Jain_Satyaprakash 1953 10

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521703/1

Page #1

हीजन स
તંત્રી ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ
તા. ૧૫-૧૦-૫૩ : અમદાવાદ વર્ષ ૧૯ : અંક ઃ ૧] [ ક્રમાંક : ર૧૭
- ર) - SHREE MAHAVIR JAIN ARAOHANA KENDRA
Koba, Gandhinagar - 382 007. Ph. : (079) 23276252, 23276204-65
Fax: (079) 232762

Page #2

विषय-दर्शन
લેખક :
ક્રમાંકઃ લેખ ?
958 : ૧. પ્રાસંગિક નિવેદન ઃ ઓગણીસમા વર્ષની પ્રસ્થાન યાત્રા સંપાદક : ૨. શ્રીપાલરાસનું નૈવેદ્ય :
પૂ. મુ. શ્રીચંદ્રપ્રભસાગરજી : ૩ ૩. પ્રાચીન સમયમાં ભજવાયેલાં જૈન નાટકે : B૦ શ્રી હીરાલાલ ર. કાપડિયાઃ ૫ ૪. ગાંડી ઃ
પૂ. પં. શ્રા ધુરંધરવિજયજી : ૯ ૫. સાંડેરાવ :
પૂ. મું. શ્રી જ્ઞાનવિજયજી : ૧૨ ૬. સાધ્ય કે સાચો પુરુષાર્થ :
પૂ. મુ. શ્રી મહાપ્રભાવિજયજી : ૧૫ ૭. કડખો અને જૈન કૃતિઓ :
છે. શ્રી હીરાલાલ ર. કાપડિયા : ૧૮ ८. रणथंभोरके अलावदिनके मंत्री થTTIT'Sat વૈરાપરિચય :
श्रीयुत अगरचंदजी नाहटा:२१ ૯. સુભાષિત : ૧૦. સાભાર સ્વીકાર :
ટાઈટલ પેઇજ બીજું-ત્રીજુ
२४
ACHARYA SRI KAILASSAGARSURI CYANMANDIR SHREE MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA
Koua Gandhinagar - 382 007. e Ph. : $ 079) 23276252 2327620 4 05
e Fax : (0 7 21 2 3 276249.
સાભાર-સ્વીકાર
૧૦૧) પૂ. મુનિરાજ શ્રીગૌતમસાગરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ, નેર (ધૂળિયા ) ૫૧) પૂ. મુનિરાજ શ્રીદર્શનવિજયજી (ત્રિપુટી) મ. ના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ,
e કાશીલાવ (રાજસ્થાન) ૪૧) પૂ ૫ શ્રી કીર્તિ મુનિ મ. ના ઉપદેશથી શેઠ કપૂરચંદ ભગવાનજી,
જામ-ક"ડારણા (સૌરાષ્ટ્ર ) ૨૫) પૂ. પં. શ્રી દાનવિજયજી ગણિવરતા ઉપદેશથી શ્રીવીરવિજયજી મહારાજના ઉપાશ્રય,
અમદાવાદ ૨૫) પૂ ઉપા. શ્રી ધર્મવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી જૈનશાળા સંધ, રાધનપુર ૨૫) પૂ. આ. શ્રી હેમસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી શેઠ રતનચંદ ગુલાબચંદ જૈન ઉપાશ્રય, નાગજી ભૂધરની પાળ,
અમદાવાદ ૨૫) પૂ. આ. શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મ ના ઉપદેશથી શ્રી ઢેબરિયા જૈન સંધ, ધ્રાંગધ્રા. ૨૫) પૂ શ્રીમાનવિજ્યજી ગણિવરના ઉપદેશથી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પેઢી, નવસારી

Page #3

એ છે જ ! अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक
मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समिति, मासिक मुखपत्र जेशिंगभाईनी वाडी : घीकांटा रोड : अमदावाद (गुजरात)
क्रमांक
વર્ષ : ૨ || વિક્રમ સં. ૨૦૦૯ વીર વિ. સં. ૨૪૭૯ ઈ. સ. ૧૯૫૩
વદ : ૨ || આ સુદિ ૭: ગુરુવાર : ૧૫ ઑકબર |
૨૨૭
ઓગણીસમા વર્ષની પ્રસ્થા ન યાત્રા
આ માસિક પિતાના જીવનનું અઢારમું વર્ષ પૂરું કરી આજે ઓગણીસમા વર્ષમાં પ્રસ્થાન કરે છે એ સમયે જે પૂજ્ય આચાર્યાદિ મુનિવરેએ અમને પ્રેત્સાહન આપી, તે તે ગામના શ્રીસંઘને ઉપદેશ આપી પ્રેરણા કરી છે તે પૂજ્ય અને શ્રીસંઘને આભાર માને છે અને જે લેખકે માસિકને સમૃદ્ધ બનાવવા સાથે આવે છે તેમની પણ સાભાર નેંધ લે છે.
જૈન અને જૈનેતરોમાં એક એવે વર્ગ તૈયાર થયેલું છે જે જૈન તત્વજ્ઞાન, ઈતિહાસ, પુરાતત્ત્વ અને સાહિત્યિક વિગતેની જિજ્ઞાસા ધરાવે છે, ત્યારે બીજી તરફ આપણું સામગ્રી જ્યાંત્યાં વેરવિખેર પડી છે. તત્ત્વજ્ઞાનને આજના વિજ્ઞાન સાથે ઘટાવવું, ગ્રંથમાં વિખરાયેલી એતિહાસિક સામગ્રીને એકત્રિત કરવી, અજાણ્યા પૂણે પડેલાં વિસ્ત મંદિરે, તેમાં પડખેપડા બાઝી ગયેલા શિલાલેખે, ગ્રંથભંડારમાં પડી રહેલા અજ્ઞાત છે અને તેની વિગતે એકઠી કરવાનું કામ વ્યવસ્થિત રીતે આપણી કે સંસ્થા હાથ ધરે એ બાકી છે. પરિણામે આજેસુધીમાં ઘણું ભૂગર્ભમાં ભળી ગયું, કેટલુંયે નાશ થયું અને કેટલુંક પરાવર્તન પામ્યું છતાં આપણે એ તરફ ઝાઝી દરકાર રાખી નથી આ રીતે આપણે વારસો વેડફાઈ રહ્યો છે. જ્યારે બીજી તરફ કેટલાક લેખકે જૈનધર્મ વિશે ગેરસમજતીથી દેરવાઈને બ્રાંત વિચારો રજૂ કરી રહ્યા છે.
આવી હકીકતેને સાચી રીતે, સબળ પુરાવા સાથે રજૂ કરવાની આ માસિકની નેમ છે. પણ આ વિકટ કામ માટે વિવિધ સામગ્રી અપેક્ષિત છે; છતાં અમારી

