિમુક્ત-મશુદ્ધસ્ય તુ કા કથા છે
-અધ્યાત્મસાર પ્ર૦ ૩, અધિ. ૧૦, લે. ૧૨ આ પ્રસંગમાં આવશ્યક સૂત્રે, શિક્ષિત વગેરે પદેથી યુક્ત બોલવાનો કહ્યાં છે. માટે જે સૂત્રે આપણે શીખીએ તે શિક્ષિત, સ્થિત, જિત વગેરે ૧૭ પદેથી યુક્ત હોવા ઘટે જાણવું જરૂરી અને રસપ્રદ હોવાથી આપણે તે સત્તરેય પદેના અર્થની વિચારણા કરીએ છીએ.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
અનુગદ્વારસૂત્રમાં આ અધિકાર છે. મૂળ પાઠમાં જે છે તે જ અહીં બતાવીએ છીએ. (૧) સિખિયંત્રશિક્ષિતમ=શીખેલું.
એકવાર આદિથી અંત સુધી શબ્દથી ને અર્થથી શીખેલું હાય. (૨) ઠિયંકસ્થિતમ=થિર થયેલું.
શીખ્યા પછી ભૂલી જવાય નહિ તે માટે સ્વાધ્યાય આદિ દ્વારા સ્થિર રાખેલું હોય. (૩) યિં=જિતમ=ધારણાથી જીતેલું. | સ્વાધ્યાય કરતી વખતે અથવા કેઈ બલવાનું કહે કે તરતજ આદિથી અંત સુધી અખંડિત ને
અખલિત રીતે બોલી શકાય તેમ તૈયાર રાખેલું હાય. (૪) મિય=મિતમ અક્ષર સંખ્યાથી માપેલું.
સૂત્રનાં પદે તેમજ ગુરુ અક્ષરે અને લઘુ અક્ષરેની સંખ્યા નિશ્ચિતપણે જાણેલી હેય. (૫) પરિજિયં=પરિજિતમ=બધી રીતે આત્મસાત્ કરેલું.
કંઠે કરેલાં સૂત્રને આનુપૂર્વીથી અને પશ્ચાનુપૂવથી વારંવાર યાદ કરેલું હોય. પહેલેથી છેલ્લેથી કે વચમાંથી એમ ગમે ત્યાંથી શરૂ કરીને બેલી શકાય એવી રીતે તૈયાર કરેલું હોય.
નમે અરિહંતાણું, નમે. સિદ્ધાણું, નમો આયરિયાણું એવા સીધા - કમને આનુપૂવી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪૮
કહેવાય છે અને નમે આયરિયાણુ, નમે સિદ્ધાણું, નમે અરિહંતાણું એવા ઊલટા ક્રમને પશ્ચાતુપૂર્વી કહેવાય છે.
(૬) નામસમ=નામસમ=પેાતાના નામની જેમ યાદ રાખેલુ'.
એ સૂત્રને પેાતાના નામની જેમ યાદ રાખેલુ હેાય. અર્થાત્ ઊંઘમાંથી ઊઠીને કે અચાનક ગમે ત્યારે પણ તરત જ એટલી શકાય એવી રીતે યાદ રાખેલુ' 'હાય.
(૭) ધેાસસમ’=ઘાષસમ=જે અક્ષરાના જેવા ઘાષ હોય તે પ્રમાણે જ તે એલવા.
ઉદાત્ત,
ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત એમ ત્રણ પ્રકારના ઘાષ છે. ગુરુએ મતાવ્યા મુજબ અનુદાત્ત, સ્વતિના યથાક્ત ઉચ્ચાર પૂર્ણાંક સૂત્ર શીખેલું હાય.
(૮) અહીણુ ખર=અહીનાક્ષર=એછા અક્ષરાવાળું નહિં. સૂત્રમાં હાય એટલા પૂરેપૂરા અક્ષર સહિત ખેલાતું હાય. એક પણ અક્ષર એછા ખેલાતા ન હાય.
(૯) અણુચ્ચક્ખર =અનત્યક્ષર=અધિક અક્ષરોવાળું નહિ. સૂત્રમાં હોય એટલા જ અક્ષરા ખેલાતુ હાય. એક પણ અક્ષર વધારે
સહિત એ ખેલાતા ન
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
હાય. પેાતાના ઘરના અક્ષરે ઉમેર્યો વગર ખેલાતુ હાય.
(૧૦) અવાઇદ્ધખર=અન્યાવિદ્ધાક્ષર= આડું અવળું મરડચા વિનાનું,
આડી અવળી મરડીને મૂકેલી રત્નનીં માળામાં રહેલાં રત્ના જેમ આડાં અવળાં થઈ જાય છે, તેવી રીતે સૂત્રના અક્ષર આડા અવળા થયેલા ન હાય તેમ વ્યવસ્થિતપણે સૂત્ર તૈયાર કરેલું હાય. (૧૧) અસ્ખલિય =અસ્ખલિત=સ્ખલનારહિત.
સૂત્ર સ્ખલના વગર એટલે કે જ્યાં અટકવાની જરૂર નથી ત્યાં જરા પણ અટકથા વગર જ ખેલી શકાતું હોય. સૂત્ર ખેાલતી વખતે વચમાં ..................એમ ન થવુ જોઇએ.
(૧૨) અમિલિય =અમિલિત=એકબીજામાં મળેલું નહિ. ભેળસેળ કરાયેલાં જુદી જુદી જાતનાં ધાન્યની જેમ સૂત્ર ખેલતી વખતે તેમાં ખીજાં અનેક શાસ્ત્રોનાં સૂત્રની ભેળસેળ થવી ન જોઈએ. સૂત્રપાઠમાં એકખીજા અક્ષરા એકબીજામાં ભળી જવા જોઇએ નહિ. એક અક્ષર ખીજા અક્ષરમાં ભળી જાય તેા ઉચ્ચાર અશુદ્ધ થાય. સૂત્ર એવું ઉતાવળે ન એલાવુ' જોઇએ કે જેથી શુ ખાલાય છે એની
સમજ ન પડે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
(૧૩) અવચ્ચામેલિય’=અન્યત્યામ્રડિત=અન્યત્ર દેખાતા સૂત્રપાઠીને ભેળવ્યા વિનાનું.
