Nyayavatara

Author(s): Satyaranjan Banerjee
Publisher: Sanskrit Book Depot P Ltd

Page 42

10
न्यायावतारः
अन्यथा वाद्यभिप्रेतहेतु गोचरमोहितः । प्रत्याय्यस्य भवेद्धेतुर्विरुद्धारेकितो यथा ॥ १५ ॥
अन्यथेत्युक्तविपरीताश्रयणे पक्षप्रयोगाकरणे इत्यर्थ: । वादिनो हेतूपन्यासकर्तुर भिप्रेतोऽभिमतः स चासौ हेतुगोचरश्च वाद्यभिप्रेतहेतुगोचरस्तत्र मुह्यति दोलायते तच्छीलश्च यस्तस्य प्रत्यायस्य प्रतिवादिनो हेतुविरुद्धारेकितो भवेत् विरोधशङ्काकलङ्कितः स्यादित्यर्थः । ततश्च सम्यग् हेतावपि विपक्षे एवायं वर्तते इति व्यामोहात् विरुद्धदूषणमभिदधीत | पक्षोपन्यासात्तु निर्णीत हेतुगोचरस्य नैष दोषः स्यादित्यभिप्रायः । अमुमेवार्थं स्पष्टं दृष्टान्तेनाह ।। १५ ।।
15. Otherwise owing to a misconception as to the locus or abode of the reason (i.e, pakşa or minor term) as intended by the disputant, his reason (hetu or middle term) may appear to his opponent as absurd.
If any disputant does not explicitly state the minor term (paksa), his reason might be misunderstood by his opponent, e.g. :
(1) This hill (minor term ) is full of fire (major term )
(2) because it is full of smoke (middle term ).
The above inference, if the minor term is omitted, will assume the following form --
(1)
Full of fire (major term ) :
( 2 ) because full of smoke (middle term ).
Here the opponent might not at once recollect any locus or abode (minor term, paksa) in which the fire and smoke abide in union, and might mistake a lake for such a locus or abode. In such a case the whole argument will be misunderstood.
धानुष्कगुणसंप्रेक्षिजनस्य परिविध्यतः ।
धानुष्कस्य विना लक्ष्यनिर्देशेन गुणेतरौ । १६ ॥
यथा लक्ष्यनिर्देशं विना धानुष्कस्य इषु प्रक्षिपतो यौ गुणदोषौ तौ तद्दर्शिजनस्य विपर्यस्तावपि प्रतिभातः । गुणोऽपि दोषतया दोषोऽपि वा गुणतया तथा पक्षनिर्देश विना हेतुमुपन्यस्यतो वादिनो यौ स्वाभिप्रेतसाध्यसाधनसमर्थत्वासमर्थ स्वलक्षणौ गुणदोष तौ प्राश्निकप्रतिवाद्यादीनां विपरीतावपि प्रतिभात इति भावार्थः ।। १६ ।।
16. A man who has come to behold the excellence of an archer will have to behold the opposite of it, if the archer hits without fixing an aim.
Just as a clever archer, with a view to preventing his arrow from going to a wrong direction, fixes his aim before hitting, so a skilful disputant in order to avoid being misunderstood, should in stating an inference mention the minor term (paksa) with which the major term (sādhya) and the middle term (hetu) are both connected,