Page #4

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ ટૂંકી મર્યાદામાં આ માર્ગે અમારો ઉત્સાહભર્યો પ્રયાસ છે, જે અઢાર વર્ષની ફેઈલથી જાણું શકાય એમ છે.
સમિતિના એકલા ઉત્સાહથી આ કામ સરે એવું નથી. સમાજના, આ ઉચ્ચ અને શિષ્ટ ઉદ્દેશને ધરાવતા એક માત્ર માસિકને નભાવવાનું કામ તે સમસ્ત ભારતના શ્રીસંઘનું છે. અઢાર વર્ષની સતત સેવાઓ બજાવ્યા પછી સમાજમાં હકની લાગણીથી એ નભી રહ્યું છે. અમારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે પૂજ્ય આચાચંદિ મુનિવરેના ઉપદેશથી શ્રીસંઘે એને આજ સુધી પડ્યું છે અને એ બળે એ ટકી રહ્યું છે. પણ એને આવતી કાલની ચિંતા મૂંઝવી રહી છે. ગત વર્ષની ખેટ એણે ચાલુ વર્ષની આવકથી પૂરી છે. પણ નવા વર્ષ માટે એની પાસે ઉત્સાહ સિવાય બીજું બળ નથી. આથી જ એને પગભર અને સમૃદ્ધ બનાવવા અમારું નિવેદન છે. આપણી સંપન્ન સમાજ આગળ આ સવાલ કઈ મેટે નથી, વાર્ષિક ખર્ચને પહોંચી વળે એટલાં નાણું તે સમિતિ પાસે હોવાં જ જોઈએ.
માસિકે કરેલી સેવા કે તેની યોગ્યતા માટે અમારે કશું કહેવાનું નથી, અમને એટલે સંતોષ છે કે, એણે સમાજમાં લાગણીભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે, એ જ એને સાચે પુરસ્કાર છે.
માસિકના લેખકે એ તે માસિકને પ્રાણ છે. લેખકેની શક્તિઓ વિકસે, સમાજમાં માનભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરે અને એની પરંપરા ચાલુ રહે એ ઉદ્દેશ પણ માસિક અપનાવી રહ્યું છે, એ મુજબ જૂના લેખક સાથે નવા લેખકે પણ મળતા રહ્યા છે.
સામાન્ય અને હળવા લેખોને સ્થાન આપવાને માસિકને ઉદ્દેશ નથી, અને વર્ગીય ચર્ચામાં એ પડતું નથી. તત્વજ્ઞાન, ઇતિહાસ, પુરાતત્વ કે સાહિત્યિક વાત અને ઉપદેશને લગતા લેખે, અલબત્ત, આપણા સમાજમાં બધાને એકસરખા વાચનસુલભ બનતા નથી. એ નક્કર હકીક્ત જાણવા છતાં બીજા સમાજોની અપેક્ષાએ અને ભાવિ પેઢી જે જ્ઞાનની ભૂખ માટે લાલાયિત છે તેમની દૃષ્ટિએ માસિકની લેખ-સામગ્રીનું ધારણ કંઈક ઊંચું બની રહે છે. છતાં કેટલીક વખત ઉચ્ચ કક્ષાની વાર્તાઓ અને ઉપદેશને પણ માસિક અપનાવતું રહ્યું છે અને બને તેટલું સર્વજનસુલભ બનાવવા પ્રયત્ન રહ્યા કરે છે.
અમે ઈચ્છીએ છીએ કે નવા વર્ષે આરંભેલી અમારી પ્રસ્થાનયાત્રામાં સો કોઈ સાથ આપે–પિતાનાં તન, મન અને ધનથી મદદગાર બને. ત્યારે જ અમાણ, ઉત્સાહમાં બળ અને તેજ આવશે અને ત્યારે જ માસિક સમૃદ્ધ બની નવા તેજે અને નવા રંગે દીપી ઊઠશે.
– સંપાદક