સરખા
સૂત્ર ખેલતી વખતે તેમાં બીજાં સૂત્રોનાં સરખા દેખાતા ગાથા કે પદ્મ ભળવા ન જોઇએ. ગાથા કે પદ આગળ પાછળ પણ ન થવા જોઇએ. તેના ક્રમ ખરાખર જળવાવા જોઇએ.
(૧૪) પડિપુન્ન=પ્રતિપૂર્ણ મ=સંપૂર્ણ'.
સૂત્રમાં શબ્દો, અક્ષર, માત્રા વગેરે પ્રતિપૂર્ણ એટલે કે જેટલા હાય તે બધા જ પૂરેપૂરા ખેાલાવા જોઇએ. (અપુનરુત=સૂત્રમાં એક પત્ર એક જ વાર એલાવુ જોઇએ, વારંવાર ન લાવુ જોઇએ.) (૧૫) પડિપુણ્ધાસ’– પ્રતિપૂર્ણ ઘાષમ= ઉદાત્ત આઢિ ઘેષવાળું.
પૂર્વે ભણેલાં સૂત્રના સ્વાધ્યાય કરાતા હાય ત્યારે તે ઉદ્દાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિતના ધેાષ પૂર્વ ક જ ખેલાતુ હાય.
નોંધ :- ‘Qાષસમ’’ પદ્યમાં સૂત્ર ભણતી વખતની વાત છે . જ્યારે અહી' સૂત્રને સ્વાધ્યાય કરાતા હાય ત્યારની વાત છે– આ તફાવત છે.
(૧૬) કઠાવિ૫મુ = વિપ્રમુક્તમ્= ગળું ને હોઠ ખરાખર ખેાલવા પૂક.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
સૂત્રમાંના અક્ષરો કંઠ, એક, તાલ વગેરે પિતા પોતાના ઉચ્ચાર સ્થાનેથી જ બેલાવા જોઈએ. ક–ખ-ગ વગેરે કંઠય વર્ગના અક્ષરનું ઉચ્ચાર સ્થાન કંઠ છે. એટલે એ ક–ખ-ગ વગેરે અક્ષરે ગળામાંથી જ બોલાવા જોઈએ, પણ નાકમાંથી નહિ.
બાળક અને મૂંગે માણસ જેમ ન સમજી શકાય એવું બેલે તેમ સૂત્રના અક્ષરને ઉચાર, ગળું અને હઠ દબાવીને કે ભીડીને, શું બોલાય છે એની સમજ જ ન પડે એવી રીતે નહિ કરવો જોઈએ, પણુ ગળું અને હેઠ ખુલ્લા રાખીને સર્વ અક્ષરો
પષ્ટપણે સમજી શકાય એવી રીતે જ કરવું જોઈએ. (૧૭) ગુરુવાયવયં=ગુરુવાચને પગત ગુરુ મુખે શ્રવણ કરેલું,
સૂત્રપાઠ ગુરુ મહારાજના મુખેથી કાલે, વિણ વગેરે જ્ઞાનાચારનાં સેવન પૂર્વક ધારેલું કે લીધેલું હોવું જોઈએ, પણ કાને અથડાવાથી શીખી લેવાયેલું કે પુસ્તકમાંથી પોતાની જાતે જ ભણી લીધેલ ન હોવું જોઈએ.
પ્રમાણે સત્તર વિશેષણથી યુક્ત સૂત્રપાઠ કરે જોઈએ. જે આ પ્રમાણે સૂત્રો બેલાય તે તે બેલનારને અને સાંભળનારને ઘણે લાભ થાય. જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયપશમ થાય અને સ્વ–પરને બેધિ સુલભ પણ થી. આ પ્રમાણે બેલાયેલાં સૂત્રો મંત્ર સ્વરૂપ બની જાય છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યાવ
******** ***
ભાષાદીષ અને સભાક્ષેાભ
************
લેખક : મુનિરાજશ્રી જયસુદરવિજયજી ભાષાદેષ યાને કુમારપાળ મહારાજાની કથા
કુમારપાળ મહારાજાની રાજસભામાં એક દિવસ કામદ્દકી નીતિશાસ્ત્રની વાત ચર્ચાઇ રહી હતી. ત્યારે એક પડિત શુદ્ધ ને સુંદર ઉચ્ચાર પૂર્ણાંક એક લેાક મેલ્યા કે
પર્જન્ય ઇવ ભૂતાના–માધારઃ પૃથિવીપતિઃ । વિકલેડપિ હિ પજન્મે, અત્યંતે ન તુ ભૂપતૌ ।।
ભાવા -પ્રાણીઓનાં જીવનને આધાર જેમ મેઘ છે તેમ રાજા પણ છે. કારણ કે એક પાષક છે તે ખીને રક્ષક છે. પ્રાણીઓને જીવન જીવવા માટે જેટલી જરૂર, જેના આધારે જીવન છે એવા દેહના પાષણની છે, તેટલી જ જરૂર એના જીવનનાં રક્ષણની પણ છે. માટે જ મેઘ અને રાજા એ મને, પ્રાણીઓનાં જીવનના આધાર છે. . આમ છતાં મેઘ વિના હજી જીવી શકાય છે પણ રાજા વિના તે। કઢિ જીવી શકાતુ નથી. તેવા પ્રકારની ભવિતવ્યતાના ચેાગે કદાચ મેઘવૃષ્ટિ ન થાય ને દુકાળ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
પડે તો પણ પ્રાણીઓ કેટલાક કાળ સુધી તે અનાજ વગર પણ પિતાનું જીવન ટકાવી શકે છે. પણ ભયંકર ઝંઝાવાતોથી ભરેલા આ સંસારની અંદર તેવા પ્રકારનાં રક્ષણ વિના તે પ્રાણીઓનું જીવન પળ વાર પણ ટકી શકતું નથી. ભારે પવનની સામે દીપકનું જીવન જ્યાં સુધી? રાજા વિના માનવેનું જીવન નથી એટલા જ માટે રાજ્ય કદિ પણ રાજા વિનાનું રાખવામાં આવતું નથી.
