________________
TATTVA-KAUMUDI
[XIII
the attempt of चन्द्रिका; cf.-दीपोपरि तेलपतनेन दीपनाशात् तैलमपि दीप. विरोधि, एवं वर्तिरपि स्वल्पकेन दीपनाशिकेति ॥ For this reason वाच० gives another example of this विरोध,-vis., यथा वा वातपित्त. श्लेष्माण: etc., बालराम quotes a parallel passage from the देवी. भागवत ( 3.9)-" "प्रदीपश्च यथा कार्य प्रकरोत्यर्थदर्शनम् । वर्तिस्तैलं यथाश्चि विरुद्धाश्च परस्परम् ॥ २९ ॥ विरुद्ध हि तथा तैलमग्निना सह सङ्गतम् । तैलं वार्ते. विरोध्येव पावकोऽपि परस्परम् ॥३०॥ एकत्रस्थाः पदार्थानां प्रकुर्वन्ति प्रदर्शनम्॥" ( pp. 139-140 ). Really speaking, there can be no विरोध of these gots in any evolved thing ( say, a human body ). If at all there could be any विरोध, then it would be in the साम्यावस्था i. e. प्रकृति. In no परिणाम of प्रकृति are the गुणs in equal quantity. On the other hand, there is predominance of one over the others. So, there is to तुल्यबलत्व in the विकारs. Cf. रूपातिशया वृत्यतिशयाक्ष परस्परेण विरुध्यन्ते सामान्यानि त्वतिशयैः सह प्रवर्तन्ते-(व्याप्त. भाष्य on यो. मू. II. 15 ).
अत्र च मुखदुःखमोहा परस्परविरोधिन: etc.-Here वाच० has in his view the attack of the वेदान्तिन् against the सांख्य philosophy. According to the latter, all the objects (or evolved entities ) are of the nature of pleasure, pain and delusion. The वेदान्तिन् ( वाच० himself ) retorts--आन्तराः खल्वमी सुखदुःखमोहविषादा बाह्येभ्यश्चन्दनादिभ्योऽतिविच्छिन्नप्रत्ययवेदनीयेभ्यो व्यतिरिक्ता अध्यक्षमीक्ष्यन्ते । यदि पुनरेत एव सुखदुःखादिस्वभावा भवेयुस्तत: स्वरूपत्वात् हेमन्तेऽपि चन्दनः सुख:स्यात् । न हि चन्दन. कदाचिदचन्दनः ।............तस्मादमुखादिस्वभावा अपि चन्दनकुङ्कुमादयो जातिकालावस्थाअपेक्षया मुखदुःखादिहेतवो न तु स्वयं मुखादिस्वभावा इति रमणीयम् ।। (भामती on ब्र. मू. II. 2. 1). To this argu. ment arao ( as an exponent and defender of FITCH ) replies
-स्वस्वानुरूपाणि सुखदुःखमोहात्मकान्येव निमित्तानि कल्पयन्ति । Although सुख, दुःख and मोह are all present in every object, yet, they are not experienced simultaneously. For the experience of one or the other of these ( मुख, दुःख and मोह ), they stand in need of excitant,causes, which themselves are of the nature of सुख, दुःख and मोह. For example, सुख, for its own experience, stands in need of the predominance of which is of the nature of Arayut ( or ga ).
