Prabuddha Jivan 2010 04

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

પ્રબુદ્ધ જીવન
એપ્રિલ, ૨૦૧૦
આપણા ભાવ-વિશ્વના કવિ : ટી. એસ. એલિયટ
ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) વડોદરાની મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટના “ફેકલ્ટી ઓફ પહોંચ્યા. પ્રજાપતિએ ત્રણેયને ઉપદેશમાં એક જ શબ્દ આપ્યોઆર્ટ્સ'ના અંગ્રેજી ભાષા-સાહિત્યના નિવૃત્ત પ્રોફેસર અને લંડન ‘દ.આ.દ' શબ્દ પણ નથી, કેવળ એક જ અક્ષર જ છે, પણ દેવ, યુનિવર્સિટીના ભૂતપૂર્વ બ્રિટીશ કાઉન્સિલ સ્કોલર ડૉ. રજનીકાન્ત દાનવ અને માનવ પોત-પોતાની પ્રકૃતિ અને પોત પોતાના એમ. પંચોળીના એક પુસ્તક, ‘ટી. એસ. એલિયટની કાવ્યસૃષ્ટિનું જીવનભરના અનુભવ પરથી જે સાર તારવ્યો તે કેટલો બધો ઉચિત ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી (ગાંધીનગર)એ પ્રકાશન કર્યું છે. એ જ છે. ‘દ' અક્ષરનો અર્થ દેવો ‘દમન કરો' સમજ્યા કારણ કે કામ ને અરસામાં ગૂર્જર ગ્રંથ રત્ન કાર્યાલયે, “ડૉ. પંચોળીના કાવ્યસંગ્રહ ભોગવિલાસ એમના લોહીમાં, ક્રોધી અને ક્રૂર દાનવો દયા કરો' મનોભૂતિ’નું પણ પ્રકાશન કર્યું છે. “મનોભૂતિ'ની સંતર્પક વિશ્વ સમજ્યા કારણ કે એ એમની પ્રકૃતિ હતી અને લોભી માનવો સર્જકતાનું અભિવાદન કરતાં આપણા નિત્ય-અભ્યાસી વિવેચક સમજ્યા–“દાન કરો' અક્ષર તો એક જ હતો પણ દેવો-દાનવો ને ડૉ. સુભાષ મ. દવેએ લખ્યું છે: “અનુભૂતિઓની પ્રતિભાસિક માનવોએ એનો જે અર્થ કર્યો તે એમની પ્રકૃતિના વ્યાવર્તક લક્ષણ અભિગમભરી અભિવ્યક્તિઓ કવિના જીવન દર્શનને તત્ત્વભરી જેવો હતો...આમ પ્રકૃતિમાં આવાં પ્રતીકો તો અનેક પડ્યાં છે, નહીં, મૂર્તતાધારી બનાવે છે, એ “મનોભૂતિ'ની ઉપલબ્ધિ છે. સને જેને જડ્યાં છે અને એને યોગ્ય સ્થળે મઢતાં આવડ્યું છે એવા ૩૦:૧૧: ૧૯૨૮માં જન્મેલા ડૉ. પંચોળીનું તા. ૩૧-૫-૨૦૦૩ સર્જકો ધન્ય બની ગયા છે. કવિ એલિયટત તો તત્ત્વજ્ઞાનના વિદ્યાર્થી માં અમેરિકામાં દુ:ખદ નિધન થયું છે. અમદાવાદની ગુજરાત હતા. ભારતીય તત્ત્વપરંપરાથી એ અનભિજ્ઞ કે અળગા શી રીતે કૉલેજમાં સાડા પાંચ દાયકા પૂર્વે અમો ‘એક જ ગુરુના વિદ્યાર્થી'. રહી શકે ? એમણે એમના મહાકાવ્યના ગજાના ‘વેસ્ટ લેન્ડ'અહીં તો હું ‘ટી.એસ. એલિયટની કાવ્યસૃષ્ટિ સંબંધે બે શબ્દ લખવા ‘ઉષરધરા'માં બૃહદારણ્યક ઉપનિષદની આ સંકેતકથાનો સમુચિત માંગું છું.