પંડિતનાં મુખે બેલાયેલા એ લેકને આ સુંદર ભાવ જાણે કુમારપાળ મહારાજા વિસ્મય પામ્યા અને તરતજ એમનાં મુખમાંથી શબ્દો સરી પડ્યા કે વાહ! રાજાને આવી મેઘની ઉપમ્યા છે ?
“ઉપમ્યા” એ કુમારપાળ મહારાજાએ કરેલે અશુદ્ધ શબ્દ પ્રયોગ હતું. આમ છતાં ખુશામતિયા સભાસદે એક પછી એક કુમારપાળ મહારાજાની સમજશક્તિને બિરદાવવા લાગ્યા. સ્વાથી અને સત્વહીન લેકોને સ્વભાવ હંમેશાં એ જ હોય છે. નિ:સ્વાર્થ અને સત્ત્વશાળી પુરુષોની વાત ન્યારી ને નિરાળી હોય છે.
સર્વે સભાજનો જ્યારે કુમારપાળ મહારાજાની ખુશામત કરવામાં મશગુલ હતા ત્યારે પોતાનું મુખ નીચું કરી મૌન ધારણ કરીને રહ્યા હતા એક માત્ર કપદ મંત્રી. કુમારપાળ મહારાજાની નજર તરતજ એમના ઉપર ફરી વળી. કારણ કે સભામાં એમનું સ્થાન આગવું હતું. તેઓ સભાના અલંકાર સમાન હતા.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
પિતાની સભાના બાહોશ પંડિતની આવી ચેષ્ટા ને મુખ પર છવાયેલે વિષાદ જોઈ કુમારપાળ મહારાજા વિચાર કરે છે કે કાદ મંત્રીની આ ચેષ્ટા ને આ વિષાદ નિષ્કારણ તે નહિ જ હોય. જરૂર એની પાછળ કોઈક કારણ હશે. કુમારપાળ મહારાજાને એ કારણ જાણવું જ હતું એટલે સભાનું વિસર્જન કરી એકાંતમાં બેસી એમણે પદ મંત્રીને એમની ચેષ્ટા ને એમના વિષાદનું કારણ આગ્રહ પૂર્વક પૂછ્યું. ત્યારે કપદી મંત્રી કહે છે કે રાજન ! હું શું કહું? હું અત્યંત પીડાઈ રહ્યો છું. અને એ પીડા મારા દેહની નથી પણ મનની છે. દેહની પીડા તે હજી સહ્ય હોય છે પણ મનની પીડા તે ખરેખર! અસહ્ય હોય છે. કેઈને કહેવાય પણ નહિ અને સહેવાય પણ નહિ ! કહેવા ગ્ય નથી પણ રાજન ! તમારે અતિ આગ્રહ છે માટે મારી એ મનોવ્યથાને વાણી દ્વારા વ્યક્ત કરવા પૂર્વક કહું છું કે રાજ્ય રાજા વિના કદિ શુભતું નથી. આમ છતાં રાજા વિના ય રાજ્ય શોભે એ વાત હજી કદાચ બનવા જોગ છે. પણ મૂખ રાજાથી તે એ શોભવાને બદલે ઉપરથી લંકિત બની જાય છે.
તમારે એ જાણવું જોઈએ કે વ્યાકરણશાસ્ત્ર વડે ઉપમા, ઉપમેય, ઉપમાન ને ઔપચ્ચઆ ચાર શબ્દ તુલ્ય અર્થમાં સિદ્ધ થાય છે પણ “ઉપમ્યા” શબ્દ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. તમારે ઉપમ્યા' એ શબ્દ પ્રયોગ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
છેટે છે. એનાથી શત્રુમંડળમાં તમારી હાંસી થાય છે ને જગતમાં તમારી અપકીર્તિ ફેલાય છે કે, શું રાજા કુમારપાળ આવા મૂખે છે? આમ છતાં ખુશામતિયા સભાજનો તમારી મહેરબાની મેળવવા ખાતર તમારી બેટી પ્રશંસા કરી રહ્યા હતા. તે જોઈને હું પીડાઈ રહ્યો હતે. 1 કપટી મંત્રીની આ વાત સાંભળીને કુમારપાળ મહારાજાની મને ભૂમિમાં જાણે માટે ધરસ્તીકંપ થયે હોય તેમ તેમણે એક ભારે આંચક અનુભવ્યું. સ્વકીય ભાગદેષ બદલ તેઓ ખૂબ જ શરમિંદા બન્યા. એમને એ ભાષાદેષ એ વખતે એમને પ્રથમ જ વાર ખટક્યો. પણ એ જોરદાર ખટક્યો કે તે વખતે પિતાની ઉંમર પ૦ વર્ષ ઉપરની હોવા છતાં ય એમણે એ સંકલ્પ કર્યો કે રાજકાર્યથી નિવૃત્ત થઈને રેજ ભણવાની મહેનત કરવી અને વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં પારંગત થવું. સંકલ્પબળ શું ન કરે ? એ તે માર્ગમાં આડે આવતાં વજ જેવા કઠિન ખડકેને ય ભેદી નાંખે. દઢ સંકલ્પના પરિણામે બહુ થોડા વખતમાં જ તેઓ વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં પારંગત બની ગયા ને શાસ્ત્રચર્ચામાં નિપુણતા મેળવી લીધી. એમની એ નિપુણતા જોઈને પંડિતોએ એમને હર્ષભેર વિચાર ચતુર્મુખ એવું બિરુદ આપ્યું.