Page #5

શ્રીપાળ રાસનું નૈવેદ્ય લેખક : પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રીચંદ્રપ્રભસાગર
કર્મશાસ્ત્રના અલ્પ અભ્યાસને કારણે માનવજાત મૂજવણી
ખીણમાં અટવાઈ પડી છે. કર્મશાસ્ત્રને ઊંડો અભ્યાસ હોય તે મુંજવણનો અંત આવતાં વાર ન લાગે. અભ્યાસી માણસ તે સમજી જાય કે, આ વિષમ સંગમાં સમતુલા જાળવ્યા વિના, નિરાશા કે ભીરુતા દાખવીશ તે આ મૂંઝવણની ખીણ માંથી માર્ગ કાઢવાને બદલે, શેકની ઝાડીમાં વધારે અટવાઈ પડીશ. માટે આવેલા વિષમ સંગને વૈર્યતાપૂર્વક સામને કરે કાં સંગોને સમતાથી સહી લેવા અથવા સગાના સમય પૂરતું મૌન રહી, સંગેના પૂરને પસાર થવા દેવું અને પૂર ઓસરતાં પુનઃ મૂળ સ્થિતિમાં આવી જવું; પણ આત્માની સમાધિ તે ન જ ગુમાવવી–આ મૌલિક વાત શ્રી મયણાસુંદરીના પિતા, રાજય ને ગૃહત્યાગના કઠોર કર્તવ્યો દ્વારા, બહુ જ નમ્ર રીતે ‘શ્રીપાળના રાસ'માં કહી જાય છે. રાસનું વાચન થતું હોય છે ત્યારે વાચક શ્રેતાનું હૈયું લયપૂર્વક સિદ્ધાન્તના મૂળ સુધી તણાતું હોય છે. આગળ જતાં આ કથાદના સિદ્ધાન્તને બીજે પાસે આવે છે.
કર્મશાસ્ત્રનો અર્થ એ નથી કે, કર્મવાદને સ્વીકાર્યો એટલે પ્રયત્નની ઉપેક્ષા કરવી.. કર્મવાદમાં પ્રયત્નને પૂર્ણ સ્થાન છે. કમને અર્થ જ એક રીતે પ્રયત્ન કરવું એટલે કર્મ ! ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલા કર્મના પરિણામ વખતે અફસોસ કર્યા વિના, ભાવિ માટે-હવે પછીના કાર્ય માટે સજાગ બની આગળ વધવું એનું નામ કર્મવાદ, આ સિદ્ધાન્ત જીવનની વિષમતાઓમાં જેમ શાન્તિ ભણી દોરી જાય છે, તેમ ભાવિના માર્ગમાં પ્રકાશ પણ પાથરે છે. એ સમજાવે છે કે –What is done, Cannot be undone; but be careful for the future. જે થવાનું હતું તે થઈ ગયું છે, જે થયું છે તે મટવાનું નથી; પણ હવે તે તું સાવધાન થા. આ સમજણ આવતાં અણધારી આવેલી વિષમ સ્થિતિમાં મન સ્વસ્થ રહે છે, ને આગળના પંથમાં એ સુસજ્જ ને વ્યવસ્થિત થઈ પ્રયાણ કરે છે. અને તેથી જ મયણાસુંદરી કર્મવાદને માનવા છતાં નિર્માલ્ય બની બેસી ન રહેતા, પુરુષાર્થથી એ કમેને કઈ રીતે દૂર કરવાં તેનું માર્ગદર્શન ગુરુ પાસે માગે છે. અને મહાજ્ઞાનીએ ચીંધેલી આરાધનામાં શ્રદ્ધા અને દઢ સંકલ્પપૂર્વક એ લાગી જાય છે !
સાથેસાથે એક ગલબાળા સિદ્ધાના ખાતર રાજ્યસુખ અને સ્નેહીઓ તો ફનું બલિદાન આપીને પણ પિતાના સિદ્ધાંતને અણનમ રીતે પાળે છે અને તીવ્ર પ્રયત્ન દ્વારા –બી. સિદ્ધચક્રની આરાધના દ્વારા-પિતાના કાટિયા પતિને નીરોગી બનાવી નારી જીવનનું એક ગૌરવભર્યું જવલન્ત દષ્ટાન્ત રજુ કરે છે.
આ સિવાય આજનો યુગ તર્કપ્રધાન બનતો જાય છે. આજે માણસ વસ્તુ માત્રને તકના ચીપિયાથી ઉપાડે છે પણ કર્મશાસ્ત્રની તીલગુતાના અભાવે એ ચીપિયો એટલે તે પૂલ બની ગયું છે કે સૂમ પ્રવાહને તે એ સ્પશી નથી શકતે સૂક્ષ્મ પ્રવાહને સ્વવા