ઉપયોગ કરી લીધો છે. દા. ત.: ‘દ–દત્ત. કૉલેજકાળથી જ ભાઈ રજનીકાન્તને એલિયટની કવિતા માટે ‘કોઈને દીધું કદી છે કાંઈ, ભાઈ? આગવું આકર્ષણ હતું. અંગ્રેજી ઓનર્સના વિદ્યાર્થી તરીકે તેમણે હૈયે ઉમળકો ધારીને કીધું સમર્પણ? પ્રથમ સને ૧૯૪૭માં એલિયટનાં કાવ્યો વાંચવાનું શરૂ કર્યું. જિંદગી આખીનું ડહાપણ, ના ભલે કહેતું રહે એલિયટ તે વખતે અભ્યાસક્રમમાં નહીં પણ સહાધ્યાયીઓ શ્રી ઉષ્માભર્યા હૈયે સમર્પી દીધ, હેમકુમાર મિસ્ત્રી, રમેશ દવે, રમણિક જાની, કનુ જાની અને ક્વચિત પળ એકમાં જે જિંદગી આખી રળ્યો? જ મંડળીમાં ભળતા કવિ શ્રી રમણિક અરાલવાળા-આ સૌ મિત્રો અસ્તિત્વ રહ્યું છે આ ટકી તેથી જ તો ભેગા મળીને એલિયટની કવિતાનું સમૂહવાચન કરતા ને ના દાન આપ્યાથી લખીને વીલમાં યથાશક્તિમતિ અર્થ બેસાડતા. એલિયટનો જન્મ સને ૧૮૮૮ અને કબ્રની તક્તી પરે ના કોતરાવ્યા નામથી અવસાન-સાલ ૧૯૬૫. કવિના અવસાન બાદ ભાઈ પંચોળીએ કરોળિયા જાળાં કરે છે તે પરેએમનાં કાવ્યોનો અનુવાદ કરવાનું શરૂ કર્યું અને “ધ હોલોમેન' વીલ કરી ગ્યા સીલ મારી સને ૧૯૬૫માં સંસ્કૃતિમાં પ્રગટ થયું. સને ૧૯૬૬માં કવિશ્રી સોલિસિટર ચશ્માં ચડાવી વાંચતા ઉમાશંકર જોષી અને પ્રા. સંતપ્રસાદ ભટ્ટના સાન્નિધ્યમાં ‘ઉષર ધરા' આપવાનું કેટલું કોને કશું? વાંચેલું ને પ્રસન્નચિત્તે કવિશ્રી ઉમાશંકરભાઈ જોષીએ “સંસ્કૃતિ' આ દાનની વાતમાં કવિએ જે એક પંક્તિ લખી છે તેના પર માટે સ્વીકારેલું. એ પછી તો ઠેઠ સુધી કવિ એલિયટે ડૉ. પંચોળીના સમાજ ને ધર્મ ટકી રહ્યાં છેઃ “અસ્તિત્વ રહ્યું છે આ ટકી તેથી જ તો.” ચિત્તનો કબજો સર કરેલો...પરિણામે કવિ “ટી. એસ. એલિયટ'ની વિશ્વભરના પ્રત્યેક ધર્મમાં દાન, ખેરાતનું મહત્ત્વ ગવાયું છે. દાનનો કાવ્યસૃષ્ટિ' સંબંધે મારો પ્રતિભાવ જાણવા વિનતી કરી તો મેં એમને મહિમા જગતના સર્વ જીવોને સમજાય તો આ સામ્રાજ્યવાદ, આ એક જ વાક્યમાં કહ્યું કે “આમાં તો મને આપણા ભાવવિશ્વનો મૂડીવાદ, આ સામ્યવાદ, આ સમાજવાદ–જેવું કંઈ જ ન રહે. સર્વે જનાઃ ધબકાર સંભળાય છે.” આપણા ભાવ-વિશ્વથી મને ભારતીય સુખિનો ભવસ્તુની વિશ્વકારુણ્યભાવના આ દાનભાવનામાં સમાયેલી તત્ત્વજ્ઞાન અને આપણી ઉપનિષદ-નિર્ભર આધ્યાત્મિક પરંપરા છે. આજે જૂનો, વરવો સામ્રાજ્યવાદ પાછો નવે સ્વરૂપે જીવતો અભિપ્રેત છે. બૃહદારણ્યક ઉપનિષદમાં એક મજાની સંકેતકથા છે. થતો જાય છે...ગલગલમસ્યજાયે મોટાં રાષ્ટ્રમભ્યો ન્હાનાં એકવાર દેવ, દાનવ ને માનવ ઉપદેશ લેવા કાજે પ્રજાપતિ પાસે માછલાંને ઓહિયાં કરી જતાં દેખાય છે. હાથે કંકણ ને અરીસામાં