આપણુને પણ કુમારપાળ મહારાજાની જેમ આપણી ભાષાની ને ઉચ્ચારની ખામીઓ ખેંચવા-ખટકવા લાગી
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
જાય તે એ દેશે ને ખામીઓની શી દેણ છે કે એ રહી શકે? કુમારપાળ મહારાજાની જેમ આપણે પણ મહેનત કરીને શુદ્ધ ભાષા બેલવાની ને શુદ્ધ ઉચાર કરવાની કળા શીખી લઈએ તે કેવું સારું ! સભાક્ષેભ યાને બે પંડિતની કથા :
એવું પણ બને છે કે ઘણી મહેનત કરીને ઘણું શુદ્ધ ને કડકડાટ ગેખ્યું હોવા છતાં ય જ્યારે એ ખેલે સભામાં બોલવાને પ્રસંગ આવે છે ત્યારે આપણને સહેજે ભ થઈ જાય છે. ક્ષેભ થવાના કારણે યુદ્ધ ને બદલે અશુદ્ધ બોલાઈ જાય છે અને તે જ કારણે અણધારેલી કેટલીક નવી ભૂલનું પણ સર્જન થઈ જાય છે. આ વાતને સુંદર રીતે સમજાવનારું એક દષ્ટાંત જાણવા જેવું છે. - સારી રીતે ભણીગણીને નવા તૈયાર થયેલા બે પંડિતને એકવાર કઈક રાજાની સભામાં જવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયે. કહ્યું છે કે રિક્ત પણિ પશ્યચ્ચ રાજાને દેવત ગુરુમા અર્થાત્ રાજ પાસે ખાલી હાથે જવાય નહિ, એવા શાસ્ત્રવચનને યાદ કરીને રાજાને ભેટણ તરીકે પરવા
માટે તેમણે એક મોટું બીરાનું ફળ પિતાની સાથે લીધું છે અને રાજસભામાં પહોંચ્યા.
રાજસભામાં પિસતાની સાથે જ મોટી સભા જોઈને બને નૂતન પંડિત ડઘાઈ ગયા-ક્ષેભ પામી ગયા. ક્ષે પામવાથી તેમના હાથ અને પગ થરથર ધ્રુજવા લાગ્યા. બેમાંથી એક પંડિત ધ્રુજતા હાથે રાજાને બીજોરાનું લેટયું
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
ધર્યું. આમ ધ્રુજતા હાથે ભેટછુ ધરાઈ રહેલું જોઇને રાજાએ પૂછ્યું કે આ શું? એટલે એનાથી ગભરાટમાં ભૂલથી ખેલાઈ ગયુ કે, આ તેા ભેટણા તરીકે લીંબુ છે. તે સાંભળી રાજાને હસવું આવ્યું. હસતાં હસતાં રાજાએ બીજા પંડિતને પૂછ્યું કે, આ આમ કેમ ખેલે છે? એ ખીજોરાને લીંબુ કેમ કહે છે? ત્યારે બીજા પડિતે કહ્યું : રાજન્ ! એને મેટી સભા જોઇને સાહ્યાભ થઈ ગયા છે માટે એ બેલવામાં ભૂલ કરે છે ને ખીજોરાને લીંબુ કહે છે. આ બીજો પડિંત પણ સભાથી ક્ષેાભ પામેલેા હતેા. એટલે એનાથી પણ સભાક્ષેાભને બદલે ભૂત્રમાં ને ભૂલમાં ભસાથેાભ ખેલાઈ ગયુ
ય
આમ મેટી સભામાં તે ભલભલા પડિતાને ય ક્ષેાભ થઈ જાય છે, તેા બાળકાની શી વાત ! ખાળકાનાં મનમાંથી આવા સભક્ષેાભને દૂર કરવા માટે અવાર-નવાર સભામાં તેમની પાસે માટેથી સુત્રા મેલાવવાના પ્રયત્ન કરવેા જોઇએ.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
అమరుడు శవచం శశిశంశించరు అం శశిశశ శంభర శరరరరరరరరరరరంభం સિદ્ધિનાં પાન : ઈચ્છા અને પ્રયત્ન ఉంచి ఉంటుంది అంశం శాంతి శాంతించి 101
લેખકઃ મુનિશ્રી હિતવિજયજી આપણે સહુ ખરેખર! ઈચ્છતા હોઈએ છીએ કે, પઠશાળામાં ભણવા આવતા કુમળી વયના બાળક સારી રીતે ભણગણુને તૈયાર થાય. સારામાં સારા તરવૈયા મની મૃતસાગરના તળિયે ડુબકી મારી અણમેલ ન સમાન જિનશાસનનું ઊંડામાં ઊંડું તરવજ્ઞાન મેળવે, તેના દ્વારા સ્વ-થર કરયાણ કરે અને જિનશાસનને દીપાવે !
પણ ઈચ્છાદેવી એકલી શું કરે? પ્રયત્ન વિના તે એ પાંગળી છે. એટલે માણસની જે જાતની ઈચ્છા હોય એને અનુરૂપ એને પ્રયત્ન પણ હોવો જોઈએ. તે જ ઈષ્ટફળની, સિદ્ધિ થાય ને અંતિમ મંઝીલ સુધી પહોંચી શકાય, ઈચ્છા અને પ્રયત્ન એ બે સિદ્ધિનાં સોપાન છે.
આપણી ઈચ્છા તે ભવ્ય છે પણ આપણે પ્રયત્ન પાંગળો છે, બાળકે જિનશાસનને દીપાવનારા બને તે માટે જે તન-મન-ધનને ભેગ આપ જોઈએ તે ભેગ આપવા માટેનું આપણું લક્ષ નહિવત જ હોય છે.
આપણી માતૃભાષા ગુજરાતી છે અને તે તે આપણને જન્મથી જ આત્મસાત્ થયેલી લેય છે. એટલે ગુજરાતી
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાષા શીખવા માટે બાળકને બહુ મહેનત કરવી પડતી નથી. પણ આપણે મોટા ભાગનાં સૂત્રે પ્રાકૃત ભાષામાં અને ડાં સંસ્કૃત ભાષામાં છે. આ પ્રાકૃત-સંસ્કૃત ભાષાના કેટલાક શબ્દોના ઉચ્ચાર કરવાનું કામ કેટલીકવાર પંડિતને માટે પણ કઠણ થઈ પડે છે. તે પછી અપબુદ્ધિવાળા બાળકોની શી વાત કરવી? આ એક મુશ્કેલી છે!
