________________
૮
શ્રી ઉપદેશપ્રાસાદ ભાષાંતર-ભાગ ૪
[સ્તંભ ૧૬ કષાયકંડકની વૃદ્ધિપૂર્વક શીતલાચાર્યની જેમ જે દ્રવ્યવંદન કરે તે નિરર્થક છે, અને ભાવપૂર્વક કરેલી વંદના મોક્ષ આપે છે. જુઓ, પાછળથી શીતલાચાર્યે ભાવવંદન કર્યું તો તેમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.”
વ્યાખ્યાન ૨૩૫
જ્ઞાનવિજ્ઞાનયુક્ત ક્રિયા ज्ञानविज्ञानसंयुक्ता, या क्रियाऽत्र विधीयते ।
सावश्यं फलदा पुंसां, द्वाभ्यामुक्तमतः शिवम् ॥१॥ ભાવાર્થ-“જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન સહિત જે ક્રિયા કરાય છે, તે પુરુષોને અવશ્ય ફળ આપનાર થાય છે; એ જ કારણથી જ્ઞાન અને ક્રિયા તે બન્ને વડે મોક્ષ કહેલો છે.” તેનું દૃષ્ટાંત નીચે પ્રમાણે છે–
શ્રી ધર્મબુદ્ધિ મુનિની કથા શ્રી નિગ્રંથગચ્છમાં ઘર્મબુદ્ધિ નામે એક નાના સાધુ હતા. તે શાસ્ત્રના અભ્યાસમાં કુશળ હતા. પણ ૧ હેય, ૨ શેય, ૩ ઉપાદેય, ૪ ઉત્સર્ગ અને ૫ અપવાદના સ્વરૂપને સમજીને તેનું યથાયોગ્ય
સ્થાપન કરી જાણતા નહોતા. તેણે ઘર્મબુદ્ધિથી ચાતુર્માસમાં એવો અભિગ્રહ કર્યો કે-“આ ચાતુર્માસમાં મારે ગ્લાન (માંદા) સાઘુની વૈયાવૃત્ય કરવી.” પણ તે ચોમાસામાં કોઈ સાધુ માંદા થયા નહીં, અને કોઈની સેવા કરવાનો સમય આવ્યો નહીં. તેથી તે મુનિ ખેદ સહિત વિચાર કરવા લાગ્યા કે–“બીજા સર્વ સાધુઓના અભિગ્રહ પૂર્ણ થયા, પણ મારો અભિગ્રહ પૂર્ણ થયો નહીં.” આ પ્રમાણે મનથી ચિંતવ્યું, તેથી તેમને પાપ લાગ્યું. અન્યદા તેમણે તે વાત ગુરુને કહી કે-“હે સ્વામી! આ ચોમાસામાં કોઈ પણ સાધુ માંદા પડ્યા નહીં, તેથી મારો અભિગ્રહ પૂર્ણ ન થવાથી મને શોક થાય છે.” તે સાંભળીને ગુરુએ કહ્યું કે–“તારો એ વિચાર સુંદર નથી. દરેક ક્રિયા જ્ઞાનવિજ્ઞાન સહિત કરવાથી જ તે ફળીભૂત થાય છે. તે વિષે વ્યાવહારિક દ્રષ્ટાંત સાંભળ
કોઈ શ્રેષ્ઠીએ એક વખત કેટલાક ક્ષત્રિયોને પોતાના ઘરમાં જમવા બેસાડ્યા. તે ઘરમાં ઊંચે એક ઘડો બાંધેલો હતો. તે ઘડામાં સર્વ વસ્તુનો સંગ્રહ કરનાર શ્રેષ્ઠીએ પોતાના ઘરમાંથી નીકળેલો સર્પ નાંખ્યો હતો. તે ઘડામાં સુવર્ણના અલંકારો હશે એમ ઘારીને તે ક્ષત્રિયો રાત્રિમાં ચૌરવૃત્તિથી તેના ઘરમાં પેસી તે ઘડો લઈ ગયા. પછી ઘડો ઉઘાડીને તેમાં હાથ નાખ્યો, એટલે સર્પના કરડવાથી અનુક્રમે તેઓ સર્વ મરી ગયા. માટે હે શિષ્ય! તે ક્ષત્રિયો જ્ઞાન વિજ્ઞાન રહિત હતા તેથી સમજ્યા નહીં કે આમ છૂટા ઘડામાં અલંકાર હોય નહીં, તેથી તેઓ દુઃખી થયા. આ તૃષ્ટાંતનો સાર એ છે કે-“હi ના તો તયા” એટલે “પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી દયા' ઇત્યાદિ યુક્તિપૂર્વક દ્રષ્ટિપડિલેહણાદિ સર્વ ક્રિયા જ્ઞાનવિજ્ઞાન વડે જ ફળીભૂત થાય છે.” વળી ગુરુએ કહ્યું કે
यादृशं तादृशं वाऽपि, पठितं न निरर्थकम् । यदि विज्ञानमभ्येति, तदैव फलति ध्रुवम् ॥१॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
