Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 16

[ पा० १, सू० ३.]
अयमाशयः यद्यपि कर्तरीत्यस्याभावे 'अनिर्दिष्टार्थाः प्रत्ययाः स्वार्थे भवन्ति' इति स्वार्थे प्रत्ययाः प्राप्नुवन्ति, तथापि धातोः स्वार्थी हि भाव: [ क्रिया ] धातोरर्थः क्रियेति प्रसिद्धेः भावे च विशिष्य धनादयो विहिताः, यदि चार्यानिर्देशेन भाव एव स्युरलं तेषां 'भावे' इत्यधि- 40 कृत्य विधानेन विधीयन्ते च एवं च ये भाव इत्यधिकृत्य विधीयन्ते ते एव भावे स्युर्नान्ये, ततश्च कर्तारं विना धात्वर्थस्यानुपपद्यमानतया तस्य कर्तेवान्तरङ्ग इति
कर्तरि । ५. १ ३. ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - कर्तरि । प्रायस्तत्र तत्रार्थनिर्देशस्य कृतत्वादस्य किं प्रयोजनमित्याशङ्कायामाह - अर्थविशेषनिर्देशमन्तरेणेति--यत्र प्रत्ययस्यार्थ - विशेषो न निर्दिष्टः स स्वार्थे मा भूत् 'अनिदिप्रार्थप्रत्ययस्य स्वार्थे विधानम्' इति सामान्यनियमादिति तेषा15 मर्थनिर्देशार्थमिदं सूत्रमिति ।
त० प्र० -- कृत्प्रत्ययोऽर्थविशेषनिर्देशमन्तरेण कर्तरि अनिर्दिष्टार्थाः प्रत्ययाः कर्तर्येव भविष्यन्ति । न च कर्ताभवति । कारकः, कर्ता, पचः, नन्दनः ॥ ३॥ रमिव कारकान्तराण्यपि क्रिययाऽपेक्ष्यन्त एवेति तेषु 4 कृतः कुतो न भवन्तीति शङ्कनीयम्, तेषु तेषु कारकान्तरेषु विशिष्य तत्तत्सूत्र: प्रत्ययानां विहितत्वेन न किमपि कारकमृते कर्तुरवशिष्यते, अतः परिशेषादनिर्दिष्टार्थाः । कृतः कर्तर्येव भविष्यन्तीति प्राप्ते तस्य वैप भाष्यकृता पुनः पूर्वोकमेव प्रयोजन स्थापित – स्वार्थे मा भूवन्निति 150 शिष्यश्च तदाशयम जानानः प्रत्याह - 'भावे' इत्यधिकृत्य
।
वन्त एवं भावे स्युरिति । भाष्यकृत् तं प्रबोधयन्नाह – घञादीनां वाच्यो भावः प्रकृत्यर्थाद् बहिर्भूतः, ये चानिदिष्टार्थाः प्रत्ययाः स्युस्ते आभ्यन्तरे भावे स्युरिति ।
55
श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने वश्वमोऽध्यायः ।
यमुदाहरति- समावर्तते तस्मादिति -समावर्तनीयो गुरुः, अतिदिशति एवम् उद्वेजनीयः खलः इति - उद्विजतेऽस्मादिति - उद्वेजनीयः । अधिकरणेऽनीयमुदा हरति-- तिष्ठन्त्यस्मिन्निति - स्थानीयं नगरमिति, 5 अतिदिशति एवं शय शेयः पल्यङ्कः इति - शेतेऽस्मि निति - शयनीयः ।। ५. १. २. ।।
10
पुनः शिष्य आह" कः पुनरेतयोर्भावयोविशेषः " इति । भाष्यकृत् पूर्वोक्त भावभेदं स्पष्टयति उक्तो भावभेदो भाष्ये" इति । "सार्वधातुके यक्" [ ३.१.६७ ] इति सूत्रे भावमेदो विस्तरेण वर्णित इति भावः ।
60
।
अस्य सूत्रस्यावश्यकत्वमित्ययुक्त भाष्ये "कर्तरि कृत्" [ ३. ४. ६७ ] इति सूत्रे - " किमर्थमिदमुच्यते" कर्तरि कृद्वचनमनादेशे स्वार्थविज्ञानात् । कर्तरि कृतो भवन्तीत्युच्यते । किं प्रयोजनम् ? अनादेशे स्वार्थ20 विज्ञानात् । अनिर्दिष्टार्थाः प्रत्ययाः स्वार्थे भवन्ति । +++ एवमिमे प्रत्ययाः स्वार्थे स्युः | स्वार्थे मा भूवन् कर्तरि यथा स्युरित्येवमर्थमिदमुच्यते । नैतदस्ति प्रयोजनं यमिच्छति स्वार्थी आहत भावे घञ् भवतीति । कर्मणि तहि मा भूवन्निति । कर्मण्यपि यमिच्छति आह 25 तं 'घः कर्मणि निति । करणाधिकरणयोस्तहि मा भूवन्निति । करणाधिकरणयोरपि यमिच्छति तमाह ल्युट् करणाधिकरणयोर्भवतीति । सम्प्रदानापादानयोस्तह मा भूवन्निति । सम्प्रदानापादानयोरपि यमिच्छ त्याह तं 'दागोघ्नो सम्प्रदाने' 'भीमादयोऽपादाने' 30) इति । य इदानीमतोऽन्यः शेषः सोऽन्तरेण वचनं कर्तर्येव भविष्यति । तदेव तहि प्रयोजनं स्वार्थे मा भूवनिति । ननु चोक्तं यमिच्छति स्वार्थी आह तं भावे घञ् भवतीति । अन्यः स भावो बाह्यः प्रकृत्यर्थान् । अनेने दानीमाभ्यन्तरे भावे स्युः । तत्र मा भूवन्निति कर्तृ3. ग्रहणम् !” इति ।
1
तत्रत्यो ग्रन्थश्चेत्थम् ---''डह् पश्यामः कर्मणि द्विवचनबहु चनान्युदाह्रियन्ते - पच्येते ओदनी, पच्यन्ते ओदना इति । भावे पुनरेकवचनमेव-आस्यते भवता, आस्यते भवद्भयाम्, आस्यते भवद्भिरिति । केनैतदेवं भवति । अयमाशय: क्रियाप्रधानमाख्यातमिति स्वमतम्, मा च क्रिया साध्यरूपत्वान्निवृत्तभेदा, असिद्धे हि वस्तुनि को भेदो ज्ञातुं शक्येत, तथापि तत्र यथा साधन भेदात् कर्तकर्माभिधायिनि प्रत्यये सति तदनुरूपं द्विवचन बहु
65
वचने भवतस्तथा भावाभिधायिन्यपि लकारे ते प्रसजतः । 70 अथ समानपदवाच्यसाधनसंख्यामाश्रित्य द्विवचन बहुवचने