પણ મુશ્કેલી તે આ જગતમાં ક્યાં નથી? સર્વ કાર્યો શરૂઆતમાં તે મુશ્કેલ જ હોય છે. મુશ્કેલ કાર્યને પણ ખંતીલે ને ઉત્સાહી માણસ જ્યારે હાથમાં લે છે ને એની પાછળ મહેનત કરવા માંડે છે, ત્યારે ધીમે ધીમે એમાં એને હાથ બેસતું જાય છે અને પછી તે જે કાર્ય શરૂઆતમાં ઘણું મુશ્કેલ લાગતું હતું તે જ કાર્ય હવે તે ઘણું સહેલું લાગવા માંડે છે. એમાં કોઇ તકલીફ જણાતી નથી. '
જગતમાં જેમ મુશ્કેલીઓ હોય છે તેમ એને દૂર કરવાના ઉપાય પણ હોય છે જ, કઠિન શબ્દના ઉચ્ચારની આપણી મુશ્કેલીને દૂર કરવાને સીધે સાદે ને સુંદર ઉપાય એ છે કે આપણે પાંચ પ્રતિક્રમણનાં સૂત્રમાં આવતાં “પાયછિત “કાઉસગ્ગ” “પચ્ચખમિ” અન્નત્થ” “જવણિજજે ચ ” જેવા કઠિન ઉચ્ચારવાળા
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
શબ્દની એક અલગ યાદી તૈયાર કરવી જોઈએ. અને તે દરેક પાઠય પુસ્તકની પાછળ મેટા ટાઈપમાં છપાય તે જરૂરી છે. સૂત્રે કંઠસ્થ કરવા સાથે બાળકની પાસે તે યાદીવાળા શબ્દ પણ શુદ્ધ ઉચ્ચાર પૂર્વક અલગ જ ગેખાવવા જોઈએ. જેથી સૂત્રે ગેખવાનું કાર્ય પણ સરળ બની જાય.
આ એ તે બધું ચાલે એવી માન્યતા કેટલાકના મનમાં ઘર કરી ગયેલી હોય છે. એટલે એવી મનોદશાને કારણે કેટલીકવાર મહત્વની બાબતેની પણ ઉપેક્ષા કરવામાં
આવતી હોય છે. - ભાષાની બાબતમાં પણ આપણે ગમે તેમ બેલીએ તે વ ચાલે એવી એક માન્યતાને કારણે ઉચ્ચાર શુદ્ધિ પ્રત્યે ભારે દુર્લક્ષ સેવાતું હોય છે. પિતાના ઉચ્ચારની ખામીઓ પિતાને ખટકે જ નહિ, પછી એ દૂર થવાને અવકાશ રહેતું નથી. અશુદ્ધ ઉચ્ચારણ કે લેખન આપણું પોતાનું હોય કે ભલે પારકું હોય તે પણ આપણને એ આંખનાં કણાની જેમ ખુંચવું જોઈએ, પગમાં લાગેલા કાંટાની - જેમ ખટકવું જોઈએ.
એટલા જ માટે શ્રી વૃદ્ધવાદીસૂરિજીએ પિતાના વિદ્વાન શિષ્ય શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીને ઉદ્દેશીને કહ્યું હતું કે મને બીજી કોઈ એવી પીડા નથી કે જેવી પીડા તારા બાધતેને બદલે “બાષતિ” એવા બેટા શબ્દ પ્રયોગની છે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
આમ જે અશુદ્ધ શબ્દ પ્રયોગ આપણને ખૂચે ખટકે તે હંમેશાં ઉચ્ચાર શુદ્ધિ તરફ આપણું લક્ષ વિશેષ પ્રકારે રહ્યા કરે. ભાષાદેલ અગેને કુમારપાળ મહારાજાના જીવનમાં બનેલ ઉપર્યુક્ત બનાવ આપણી આ વાતને પુષ્ટ કરનારો છે.
E
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્રપાઠ–રીતિ
++++++2
**** ***********
લેખક : પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી ગણિવર (આ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીધર શિષ્યાણુ)
અન‘ત ઉપકારી અરિહંત પરમાત્માના શાસનનાં આવશ્યક સૂત્ર જે પાંચપ્રતિક્રમણમાં આવે છે તે પ્રાયશઃ બધા પ્રાકૃતભાષામાં છે અને તે પણ મેટા ભાગે પદ્યમાં છે. એ પદ્યને છંદ (વૃત્ત) આર્યો છે. આ આર્યો છંદમાં જ મેટા ભાગનાં સૂત્રેા છે.
સામાન્ય રીતે છંદના બે ભેદ પડે છે. એક માત્રામેળ છંદ અને બીજો ગણુમેળ છ’૬. આર્યા, ગીત, હરિગીત, સરૈયા વગેરેને માત્રામેળ છંદ કહેવાય છે અને મંદાક્રાન્તા, શા લવિક્રીડિત, વસંતતિલકા વગેરેને ગણુમેળ છંદ
કહેવાય છે.
હવે એ છ દોમાં પણ તે પ્રત્યેકના એ બે ભેદ પડે છે. દરેક પદ્ય, ગાથા કે લેકનાં ચાર ચરણુ હાય છે. જે પઘ, ગાથા કે લેાકનાં ચારે ચણુ સરખી અક્ષર સંખ્યાવાળા, સરખી ગણુસંખ્યાવાળા તે સરખી માત્રામ ખ્યાવાળા હાય તે સમમાત્રાગણુમેળ છંદ કહેવાય છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
અને જે પદ્ય, ગાથા કે શ્લાકનાં ચારે ચરણમાં અક્ષરસ’ખ્યા વગેરે વિષમ હાય અર્થાત્ સમાન ન હાય તે વિષમમાત્રાગણમેળ છંદ (વૃત્ત) કહેવાય છે.
