Jain_Satyaprakash 1953 10

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 20

કડ છે અને જૈન કૃતિઓ લેખકઃ છે. શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ. એ.
આજથી પચાસેક વર્ષ ઉપર મેં, “કા' શબ્દ પહેલી વાર સાંભળ્યો હતો.
થોડા સમય અગાઉ “શ્રી પાલરાસ”નું વાચન કરતી વેળા ડખા શબ્દ મારું ધ્યાન ખેંચ્યું તેથી એમાં આવતી “કડખા'ની દેશી વિશે વિચાર કરવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયો.
સજ્જને સન્મિત્રની પ્રથમ આવૃત્તિમાંની કેટલીક કૃતિઓ વાંચતાં પણ મને કડ
નજરે પડતો અને એ “વેળા જુના સંસ્કાર તાજા થતાં મને એ વિષે વિચાર કરવાનું મન થતું, પણ એ વિચાર સક્રિય બનતે અટકી જતે. હાલમાં થોડા વખત ઉપર ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય યશેવિગણુિને વિષે મેં કયાં કયાં શું શું લખ્યું છે તેની નેધ કરતી વેળા એમણે રચેલી અને શેભન-સ્તુતિ મારી સંસ્કૃત ભૂમિકા (પૃ. ૧૦૫)માં છપાયેલી કૃતિ નામે “શ્રીવિજયદેવસરિ-સ્વાધ્યાય ”ઉપર નજર પડી અને એ કડખાની દેશમાં રચાયેલી છે એવા મેં કરેલા ઉલ્લેખ ઉપરથી “કડખો એટલે શું અને એ દેશમાં કઈ કઈ કૃતિઓખાસ કરીને જૈન કૃતિઓ રચાઈ છે, એ દેશીને પહેલવહેલો ઉપયોગ કોણે કર્યો છે ઈ.યાદિ બાબત વિચારવા હું ખૂબ જ પ્રેરાયા. એના પરિણામે હવે આજે મને એ દિશામાં પ્રકાશ પાડનારી જેટલી સામગ્રી મળી છે તે આ લેખમાં હું અહીં રજૂ કરું છું અને એમાં રહી જતી ન્યૂનતાને દૂર કરવા માટે વિશેષજ્ઞોને વિનવું છું.
“સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકેશની ત્રીજી આવૃત્તિમાં “કડખો' શબ્દ અપાયો છેએને અહીં “ હિંદી' કહ્યો છે, અને એને અર્થ “ દુહા જેવી એક વીરરસની રચના” એમ કરાયો છે અને એને અર્થ “કડો બેલનાર ભાટ’ એમ કરાયો છે.
કાદ’ માટે હિંદી શબ્દ “કડખેત ” છે. એક ગુજરાતી-અંગ્રેજી કેશમાં “કડખા' શબ્દ આપી એનો અર્થ “એક રાગિણી” કરાવે છે. હિંદી વિશ્વકેષ (ભા. ૩ પૃ. ૬૪૯)માં
લા” શબ્દ છે. એને અર્થ નીચે મુજબ અપાય છે –“જીત રોડ, [ નીમા ય પ્રશ્ન प्रकारका युद्धसंगीत है। वीरोंकी प्रशंसा भरी रहती है। कडखा सुन योद्धा उत्तेजित होते हैं।"
જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩)ના બીજા ખંડમાં વિવિધ દેશીઓની લગભગ અકારાદિ કમે નેધ અપાઈ છે એમાં પૃ. ૧૮૬૪-૫માં “ કડખાની દેશી ”માં રચાયેલી કૃતિઓ વિષે નીચે મુજબ ઉલ્લેખ છે –
(૧) કડખાની જાતિ – સુણે શ્રી રામ લંકાપુરી છે જિહાં, વંદે વિઘાઘરા હાથ જોડી;
દૈત્ય રાવણ તિહ રાજ્ય પામે સદા, કઈ ન સકે તસ માન માડી. –એ સીતારામ ચોપાઇ (સમયસુંદર કૃતિ ) મધ્યે-જ્ઞાનકુશલ કૃત પાW૦ ૪-૨, સં. ૧૭૦૭) -રાગ રામગ્રી (ચંદ્રકીર્તિકૃત ધર્મબુદ્ધિ. ૧-૬ સં. ૧૬૮૨) ઝૂલણને મળતી.
(૨) કાખાની –મ કરિ હે જીવે નિતિ પરિતાંતિ તું (જુઓ નં. :૫૨૯) (કરકુમલકૃત ૧૮ પાપસ્થાનક સં. ૧૦ સ. ૧૭૩૦–મૂલણને મળતી. (૩) કડખાની–રાગ સેરઠ (આ પણ ઝૂલણાને મળતી છે) (જિનરાજરિત
૧, આ કૃતિ જૈન સ્તવ સહ (ભા. ૧)ની પ્રસ્તાવના (૫,૮૮-૮૯)માં છપાઈ છે. એ ઉપરથી પાઠભેદ તારવી શકાય,