Page #6

શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯. એ પ્રયત્ન જરૂર કરે છે પણ તત્વ એટલું સુમિ છે અને ચીપિ એટલે શૂલ છે કે બન્નેને મેળ જ ન ખાય અને કો'કવાર સ્પર્શી જાય તેય શ્રદ્ધાના અભાવે એ પળવારમાં સરી જાય અને મુળ સ્થિતિ આવીને ઊભી રહે અને કયાંયે તક ન પહોંચતાં બેલી ઊઠે છે: ( It is. inconvincable) આ કલ્પનામાં ન આવે એવી વસ્તુ છે, ત્યારે કર્મવાદને અભ્યાસી કહેશેઃ જગતની કોઈ વસ્તુ અહેતુક નથી, ( Effect of the Cause) હેતુની અસર તે છે જ. તે આ પ્રસંગ પાછળ પણ કમનું અદશ્ય બળ કામ કરતું જ જોઈએ. એના બળે જ આ સ્થિતિ ઊભી થઈ છે. આ વાત-એક જ વાતાવરણમાં રહેવા છતાં શ્રીપાળ પર કેદ્ર રોગની અસર થવી અને એમની માતા પર એની અસર ન થવી-આ પ્રસંગદ્વારા આપણને સમજાય છે. અહીં કર્મને ન સ્વીકારીને અને માત્ર જંતુવિજ્ઞાનમાં જઈએ તે બંને પર એની સમાન અસર થવી જોઈએ, પણ તેમ નથી; કારણ કે બન્નેના જીવન પાછળ હેતુઓ ભિન્ન ભિન્ન છે, કર્મ જુદાં જુદાં છે.
- આ રીતે આ રાસને પ્રત્યેક પ્રસંગ કે સહેતુક છે તે ઊંડાણથી વિચાર કરતા સમજાય તેમ છે. આ રાસ, કર્મગ્રન્થને ઊડો ને સૂમ અભ્યાસ કરવા અસમર્થ સામાન્ય વ્યક્તિ પર, પણ હળવા પ્રસંગો દ્વારા, પ્રત્યેક સંગે પાછળ કાર્ય કરતા ગઈ કાલના નિમિત્ત પર પ્રકાશ પાડી, કર્મના સિદ્ધાન્તની અવિસ્મરણીય છાપ પાડી જાય છે.
અને એટલે જ, આ પાવનકારી જીવનચરિત્ર વર્ષમાં એકવાર નહિ, પણ બે વારચૈત્ર ને આરોમાં વંચાય છે. વારંવાર વાંચવા છતાં આનું વાચન નીરસ નથી લાગતું અને
જ્યારે જ્યારે વંચાય છે, ત્યારે એમાંથી રસનાં ઝરણું વહે છે. એનું બીજું કારણ એ પણ છે કે, આના મંસગો નિર્મન્થજીવનને સ્પર્શવા કરતાં ગૃહસ્થજીવનને સ્પર્શે છે. નારીશિયળ, સહિષ્ણુતા, દઢ સંકલ્પ ને નિસીમ શહાદ્વારા અને પુરુષ સૌજન્ય, સંયમ, ક્ષમા ને ભક્તિદ્વારા માનવતાની સીમા વટાવીને, સાધુતાની ભૂમિકા સુધી કયી રીતે પહોંચી શકે છે, આ વાત મયણદેવીને શ્રીપાળે પિતાના સૌમ્ય આચરણથી આમાં પૂરવાર કરી છે. * એક રીતે તો આ રાસને પ્રકાશ ને અંધકારના યુદ્ધને ઈતિહાસ કહીએ તેય ચાલે.. શ્રીપાલને સૌજન્યતાભર્યો પ્રકાશ, ધવળની દુર્જનતાના અંધકાર પર વિજય કઈ રીતે મેળવે છે એનું તલસ્પર્શી વિવેચન એટલે, “ શ્રીશ્રીપાલને રાસ ''
(સાધના પ્રકાશનમદિર તરફથી પ્રકાશિત “શ્રીપાલના રાસ'નું નૈવેદ્ય)

Page #7

7
પ્રાચીન સમયમાં ભજવાયેલાં જૈન નાટકો
લેખક : પ્રા. શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ. એ.
Ð*
ભારતીય સાહિત્યના સર્જનમાં જૈતાને ફાળા જેવા તેવો નથી, સાહિત્યનાં વિવિધ અંગામાં નાટક એક મહત્ત્વનું અને આકષ ણુનું અંગ ગણાય છે. એને વિકસિત કરવામાં અને એ દ્વારા જૈન સાહિત્યને સમૃ બનાવવામાં જૈત ગ્રન્થકારોએ પેાતાની શક્તિના ઉપયાગ ર્યાં છે. ' શ્રમણ ભગવાન ' મહાવીરસ્વામીની પૂર્વેની કાઇ જૈન કૃતિ ભાગ્યે જ સચવાઈ રહી હશે અને જે કાઈ હશે તે ધાર્મિક હશે અને એને કાઇક રીતે આગમેામાં ગૂંથી લેવાઈ હશે. આવી પરિસ્થિતિમાં મહાવીરસ્વામી કરતાં વધારે પ્રાચીન સમયનુ કાઈ નાટક આજે ન મળતુ હાય તા તેમાં નવાઈ નથી.
રાયપસેણિય, રાયપસેલુઈ, રાયપમેય અને રાયખસેઇજ્જ એમ વિવિધ પાય નામેાથી અને રાજપ્રશ્નીય એવા સંસ્કૃત નામે ઓળખાવાતા બીજા ઉવગમાં સૂર્યાન્નદેવના અધિકાર આવે છે. એણે મહાવીરસ્વામીની, બત્રીસ પ્રકારનાં નાટક ભજવી બતાવવા ત્રણવાર સમ્મતિ માગી પશુ ઉત્તર ન જ મળ્યા એટલે એણે દેવકુમારી અને દેવકુમારી વિષુવી તેમને નાટક ભજવવા ફરમાવ્યું. છેલ્લા નાટકમાં મહાવીરસ્વામીનાં વન, ગર્ભ સ’હરણ્, જન્મ, અભિષેક, ખાલક્રીડા, યૌવન, નિષ્ક્રમણુ, તપશ્ચર્યાં, કૈવલજ્ઞ નની પ્રાપ્તિ, તીનું પ્રવન અને નિર્વાણુ એ બાબતે બતાવાઈ. આ સમયે વાજિંત્રો વગાડવાના, સંગીત સુણાવ્યાના નૃત્ય કર્યાંના અને અભિનયા કર્યાના જેમ ઉલ્લેખ મળે છે તેમ મેએથી સંવાદાત ખાદ્યાયાન ઉલ્લેખ જોવાતા નથી. વિશેષમાં આ ‘મૂક અભિનય હોય તો પણ એ નાટક ભજવાયા બાદ પણ એ લિપિબદ્ધ કરાયું હાય તા તે પ્રકારના ઉલ્લેખ જાતે નથી,
પુરિયા નામના દશમા ઉવગમાં ચન્દ્ર નામના ઇન્દ્રે મહાવીરસ્વામીની સમક્ષ સૂયૅભ દૈવની પેઠે નાટવિવિધ બતાવ્યાનો ઉલ્લેખ છે. આ ત્રંગમાં સૂર્ય, શુદ્દે, ઝુપુત્રિકા દેવીએ તેમજ પૂર્ણ ભદ્ર, માણિભદ્રે, દત્ત, શિધે, ખલે અને અનાદતે (અનાઢિય) પણ નાટવિધિ ખતાવ્યાના ઉલ્લેખ છે. આ દશ વ્યક્તિ તરફથી ભજવાયેલાં નાટક પણ સિપિબદ્ધ થયેલાં હાય એમ જણાતું નથી.
દસવેયાલિયની નિરુત્તિમાંથી ઉદ્ભવેલી પ્રશાખા તરીકે નિશાતી અને ભદ્રખાઙ્ગસ્વામીની કૃતિ તરીકે ઓળખાવાતી પિંડનિષ્કુત્તિમાં ગા, ૪૭૪–૪૮૦ માં ‘ રહુવાલ’ ના

