________________
૨૨)
___ोseNS ISRe - १७ यदि पुरुषाद्वैतमेव भवेत्, प्रत्यक्षसिद्धा बाह्या ज्वलनादयः पदार्था न स्युः, तेषां चैतन्यस्वरूपपुरुषव्यतिरेकेण रूपान्तरोपलब्धेः, तेषां तु बहिर्वतिनां ज्वलनादीनां पुरुषत्वाङ्गीकरणे सर्वपदार्थानां नाममात्रमेव कृतं स्यात्पुरुष इति न तत्र विप्रतिपत्तिः । विज्ञानाद्वैतमपि यदि भवेद्, न रागादयोऽनुभवसिद्धाः प्रति प्राणिनो भवेयुः, तथा च सकलपरीक्षकलोकविरोधस्तेषां सर्वैरभ्युपगमादनुभवस्य चान्यथा कर्तुमशक्यत्वादिति ॥८॥
: योगदीपिका : पुरुषाद्वैते विशिष्टबोधमात्रे वा तत्त्वे प्रत्यक्षबाधापीत्याह-अग्नीत्यादि ।
अग्नि-जल-भूमयो वैषयिकसुखस्यापि दुःखरूपत्वात्परितापकरास्तत्त्वतो दुःखदा भवे-संसारे यद्-यस्माद् अनुभवसिद्धाः- प्रत्यक्षप्रतीताः रागादयो राग-द्वेष-मोहाश्च रौदा दारुणा असत्प्रवृत्तीनां-असुन्दरचेष्टानां- आस्पदं मूलं-प्रतिष्ठा लोके-सर्वत्रैव । अनुभवसिद्धास्ततः पुरुषाद्वैते ज्ञानाद्वैते वा प्रत्यक्षबाध इत्यर्थः । अयं चायुक्त इति । बाह्यार्थानां पुरुष इति ज्ञानमिति च नामान्तरमेव कृतं स्याद् वादिभिरिति भावः ॥८॥
परिकल्पिता यदि ततो, न सन्ति तत्त्वेन कथममी स्युरिति ?। तन्मात्र एव तत्त्वे, भवभवविगमौ कथं युक्तौ ? ॥९॥
: विवरणम् : अथ सर्वेऽप्येते बाह्या आन्तराश्च परिकल्पितरूपा एवेत्याशङ्कायामिदमाह-परिकल्पिता इत्यादि। ___परिकल्पिता-अवस्तु-सन्तः कल्पनामात्रनिर्मितशरीरा बाह्या आन्तराश्च यदि भवताऽभ्युपगम्यन्ते ततः-परिकल्पितत्वादेव न सन्ति-न विद्यन्ते, तत्त्वेन-परमार्थेन कथममी-पदार्थाः स्युः-भवेयुः, न कथञ्चिद्भवेयुभवताप्यनभ्युपगमाद्, इत्येवं तन्मात्र एव-पुरुषमात्र एव बोधमात्र एव च तत्त्वे- परमार्थे भवभवविगमौ-संसारमोक्षौ कथंસંસાર અને મોક્ષ કઈ રીતે સંગત થઈ શકશે? અર્થાત્ તમારી માન્યતા મુજબ સંસારઅવસ્થા કે મોક્ષઅવસ્થા ભિન્નરૂપે ઘટી શકતી નથી. ૮.
બાહ્ય કે અત્યંતર પદાર્થો પરિકલ્પિત છે, એ વાસ્તવિક નથી; એમ શાથી કહો છો? કારણ કે વસ્તુની શૂન્યતાના નિર્ણયવાળી બાહ્ય અત્યંતર પદાર્થોની કલ્પના જ સંભવી શકતી નથી. કારણ કે એ પરિકલ્પના માટે બીજરૂપ જગતમાં કોઈ પદાર્થો જ નથી. તો એ પરિકલ્પના કોના આધારે થાય ? નિર્બેજ કલ્પના કરવી એ દોષરૂપ છે. એવી પરિકલ્પના માનવામાં એ પરિકલ્પનાનો કદી પણ અભાવ નહીં થાય, અભાવ નહીં ઘટી શકે. જો નિર્બીજ એવી પણ પરિકલ્પનાને માનશો તો સંસારમાં જેમ એ પરિકલ્પના છે, તેમ મોક્ષમાં પણ પરિકલ્પનાની વિદ્યમાનતા માનવી પડશે અને એમ માનવામાં સંસારઅવસ્થા અને મોક્ષાવસ્થામાં ભેદ નહીં घटी श.