આર્યો. છંદ એ વિષમમાત્રામેળ છંદ છે. તેનાં ચારે ય ચરણની માત્રા સંખ્યા ભિન્ન ભિન્ન છે. હવ–લઘુ વણની એક માત્રા અને ગુરુ વણુની બે માત્રા ગણાય છે. પહેલા ને ત્રીજા ચરણમાં બાર માત્રા, બીજા ચરણમાં અઢાર માત્રા અને ચેાથા ચરણમાં પંદર માત્રા હાય છે,
આ આર્યો છંદમાં જ લેાગસ સૂત્ર, ઉવસગ્ગહર સ્વેત્ર, જયવીયરાય સૂત્ર, વંદિત્તુસૂત્ર વગેરે છે.
આ આર્યા છ ંદનાં ચારે ચરણ કેવી રીતે ખેલવા તે સંબંધમાં પ્રાકૃત પિંગળ'માં એક આર્યો આવે છે પઢમ. ચિય હ‘સપય', ખીએ સિ’હસ વિક્રમ' જાયા । તીએ ગજવર લુલિ, અહિવર લુલિબ' ચઉથીએ
આમાં આયછ ંદનાં ચારે ય ચરણની ભિન્ન ભિન્ન ગતિ બતાવી છે. પ્રથમ ચરણના ઉચ્ચાર હુંસની જેવી ગતિથી કરવા. ખીજા ચરણના ઉચ્ચાર સિંહની ચાલ-ગતિ જેવી હાય છે તેવી રીતે કરવા. ત્રીજા ચરણના ઉચ્ચાર ગજરાજની ગતિ પ્રમાણે કરવા. અને ચેાથું ચરણ સર્પની ગતિથી ખેલવું.
આ રીતે વિચારતાં, પહેલા-ત્રીજામાં આરાહુ આવે અર્થાત્ ઊંચે ચડવાનુ આવે અને બીજા-ચેાથામાં અવરોહ અર્થાત નીચે ઊતરવાનુ આવે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
આ પ્રમાણે ગતિને વિચાર કરીને જે લેગસ વગેરે સૂત્રે બેલાય તે તેનું શ્રવણ ખરેખર ! અતિ મધુર, કર્ણપ્રિય અને આહલાદક લાગે. આપણું આવશ્યકસૂત્રે મહાગંભીર અર્થથી ભરેલાં છે. તે અર્થનું ઉદ્ઘાટન પણ, આ રીતે મેગ્ય ઉચ્ચાર પદ્ધતિ પૂર્વક તે સૂત્રે બલવાથી સહજ રીતે થાય છે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનના આઠ આચાર
લેખક : સ્વ. પૂ. પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર
જ્ઞાનને આઠ આચાર છે. તે આઠ ય આચારનાં પાલન પૂર્વક જ્ઞાન ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જ્ઞાન ભણાય, પણ જ્ઞાનના આચારેનું પાલન કરવામાં ન આવે તે એ જ્ઞાન ફળદાયી બની શકતું નથી. જ્ઞાન ભણવાથી માત્ર શ્રુતજ્ઞાનની જ પ્રાપ્તિ થાય અને જ્ઞાનાચારનાં પાલનથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય. જ્ઞાનના આઠ આચાર :
(૧) ગ્ય કાળ – જ્ઞાન એગ્ય કાળે ભણવું જોઈએ; અકાળે નહિ. | (૨) વિનય – જ્ઞાન વિનય પૂર્વક ભણવું જોઈએ. અર્થાત્ ભણતી વખતે ગુરુને વંદનાદિ કરવું જોઈએ. ગુરુદેવ સંબંધી બધી આશાતનાઓનું વર્જન કરવું જોઈએ.
(૩) બહુમાન -જ્ઞાન બહુમાન પૂર્વક ભણવું જોઈએ. અથૉત્ ભણાવનાર ગુરુ પ્રત્યે અને એ વિષયના પ્રણેતા પ્રત્યે હૃદયમાં પૂરેપૂરું બહુમાન ધારણ કરવું જોઈએ. * :
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
ઉપધાન-આચારનાં
(૪) ઉપધાન :પાલન પૂર્ણાંક જ્ઞાન ભણવુ જોઇએ. અર્થાત્ ગૃહસ્થાએ જે જે સૂત્રા ભણવા હાય, તે તે સૂત્રેા અંગે શાસ્ત્ર વિધિ મુજબ ઉપધાનતપનું વહન કરવુ' જોઇએ. ઉપધાન વહન કર્યાં પછી જ તે તે સૂત્ર ભણવાના અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. માટે ઉપધાન અવશ્ય કરવા જોઈએ. સાધુ-ભગવતે માટે ઉપધાનને બદલે ચેાગેાદ્વહન કરવાના હૈાય છે. ચેાગેઢન કર્યા પછી જ તે તે શાસ્ત્રાને ભણવાના અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. વ્યવહારમાં પણ અનધિકૃત ચેષ્ટા એ ગુને કહેવાય છે. એવી રીતે જૈન શાસનમાં પણ અધિકાર વગર સુત્રાને ભણવા–ભણાવવા એ ગુને છે. અર્થાત્ એમાં જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાના ભંગ થવાથી તેઓની મેટી આશાતના થાય છે.
(૫) અનિદ્ભવ :– જે ગુરુ પાસેથી જે વિષયનું જ્ઞાન મેળવ્યુ` હાય એ ગુરુના અપલાપ ન કરવા જોઇએ. અર્થાત્ એ ભણાવનાર ગુરુ પ્રત્યે હૈયામાં બહુમાન રાખી એમના પ્રત્યે કૃતજ્ઞભાવ રાખવા જોઇએ.
(૬) વ્યંજન :– જે સૂત્ર ભણાય કે વંચાય એ સૂત્રના વ્યંજનેાનું ઉચ્ચારણ શુદ્ધિ પૂર્વક કરવુ જોઇએ. અર્થાત્ સૂત્ર ખેલતી વખતે ઉચ્ચારણ-શુદ્ધિ ખરાખર જાળવવી જોઇએ.