Page #8

શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૧૯ ભજવાયાની વાત છે. ભરત ચક્રવતીના જીવનવૃત્તાન્તને અંગેનું આ નાટક પાટલિપુત્રમાં આષાડભૂતિ નામના મુનિએ ભજવ્યાને અહીં ઉલ્લેખ છે. એ નાટક જોઈને અનેક રાજાઓ અને રાજકુમાશ સંસારથી ઉઠિમ બની દીક્ષા લેતા હતા. આથી સંસારને હાનિ થશે અને પૃથ્વી ક્ષત્રિય વિનાન બનશે એ ભય ઉત્પન્ન થતાં એ નાટકને નાશ કરાયો એમ આ પિંડનિત્તિની વૃત્તિ (પત્ર ૧૩૯ અ)માં એના રચનાર મલયગિરિરિએ કહ્યું છે. આ પરિસ્થિતિને લઈને આપણે આજે આ નાટWી વંચિત બન્યા છીએ.
ઉત્તરાયણના ઉપર નેમિયનસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૨૮માં વૃત્તિ રચી છે. આ મૂલસુત્ત’ તરીકે ઓળખાવાતા આગમના અ. ૧૭ના ૧૯૬માં પદ્યની વૃત્તિમાં તેમજ અ. ૧૮ના ૨૪૦મા પાની વૃત્તિમાં મહુયરીગીય અને સામણિ એ બે નાટકને અનુક્રમે ઉલ્લેખ છે.
વિ. સં. ૧૪૦પમાં રાજશેખરસૂરિએ પ્રબન્ધકેશ યાને ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધની રચના કરી છે. આમ નવમે પ્રબન્ધ બપભટિરિને અંગે છે, એમાં બપ્પભદિસૂરિના ગુરુભાઈ નમૂરિએ વૃષભધ્વજચરિત્ર નાટક રચ્યું. નન્નસૂરિએ તેમજ ગેવિન્દરિએ ગુટિકા વડે વર્ણનું અને સ્વરનું પરાવર્તન કરી નટને વેષ ધારણ કર્યો. એ નાટક નટોને શીખવાયું. પછી આમ નરેશ્વર સમક્ષ એ ભજવી બતાવાયું. તેમાં ભારત અને બાહુબલિ વચ્ચેના યુદ્ધને પ્રસંગ એવો અદ્દભુત રીતે “વીર ' રસથી જમાવા કે આમ રાજા અને એના સુભટો તરવાર ખેંચીને ઊભા થઈ “મારે, મારો” એમ બોલવા લાગ્યા, - આમ આ નાટક જે આમ રાજાના દરબારમાં ભજવાયું હતું તે આમ રાજા ઈ. સ.ની આઠમી સદીમાં થઈ ગયા છે એમ મનાય છે. આ નાટક લિપિબદ્ધ થઈ કેઈ સ્થળે સચવાઈ રહ્યું છે એમ જાણવામાં નથી. - વિબુધાનન્દ-શીલાચાર્યની કૃતિ તરીકે ઓળખાવાતા મહાપુરિસચરિયમાં કર્તાએ વિબુધાનન્દ નામના એકાંકી નાટકને ગૂંચ્યું છે. આ નાટક કોઈ વેળા ભજવાયું હોય તે તેની તપાસ કરવી બાકી રહે છે. - બુદ્ધિસાગરસૂરિએ કોઈનાટક કે નાટકો રચ્યાં હોવાં જોઈએ એમ વર્ધમાનસૂરિએ વિ સંદ ૧૧૪૦માં રચેલા મામાચરિત્રની પ્રશસ્તિ જોતાં જણાય છે. શું એ નાટક કે નાટકે કોઈ વેળા ભજવાયાં હતાં ખરા
“કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિના એક શિષ્યનું નામ વચન્દ્ર છે. એમણે બે નાટકે રહ્યાં છે. (૧) ચન્દ્રલેખાવિજય પ્રકરણ ને (૨) માનમુદ્રાભંજન. ચન્દ્રલેખાવિજ્ય પ્રકરણમાં પાંચ અંક છે. કુમારવિહારમાં મૂકનાયક પાશ્વજનની ડાબી બાજુએ રહેલા અજિતનાથના જિનાલયમાં વસત્સવ પર કુમારપાલની પરિષના ચિત્તના પરિતોષ માટે એ રચાયું હતું. એને રથનાસમય વિ સં. ૧૨૦૦ની આસપાસ છે. અરાજને પરાસ્ત કરવામાં કુમારપાલે દાખવેલા પરાક્રમની પ્રશંસારૂપે આ નાટક રચાયું છે.
૧. જુઓ મારું પુસ્તક નામે પાઈય (પ્રાકૃત) ભાષાઓ અને સાહિત્ય (૫. ૧૦૩).
૨. એમના શિષ્ય “કવિકટારમલ” રામચન્દ્રસૂરિએ જાતજાતનાં નાટકો-પ્રકરણ, ન્યાયોગ, નાટિકા વગેરે રચ્યાં છે. આની રૂપરેખા મેં જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ એ નામના મારા પરમાં આલેખી છે. એ પુસ્તક અત્યારે તે અપ્રસિદ્ધ છે,

