________________
भाषाटीका सहित
अभाव से ही विरोध चल सकता है । शीतोष्णस्पर्शवत् ।
जैसे -- शीतस्पर्श और उष्णस्पर्श का विरोध है । अब दूसरे विराधको दिखलाते हैं
२४
परस्परपरिहारस्थितलक्षणतया वा भाववत् ।
परस्परपरिहारस्थितलक्षणतासे भावके समान विरोध है । ( जो एक दूसरेका परिहार करके अथवा उसका अभाव करके स्थित हो वह वस्तुएं परस्परपरिहारस्थितलक्षण घाली हैं । जैसे-2 और अभाव । )
-भाव
स च द्विविधोऽपि विरोघ वक्तृत्व सर्वज्ञत्वयोर्न सम्भवति । वह दोनो ही प्रकारका विरोध वक्तत्व और सर्वज्ञत्वमें संभव नहीं है ।
न चाविरुद्ध विधेरनुपलब्धावप्यभावगतिः । रागादीनां वचनादेश्व कार्यकारणभावासिद्धेः ।
अविरुद्धविधिकी अनुपलब्धिर्मे भी अभाव नहीं हो सकता । क्योंकि राग आदिकों और वचन आदिका कार्यकारणभाव असिद्ध है । अर्थान्तरस्य वा कारणस्य निवृत्तौ न वचनादेर्निवृत्तिरिति संदिग्धव्यतिरेकोऽनैकान्तिको वचनादिः ।
अथवा अर्थान्तरकारणकी निवृत्ति में ( सहचारिके दर्शनमात्र से ) वचन आदि की निवृत्ति नहीं होती । अतएव सर्वज्ञमें वचन आदि संदिग्धव्यतिरेक अनैकान्तिक हैं ।
द्वयोरूपयोर्विपययसिद्धौ विरुद्धः ।
दो रूपोंके विरुद्ध सिद्ध हो जानेपर विरुद्ध हेत्वाभास होता है । कयोर्द्वयोः ? सपक्षे सत्वस्यासंपक्षे चासत्त्वस्य । यथाकृतकत्वं प्रयत्नानन्तरीयकत्वं च निसत्वे साध्ये विरुद्ध हेत्वाभासः ।
किन दो के ? सपक्षमें सत्त्व और असपक्षमें असत्त्व के । जैसे - नित्यत्वके सिद्ध करनेमें कृतकत्व और प्रयत्नानान्तरीयकत्व विरुद्ध हेत्वाभास हैं ।
१. पी० [सं० का 'सपक्षे' पाठ ठीक नहीं है।