(૭) અર્થ :- સૂત્ર ભણ્યા પછી એ સૂત્રને અ પણ અવશ્ય ભણવા જોઇએ. સૂત્રના અર્થ શાસ્ત્રને અસરત કે એઈએ. મનઘડત અર્થ કરવાથી શાસ્ત્રની અવહેલના થાય છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
(૮) તદ્રુભય :- જ્ઞાનને આ આમે। આચાર પણ ખૂબ જ મહત્ત્વને છે. પરંતુ મેાટા ભાગે આજે એની ઉપેક્ષા જોવામાં આવે છે. તદુભયને અ છેઃ સૂત્ર અને અની એકતા. પ્રતિક્રમણ વગેરે ક્રિયા કરતી વખતે સૂત્રેાનાં શુદ્ધ અને સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણની સાથે સાથે એ સૂત્રના અનુ` પણ ચિંતન હાવુ જોઈએ. સૂત્રની ગાથા એવીએ એટલે એના અનુ' હૃદયમાં પ્રતિબિંબ પડી જ જવું જોઇએ.
જ્ઞાનના આ આડે આચારાનાં ભણવામાં આવે તે થેડુ' પણ મને છે.
પાલન પૂર્વક શ્રુત શ્રુત વધારે ફળદાયી
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યંજન–શુદ્ધિ અને ભાષા–શુદ્ધિ
શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર પ્રબોધ-ટીકા
ભાગ બીજો આવૃત્તિ બીજીમાંથી ઉદ્ભૂત. પ્રાણ પુરુષોએ ઉપદેશેલા સત્ય સિદ્ધાંતે આપણું સુધી ભાષાના વાહન મારફત પહોંચે છે. એ ભાષાનું બંધારણ “વ્યંજને” એટલે અક્ષરે, તેનાં બનેલાં પદે અને પદેનાં બનેલાં વાક્યો પર આધાર રાખે છે. તેની એ રચનામાં જે કાંઈ પણ ફેરફાર થાય તે તેના મૂળ આશયને ક્ષતિ પહોંચે છે અને તેટલા અંશે જ્ઞાને પાસક સત્યજ્ઞાનથી વંચિત રહે છે. તેથી એ અક્ષર–રચનાને બરાબર વફાદાર રહેવું—એ જ્ઞાનોપાસકનું કર્તવ્ય છે.
અક્ષર-રચનામાં નીચે જણાવેલી રીતે વિપર્યાસ થવા સંભવ છે –
(૧) કાનાને વધારો-ઘટાડે. કેઈપણ પદમાં એક સ્થળે કાને વધારી દેવાથી કે ઓછો કરવાથી અર્થમાં મેટું પરિવર્તન થઈ જાય છે. જેમકે :–
પત્ર અને પાત્ર. “પવન અને પાવન પ્રમદ” અને “પ્રમદા”. પ્રમદ એટલે હર્ષ અને પ્રમદા
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
એટલે સ્ત્રી. “પ્રસાદ” અને “પ્રાસાદ. “પ્રસાદી એટલે પ્રસન્નતા -કૃપા અને “પ્રાસાદ” એટલે મંદિર કે મહેલ.
(૨) ઈ-ઈનો વધારો ઘટાડે. કોઈ પણ પદમાં એક સ્થળે હસ્વ કે દીર્ઘ ઈ વધારી દેવાથી કે ઘટાડી દેવાથી તેના અર્થમાં મેટું પરિવર્તન થઈ જાય છે.
જેમ કે- “નર અને “નીર’. ‘નર એટલે પુરુષ અને “નીર એટલે પાણી. “જન–વાણી” અને “જિન-વાણી
જન-વાણ એટલે લેકની ભાષા અને “જિન-વાણું એટલે જિનેશ્વરની ભાષા. કરણ” અને “કિરણ. કરણ. એટલે કરવું અથવા કરવાનું સાધન અને “કિરણ” એટલે રશ્મિ.
કવિ અને “કલિ. “કલ એટલે મધુર, મનહર અને “કવિ એટલે કલહ અથવા કલિયુગ.
(૩) ઉ-ઊ ને વધારો-ઘટાડે. કોઈ પણ પદમાં એક સ્થળે “ઉ કે ઊન ઉમેરો કરવાથી કે ઘટાડી દેવાથી તેના અર્થમાં ભારે પરિવર્તન થાય છે.
જે તે કે- “પત્ર’–‘પુત્ર”. “ફલ’–‘ફૂલ”. “મલ’–‘મૂવ”. થતિ—“યુતિ.
(૪) એક કે બે માત્રા વધારે-ઘટાડે. પદના કોઈ પણ અક્ષર પર એક કે બે માત્રા ચડાવી દેવાથી કે કાઢી નાખવાથી અર્થમાં મેટે ફેરફાર થાય છે.
જેમ કે- “સોદર્ય અને સૌંદર્ય. “સોર્ય એટલે એક માતાના ઉદરથી જન્મેલી સગી બહેને અને “સૌદર્ય” એટલે સુંદરતા. “છ” અને “છેદ. છદ એટલે પત્ર અને છેદ' એટલે કાપવું. “મધ્ય” અને “મેધ્ય”. “મધ્ય” એટલે વચ્ચેનું અને
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
મેધ, એટલે પવિત્ર. “ર” અને “વૈર. “વર એટલે શ્રેષ્ઠ અને “ર” એટલે શત્રુતા. કલિ અને કેલિ. કવિ એટલે કલહ અને કેલિ' એટલે ક્રિીડા.
(૫) કાના અને માત્રા વધારો-ઘટાડો. તેનું પરિણામ પણ ઉપર મુજબ અર્થ–પરિવર્તનમાં આવે છે. “રાગ – ગ”, “ચર–ચેરી, કેમલ–કમલ”, સખ્ય—સૌખ્ય. . (૬) અનુસ્વારને વધારે કે ઘટાડે. તેનું પરિણામ પણ ઉપર મુજબ અર્થ-પરિવર્તનમાં આવે છે. કટક-કંટક”, “તત્ર’–‘તંત્ર”, “વશ–વંશ, “મદ-મંદર, અધીયઉ–અંધીય' (અધીયતામ-અધીયતામ) વગેરે.