Page #9

રસ : ૧) પ્રાચીન સમયમાં ભજવાયેલાં જૈન ના fe
માનમુદાભજનમાં સનકુમાર ચક્રવતી અને વિલાસવતીને અધિકાર આવે છે. શી નાટક bઈ સ્થળે ઉપલબ્ધ છે ખરું ?
“મેઢ” વંશના મંત્રી ધનદેવ અને રુકિમણીને પુત્ર શ્રાવક યશપાલે માહરાજપરાજય નામનું નાટક (થરાદ)માં ત્યાંના કુમારવિહારોડાલંકાર વીર જિનેશ્વરના યાત્રામહત્સવના પ્રસંગે રચ્યું હતું. આ યશપાલ તે રાજા અજયપાલને જેન મંત્રી હતો. એણે આ નાટકમાં, ધર્મરાજ અને વિરતિની પુત્રી કૃપાસુન્દરીના કુમારપાલ સાથેનાં લગ્નની હકીકત ગૂંથી છે. આ રચના વિ સં. ૧૨૨૯ થી ૧૨૩રના ગાળામાં થઈ છે એમ મનાય છે. * “ધકટ' વંશના ધનદેવના પુત્ર પવચન્દ્રના પુત્ર શ્રાવક યશશ્ચન્દુ મુદ્રિતકુમુદચન્દ્ર પ્રકરણ નામનું નાટક રચ્યું છે. તાંબર આચાર્ય દેવસૂરિ અને દિગમ્બર આચાર્ય કુમુદ ચન્દ્ર વચ્ચે ઈ. સ. ૧૧૨૪માં થયેલા વાદવિવાદરૂપ વસ્તુ આમાં ગૂંથી લેવાઈ છે. આ નાટક કોઈ વેળા ગુજરાતમાં ભજવાયું છે ખરું?
વરિના સંતાનીય જયપ્રભસૂરિના શિષ્ય રામભટ્ટે છ અંક પૂરતું પ્રબુદ્ધ-હિણેય નામનું નાટક રચ્યું છે. વિ. સં. ૧૨૨૧ના લેખમાં નિર્દેશામેલ થશેવીરે અને એના ભાઈ
અજયપાલે બંધાવેલા આદીશ્વરચૈત્યના યાત્સવને પ્રસંગે આ નાટક ભજવાયું હતું. રોહિણેય ચિરને શ્રેણિક રાજાના પુત્ર અભયકુમારે કેવી યુક્તિથી પકડી તેનું અહીં વર્ણન છે.
પ્રજ્ઞાચક્ષુ મહાકવિ શ્રીપાલના પુત્ર કવિ સિદ્ધપાલના પુત્ર કવિ વિજયપાલે દ્રોપદીસ્વયંવર નામનું બે અંક પૂરતું નાટક રચ્યું છે. આ નાટક “ભોળા ભીમદેવની આજ્ઞાથી ત્રિપુરષદેવ સામે વસૉત્સવના સમયે ભજવાયું હતું અને એના અભિનયથી “અણહિલ પુર' પાટણની પ્રજા પ્રમુદિત થઈ હતી. “ભેળા' ભીમને “ભીમદેવ બીજો ' પણ કહે છે. એણે “અભિનવ સિદ્ધરાજ' એવું બિરુદ ધારણ કર્યું હતું. એણે વિ. સં. ૧૨૩૫ થી ૧૨૮૮ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું.
વસ્તુપાલના ગાઢ સંપર્કમાં આવેલા અને આઠ પ્રકરણમાં અલંકારમાદધિ રચનારા નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ કાકુસ્થકેલિની રચના કરી છે, એમ રાજશેખરસુરિકૃત ન્યાયકદલીપંજકા જોતાં જણાય છે. એક સૂચિના આધારે એ નાટક હેવાનું જણાય છે. આમાં રધુવંશને લગતા વિષય હોય તે ને નહિ. આ નાટક ૧૫૦૦ લેક જેવડું છે. પણ એ કોઈ સ્થળે હેય એ ઉલેખ જણાતો નથી તે પછી એ કોઈ વેળા ભજવાયું છે કે નહિ તે વિશે શું કહી શકાય?
અમદેવસરિના શિષ્ય હરિભદ્રસૂરિના શિષ્ય બાલચન્દ્રસૂરિએ કરુણાવજ યુધ નામનું પંચકી નાટક રચ્યું છે. એ વસ્તુપાલની આજ્ઞાથી શત્રુંજય ઉપરના ઋષભદેવના ઉત્સવમાં ભજવાયું હતું. વસ્તુપાલ વિ. સં. ૧૨૭૭માં શત્રુંજયની યાત્રાએ ગયા હતા એટલે એ સમય ઉપર આ નાટક રચાયું હશે. વજાયુધ ચક્રવતી પોતાના પ્રાણના ભોગે પણ કબૂતરનું બાજ પક્ષીથી રક્ષણ કરે છે એ વાત અહીં અપાઈ છે.
૧. પુત્ર અને પૌત્ર પણ પિતાની જેમ “કવિ” હોય એવી ઘટના વિરલ જણાય છે એટલે આ શ્રીપાલ, સિદ્ધપાલ અને વિજયપાલની–આ ત્રણ “પાલની ત્રિપુટી ખાસ નોંધપાત્ર બને છે,
૨ આ શિબિ રાજાના વૃત્તાંતનું સ્મરણ કરાવે છે,

