Pathik 1985 Vol 25 Ank 01 02

Author(s): K K Shastri
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 2

[૧૩૩
પશ્ચિક-રજતજયંતી અક]
એકબર-નવેમ્બર ૮૫ નામને બદલે એ લાઈબ્રેરીનું નામ અનેટિવ લાઈબ્રેરી” રાખવા સૂચવ્યું. કરસનદાસ ઘણી વાર લીંબડીની હવેલીમાં દર્શન કરવા જતા તથા કેઈ વાર રકમ ભેટ આપતા. એક વાર બહારગામથી આવેલા માણભટ્ટની કથા એમણે પિતાના બંગલે ગોઠવી એને રૂ. ૫૦ થી ૬૦ ની રકમ એકઠી કરી આપી હતી.
કરસનદાસને શિક્ષણમાં ઘણે રસ હતો. એમણે લીંબઈની ઍલે વર્નાકયુલર સ્કૂલના મકાનમાં વિદ્યાર્થિનીઓને મેલાવ કરી પરીક્ષા લીધી હતી તથા એઢિણ-કપડાંનાં ઈનામ વહેરવાં હતાં.
એમને લીંબડીના પુસ્તકાલયના માનાર્હ કમુ બ (ઓનરરી પ્રેસિડેન્ટ) બનાવાયા હતા.૫ ૧૮૭૧ ની ૧૫ મી જાન્યુઆરીએ એંગ્લો-વર્નાકયુલર સ્કૂલના પુસ્તકાલય ખંડમાં એમણે “ભારતમાં પુસ્તકાલયનું મહત્વ” વિશે પ્રવચન કર્યું ત્યારે લીંબડીના કાર જશવતસિહજીએ હાજરી આપી હતી. એઓ એ પુસ્તકાલયના પેટ્રન હતા તથા કેટલાંક પુસ્તકે અને સામાયિકે એમણે પુસ્તકાલયને ભેટ આપ્યાં હતાં.
લીંબડી માં તારફિસ શરૂ કરવા એમણે પ્રયાસ કર્યા હતા. ૧ લીબડીમાં તારફિલ થઈ એ પહેલાં લોકોને તાર-સંદેશા મોકલવા વઢવાણ-કેમ્પ (સુરેદ્રનગર) જવું પડતું. એમના સમયમાં લીંબડીમાં વિવિધ સ્થળોએ નકશીદાર રંગીન થાંભલાઓ પર આડ ખાપને લપકાદાર ફાનસમાં કેરોસીનથી રેશની થતી. આ ઉપરાંત એમણે ઠાકોર સાહેબ માટે નવો સુંદર મહેલ બંધાવી આપે. શહેરમાં એક ભાગમાં સુંદર બજાર બનાવવા એમ યોજના કરી હતી અને એ માટ એ વિસ્તારની કેટલીક દુકાને પડાવી નાખી હતી, પરંતુ એમના આકસ્મિક મૃત્યુને લીધે એ યોજનાનો અમલ થઈ શકયો ન હતો.
કરસનદાસ લીંબડીના જેને સાથે હળતામળતા અને એક વાર સંધવી કુટુંબમાં વિવાહપ્રસંગે જમવા પણ ગયા હતા. એ સ્વચ્છતાના એટલા આગ્રહી અને શોખીન હતા કે પિતાનાં કપડાં ટપાલરસ્ત મુંબઈ દેવા માટે મોકલતા હતા.
કરસનદાસને હરસને રોગં હતા અને લીબડીના ડોક્ટર પેસ્તનજી જમશેદજીની એઓ સારવાર લેતા હતા. એમની અંતિમ માંદગી વખતે મુંબઈથી ડે. પાંડુરંગ લીંબડી આવ્યા હતા, પરંતુ એ રેગે ગંભીર ૨૫ પકડતાં ૧૮૭૧ ની ૨૮ મી ઓગસ્ટે એ લીંબડીમાં જ ગેલેકવાસી થયા. મૃત્યુની બે કલાક પૂર્વ છે. પેસ્તનજી અને બીજા મિત્રોને પાસે બોલાવીને એમણે કહ્યું હતું : “ભાઈ, મારા મરણની ક્રિયા મારાં કુટુંબીઓ જે પ્રમાણે કરવા માગે તે પ્રમાણે કરવામાં તમે વાંધ લેશો મા. મારે ગુંસાઈ મહારાજની તથા વૈષ્ણવોની સાથે કાંઈ પણ વેર નથી.' મેં ફક્ત તેમને અને વૈષ્ણવ ધર્મના ભલા સારું અને સુધારા સારુ આટલી તનમને રંજ ખેંચી પણ છે. તેને બદલે એ લેકેએ મને સંતાપવામાં કોઈ પણ ખામી રાખી નથી. આ તેમના અપકાર માટે હું તેમને માફી આપું છઉં તથા મારા અંતઃકરણમાં કાંઈ પણ લાવતા નથી. મારા પછવાડે તમે આ જાહેર કરજે.”૧૧
કાઠિયાવાડના પોલિટિકલ એજન્ટ ઍન્ડરસને એમના મૃત્યુ અંગે જાહેરનામું પ્રસિદ્ધ કરી એમના માનમાં એ દિવસે તમામ સરકારી કચેરીઓ બંધ કરવાનો હુકમ કર્યો હતો. મુંબઈ સરકારે એમના ૧૮૭ી ને ૧૪ મી સપ્ટેમ્બર ના ગૅઝેટમાં એમના વૃત્યુના સમાચાર પ્રસિદ્ધ કરી એમને અંજલિ આપી હતી. એમના નિધન પછી એમ. એન. શિરગાંવકરની લીંબડી રાજ્યના આસિસન્ટ પોલિટિકલ એજન્ટ તરીકે નિમણુક થઈ હતી.
આમ, કરસનદાસ મૂળજીની લીબડી રાજ્યના વહટકર્તા તરીકેની કારકિર્દી ટૂંકી છતાં નોંધપાત્ર હતી. લીંબડીમાં એમની સ્મૃતિ સચવાય એવું છે... સ્મારક થવું જોઈએ.