(૭) અક્ષર-પરિવર્તન. પદને કોઈપણ અક્ષર ફેરવી નાખવાથી અર્થમાં પરિવર્તન થાય છે. જેમ કે“વચન’–‘વમન”, “નયણું–શ્વય”, “ષષ્ઠી (૬૦)–“પછી? (છી) કમલ–કવલ”, “સ્વજન-ધજન. “સ્વજન” એટલે સગાં અને શ્વજન” એટલે કૂતરાં.
(૮) પદચ્છેદ બેટે કરવે. પદરચ્છેદ ખોટે કરવાથી પણ અર્થમાં ફેરફાર થઈ જાય છે. જેમકે–દીવાનથી – દીવ નથી”, “નરે–“ન રો”, “કરવાળું –કર વાળું” વગેરે.
(૯) અક્ષરોનાં ઉચ્ચારણમાં ફેર પડવાથી પણ અર્થમાં પરિવર્તન થાય છે. જેમ કે-“સકલ–આખું, “શકલ-ટુકડે, સકૃત’–એક વાર, “શકૃત”—વિ8ો. - અશુદ્ધ પાઠનું લખવું, લખાવવું, પ્રકાશિત કરવું, ભણવું, ભણાવવું, ઉચ્ચારણ કરવું એ જ્ઞાનની આશાતના છે તથા “સ્વ” અને “પર” ઉભયને અહિતકારી છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ હાઇકો જોઈ શકે તેવા યોગ્ય સ્થળે પાઠ®ાળામંા લટકાવો. જ્ઞાનના વિરતિરૂપ, ફળને. પ્રાપ્ત કરી E) A ( 6 દ વાનસ્થ કર્વ વિરતિ, દિલ માં એક દી રથ દીઠ LIii . રા (બ) જોડાક્ષરૉ અને અક્ષરોંને ઓળખતા શીખો PE ક્રમાંક - જીડાક્ષરો (તમાં જોડાયેલા અક્ષરો તેના શબ્દો વાકળ્યો. તથા ઉચ્ચા૨ માટેનાં સચિત્ર. દેખીત વેદ્ય વિધા. વૈધ રોગનું નિવારણ કરવાની વિદ્યા જાણે છે. 2 ઉદ્દેશ જિદી વિરતિ પામવાના ઉદ્દેશથી જ વિદ્યા મેળવવી જોઈએ. તો જ તે શક છ. . રદી દુ+ય. + 6 દ+ મ. દુ +વ પદ્મ | પદ્મપ્રમસ્વામી પદ્માવતી પદ્મ એટલે કમળ કtsની. ત્રણ ગુણો છે: સુંદર.., સુકોમળતા,સુવાસ, તે આપણે પ્રાપ્ત કરીએ કૅરિ વૈષ વિનિ, સર્વે-દ્ધિ તિ એ મુક્તિનું દ્વાર છે. ? 4 5 4 9 + 2 શાલિભદ્ર ચંદ્રપ્રામરવાણી | શાલિભદ્રજી ૨ાપા 51નના પ્રભાવે સંપત્તિ અને શિવમ્ પામ્યા.દાન[ નહિ આપવાથી દરિદ્રતાનું દુv[ આપે છે. હત્વ એ,ઇ, ઉં, 5,લું- આ પાંચ હૃસ્વ સ્વછે. હા,હીં હું 2:: થા. ફટફટ સ્થા. LL મારે છે.. અક્ષરી હ 2 હું +28 1 - હુષ્ટ હૃધે વેરવિરોધની થામાપના હૃદયપૂર્વક કરવી જોઈએ. | + 2 સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માજિનેશ્વરદેવ સિવાય બીજા કોઈ દેવને માને પૂજે નહિ. દુત ધન 9 હે . ધજાનો ધ’ આવો હોય છે. “મેં ધનથી નહિં પણ ધર્મથી જ સુwા મળે છે. 10 દા ઘડિયાળની ઘ.’ આવો હોય છે. 11 7 ડગલાનો 'ડ' આવો હોય છે. અવગ્રહ શિક્ષા આવું હોય છે. કીર હું શા પરથી શર સ ફરીને સાપનું સ્વીકારી ઘાંચી ઘાંચીની. ઘાણીમાં તલ પીલાય છે ઘડિયાળ, તેમ સંસારમાં જીવો પીલાય છે. ઘડપણ SIETE ડાથી માણસ ડગલે ને પગૂલે ડગલો. ધનો જ વિચાર કરે છે. ડમ, આ ડગલાનો 's' trii તેમ. (3ીજો કોઈ અ#ાર નથી પરંતુ અહી જે અને હતો તે શાળા .'ગ'ની અંદર ભળી ગયો છે એવું સચવા માટે કરnt | નિશાની છે. તેને અવગ્ર શ્ચિમ વિધ્ય છે, સંરકતા માપામાં જ 1 વપરાય છે. તેનો કોઈ પણ ઉરચાર કરવાનો હોતો નથી.' 12 ) નોંધઃ આ બોર્ડમાં આપેલા જોડાક્ષરોનો શાને થાણેનો. | પાઠશાળાના. શિક્ષકે સારી રીતે અભ્યાસ કરવો., અકારોની કૃતિot.. ભેદ પારખવા. અને પાઠશાળામાં લોuતાં. બાળકોની તેeભારી રીતે રામનવવા. જેથી તેઓ. જોડાક્ષરોની ચાને ચાણોન' સારી,ીતે ઓળખી શકે અને શુક્ર ઉચ્ચાર પૂર્વક સૂત્રો ભણી શકે, '\/ પ્રેરક:પૂ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજય જિનેરારીશ્વરા મા સંયોજક: પૂ.મુનિરાજશ્રી. હિતવિજયજી મહારાજ પ્રકાશિકા: શ્રી હર્ષપુષ્યામૃત જૈન, ગ્રંથમાલા.. 'પ્રાપ્તિસ્થાન.: લાખાબાવળ , શાંતિપુરી (સૌરાષ્ટ્ર) કિંમત: મુદ્રક-આવરણ ; નટવર સ્મૃતિ પ્રિન્ટસ રીંચપુર અમદાવાદ : ફોન 3 64343