Page #10

શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ ભરૂચના મુનિસુવ્રતસ્વામીના મદિરના આચાર્ય અને વીરસૂરિના શિષ્ય જયસિહરિએ હમીરમહમદન નામનું નાટક રચ્યું છે. એમાં વિરધવલે અને વસ્તુપાલ મીલીકાર (સુલતાન અલ્તમશ)ને હરાવ્યો એ બાબત ગૂંથી લેવાઈ છે. આ નાટકની રચના વિ. સં. ૧૨૭૯ થી ૧૨૮૫ના ગાળામાં થઈ હોય એમ લાગે છે. આ નાટક વસ્તુપાલના પુત્ર જયન્તસિંહની આજ્ઞાથી ખભાતમાં ભીમેશ્વરદેવના યાત્રામહેત્સવને પ્રસંગે પહેલવહેલું ભજવાયું હતું. “શકુનિકાવિહાર’ નામના મન્દિરની ભીંતમાં વસ્તુપાલ અને તેજપાલના અભુત દાનની પ્રશંસાપે રચાયેલું પ્રશસ્તિકાવ્ય પથ્થરમાં કેતરાવાયું હતું. એ કાવ્ય હમીર મદમનની એક હાથેથીના અતમાં મળે છે; બાકી અત્યારે તે આ મન્દિરની મસીદ બની ગઈ છે.
મેઘપ્રભસૂરિએ ધર્માલ્યુદય નામનું નાટક રચ્યું છે. એને છાયાનાથ પ્રબંધ પણ કહે છે. એ દશાર્ણભદ્રનું જીવન રજુ કરે છે. એ નાટક પાર્શ્વનાથના જિનાલયમાં યાત્રા પ્રસંગે ભજવાયું હતું, એ નાટકને જર્મન ભાષામાં અનુવાદ થયેલે છે. - શ્રીપાલ-નાટક–આ નાટક રચાયાને તે ઉલ્લેખ મળે છે, પણ એ કઈ સ્થળે ભજવાયું છે ખરું?
વિ. સં. ૧૩૪૭ની આસપાસમાં થઈ ગયેલા દિગંબર હસ્તિમલે નીચે મુજબના નાટક રચ્યાં છે –
અજન-પવનંજય, મિથિલીયાણુ, વિક્રાન્ત-કૌરવ, અને સુભદ્રાહરણ. આ ઉપરાંત અનરાજ વગેરે અન્ય નાટકે પણ એમણે રચાનું કેટલાક માને છે.
હસ્તિમલ્લનાં આ નાટકે પૈકી કઈ પણ નાટક કોઈ પણ સ્થળે ભજવાયું હોય તે તે જાણવું બાકી રહે છે..
કેટલાંક નાટકે જિનાલયમાં ભજવાયાના ઉલ્લેખ જોવાય છે. તેમજ જિનાલયના પ્રવેશદ્વારની સામેના અને ગર્ભાગારની આગળના ભાગને “રંગમંડપ ' કહે છે તે આ ઉપરથી એક પ્રશ્ન રહુરે છે કે શું એ રંગમંડપ'માં નાટકે ભજવાતાં હશે? જો એમ જ હોય તો પ્રેક્ષક-વર્ગ માટે શી વ્યવસ્થા હશે?
૧. આનાં નામ મેં જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યને ઈતિહાસ નામના મારા પુસ્તકમાં નેધ્યાં છે.
[ અનુસંધાને પૃષ્ઠ: ૧૪ થી ચાલુ ]. નામ ગયા રાખ્યું. આજે પણ ગુજરાત, માળવા અને રાજપૂતાનામાં ગવૈયા-સિક્કા પણ મળે છે.
સડિરાવના મંદિરના એ સિક્કાઓ પણ ગયા છે. એ લોકવાયકા અને એ સિક્કાએના કાળને સમન્વય કરીએ તે એ મંદિર લગભગ સાતમી સદીનું ઠરે છે. સંરકગ૭ પણું આઠમી સદીને ચૈત્યવાસી ગછ છે અને તેનું આ જૂનામાં જૂનું દેરાસર છે.
આ મંદિરમાં મુળનાયક ભગવાન મહાવીરસ્વામી હતા, આજે અહીં પરિકરવાળા મળનાયક છે. પણ તેની નીચે લેખ કે લાંછન નથી, જેને તેને શાંતિનાથ ભગવાન તરીકે ઓળખે છે.
એકંદરે સાંડેરાવ એ પ્રાચીન નગર છે. પ્રાચીન જૈનધામ છે,

