________________
૧૦
શ્રી નવતત્ત્વ પ્રકરણ પ્રમાણ શાસ્ત્ર અન્તર્ગત થઈ જાય છે. પાંચ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન; અને શેયની દષ્ટિ પ્રમાણ-અપ્રમાણ તથા પ્રમેય વિભાગ સમજાય છે.
વ્યાકરણીઓ-શબ્દબ્રહ્મ અને પરબ્રહ્મનો વિભાગ પાડે છે ત્યારે જૈનદર્શન શબ્દનય અને અર્થનયની દૃષ્ટિથી આખા જગતનું નિરૂપણ કરે છે. અભિલાપ્ય ભાવો અને અનભિલાખ ભાવો વગેરે વિચાર એ દષ્ટિબિંદુ પૂરું પાડે છે.
મોક્ષની દૃષ્ટિથી–અધ્યાત્મ શાસ્ત્ર, સામાયિક ચારિત્ર, તથા છ આવશ્યકો મારફત મોક્ષનો માર્ગ સમજાવતાં આખા જગનું નિરૂપણ થાય છે. અથવા તે વાતને વધારે સરસ રીતે સમજાવવા નવતત્ત્વનું નિરૂપણ છે. તે પાછળથી સમજાવીશું. - વ્યવહાર દૃષ્ટિથી સમાજ વ્યવસ્થાથી માંડીને ઠેઠ તીર્થકર ભગવાન સુધીના વ્યવહારોની ઘટના વિચારતાં આખા જગત્નું પ્રાસંગિક વિવેચન થઈ જાય છે.
જીવસૃષ્ટિની દૃષ્ટિથી–પાંચ ભાવો યુક્ત જીવોનું વિવેચન કરતાં પણ આખા જગત્નું વિવેચન થઈ જાય છે.
આ રીતે આવાં ઘણાં જ દષ્ટિબિંદુઓથી જગત્નું નિરૂપણ વિગતવાર જૈન શાસ્ત્રોમાં મળે છે. છતાં મોક્ષ પ્રાપ્તિની દૃષ્ટિથી વિવેચન કરતાં નવતત્ત્વના વિવેચનથી આખા જગનું સ્વરૂપ બહુ જ સરળતાથી સમજવ્યું છે.
તદ્દન સાદા અને આબાળ-ગોપાળને સુપરિચિત શબ્દોથી આખા જગતનું નવતત્ત્વોમાં એકીકરણ કરી લીધું છે, જુઓ–
જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, અને મોક્ષ. આમાં કેટલી સાદાઈ અને સુપરિચિતતા જણાય છે? જરાયે અટપટાપણું જ નહીં.
જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, બંધ, મોક્ષ વગેરે શબ્દો તો તદન પરિચિત જેવા જ છે. આસ્રવ, સંવર, નિર્જરા, એ ત્રણ શબ્દો કંઈક અપરિચિત જેવા લાગે છે. પણ તેના અર્થોનો ક્રમ બહુ જ સાદો છે. ચૈતન્યવાળા જીવતા પદાર્થોનો સમાવેશ જીવતત્ત્વમાં કર્યો છે. જડ ચીજોનો સમાવેશ અજીવતત્ત્વમાં કરવામાં આવ્યો છે. મોક્ષ એ જીવનનું અંતિમ સાધ્ય તત્ત્વ છે. બાકીનાં તત્ત્વો જડ-ચેતનના સંજોગ-વિજોગો ઉપર આધાર રાખનારા છે. પાપ-પુણ્ય તો જગત્માં સારાં કામ અને ખોટાં કામ તરીકે પ્રસિદ્ધ જ છે.
પાપ-પુણ્યનાં કર્મોનો અને આત્માનો સંબંધ તે બંધ છે કે જે મોક્ષમાં વિગ્નકર્તા છે.