Page #11

ગાંડી!
લેખકઃ પૂજ્ય પં. શ્રીયુરધરવિજયજી
સૂર્ય આકાશમાં ઊગે ચડતો હતો ત્યારે એક તપસ્વિની પિતાના સ્થળથી ચાલી નીકળતી. એ સ્ત્રીને એક ધૂન લાગી હતી. ગામમાં જે પ્રવેશ કરે કે તરત જ કોણ જાણે, કયાંથી તેની પાછળ પાંચ પચીસ છોકરાનું ટોળું જામી જતું. “એ ગાડી, માંડી ' એવી બૂમરાણ મચાવીને વગર પૈસે તે ટોળું એ સ્ત્રીને પ્રસિદ્ધિ આપતું હતું. ટોળામાંથી બે પાંચ છોકરાઓ દૂર થતા –ખસી જતા ત્યાં તે બીજા પાંચ-સાત છોકરાઓ આવી મળતા, ટોળાની સંખ્યા દિવસ ચાવાની સાથે વધતી જતી, પણ ઘટતી નહિ.
છોકરાઓમાંથી કોઈ છોકરે કાંકરા મારે તે કઈ હાથના ચેનચાળા કરીને તે સ્ત્રીને ચીડવવા માટે પ્રયત્ન કરો. આવા જુદા જુદા અનેક પ્રકારનાં કષ્ટોને ગણકાર્યા સિવાય તે સ્ત્રી પિતાનું ધ્યેય સિદ્ધ કરવા માટે આગળ ધપતી. એક ગલીમાંથી બીજી ગલીમાં, એક બજારમાંથી બીજા બજારમાં, એક લત્તામાંથી બીજા લતામાં; એમ આખા ગામમાં તે ભટકતી. તે પિતાના સગા પુત્રની શોધમાં હતી.
જેની શોધમાં તે સ્ત્રી નીકળી હતી. તે શરીરે સુકુમાર હતો. પ્રથમ વયમાં આવતાં જ તે કુમાર સંયમી બન્યા હતા, સંયમના કઠિન અને કઠોર અનુષાને તેને દુષ્કર જણાતાં ન હતાં, તેથી તે મૂંઝત નહિ. ઊલટું તેની આવા વિષમ માર્ગમાં પણ પ્રસન્નતા જોઈને અનેકને પ્રેરણા મળતી. અનેકને એ આલંબનમૂત બને. તેનું મુખ્ય કારણ એક એ પણ હતું કે તે કુમારને તેના પિતાની હૂંફ હતી. પિતા પણ સાથે જ સંયમી થયા હતા પુત્રનું સર્વ પ્રકારે સંયમી જીવન નિરાબાધ રહે તેની તેઓ પૂરેપૂરી કાળજી રાખતા. વિનય અને અનુરાગ એ બેનું સંમિશ્રણ આ વૃદ્ધ તાતમુનિના જીવનમાં પિતાના પુત્રને અવલંબીને એટલું સુન્દર ખીલી ઊઠયું હતું કે બીજા માટે એ, અનુકરણીય મJતું. એ વૃદ્ધ મુનિ પિતાનું કર્તવ્ય કર્યે જતા હતા. અને બાળમુનિ એ સુંવાળી હૂંફમાં સમય કેમ પસાર થાય છે એ પણ જાણતા ન હતા. દિવસે, મહિલાઓ અને વર્ષો વીતી ગયાં. મુનિ કુમાર મરી યુવાન થયા. યૌવનને આંગણે મુનિ આવ્યા નહિ ત્યાં તે તાતમુનિ સ્વર્ગે સીધાવ્યા. પિતા પરલોક જતાં ગોચરી લાવવી, પાણી લાવવું બહાર જવું વગેરે સર્વ કાર્યભાર એ મુનિને માથે આવી પડયો. કઈ પણ વખત નહિ કરેલાં કાર્યો પિતાને માટે કરવાં તેમને અનિવાર્ય બન્યાં. મુનિ અકળાતાં પણ કરે શું ! ન કરે તે કેણ કરી આપે? કયાં સિવ 2કે ન હતે. ગ્રીષ્મ ઋતુના ખરબપોરે પાત્ર લઈને એ પ્રથમવાર ગોચરી માટે નીકળી પડ્યા.
ઘોમ લખી રહ્યો હતો. ધરતીમાંથી જાણે ધૂમા નીકળતા હોય એમ ઝીણી રજ ઊંચે ચડતી હતી. ઘરમાંથી બહાર નીકળવાનું કાઈને મન પણ થતું ન હતું. નગરમાગી

Page #12

શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ સુમસામ શાંત હતા. સાંકડા ને ટૂંકા માર્ગો પણ લાંબા ને પહેળા લાગતા હતા. એવા વિજન માગ ઉપર એ મુનિ ચાલ્યા જતા હતા. ગોચરી કેમ વહેરવી અને તેમને વ્યવસ્થિત અનુભવ ન હતો. માથું ખુલ્યું હતું, પગ અડવા હતા, માથું તપતું હતું ને પગ દાઝતા હતા. પગ ધરતી પર મૂકતાંની સાથે ઉપાડી લેવાનું મન થતું હતું. પેટમાં સખત ભૂખ લાગી હતી, વહેરીને લાવ્યા સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય ન હતે. ધગધગતી ધરતી ઉપર એકદમ આગળ વધી શકાતું ન હતું. માથાને અને પગને ઠંડક આપવા માટે કઈ છાયામાં છેડે વખત ઊભા રહેવાને મનમાં વિચાર કરતા મુનિ માર્ગ કાપતા હતા. એક ઊંચી હવેલીની અટારી નીચે મુનિ આવી પહોંચ્યા ને ઊસા રહ્યા. તેમના મનમાં અનેક ગડમથલ મચી રહી હતી.
જે સ્થળે મુનિ ઊભા હતા તેની સામે જ શ્રીમતાઈને ખ્યાલ કરાવતું જાણે મેહ રાજાનું જામેલું સામ્રાજ્ય હોય એમ પ્રથમ દર્શને જ સ્પષ્ટ તરી આવતું મહાલયસમું સુંદર મકાન હતું. એ મકાનમાં ચિરવિરહ સંતપ્ત એક યુવતી રહેતી હતી. યુવતી બારીમાં ઊભી ઊભી માર્ગ ઉપરથી કેણ આવે છે તે જોયા કરતી હતી. છાયામાં વિચારમગ્ન ઊભેલા મુનિને એ યુવતીએ નીરખ્યા. જોતાંની સાથે જ મુનિ તેના મનમાં વસી ગયા, યુવતીએ દાસીને બૂમ મારીને કહ્યું કે – “સામે ઊભેલા મુનિને અહીં બેલાવી લાવ.”
દાસી મુનિ પાસે ગઈ અને પોતાનું આંગણું પવિત્ર કરવા માટે વિનત કરી. વિચારશૂન્યયંત્રની માફક મુનિ કાંઈ પણ બોલ્યા વગર દાસીની પાછળ પાછળ ચાલ્યા. મુનિએ મકાનમાં પ્રવેશ કર્યો. જાણે વિતિસદનમાંથી રતિસદનમાં પ્રવેશતા હેય એમ,
અખ નચાવતી, મુખ મલકાવતી, પાલવ સંકારતી યુવતીએ મુનિને આવકાર આપે. એ આવકારમાં ભારોભાર વિકાર ભર્યો છે તેનું ભાન મુનિને વખત જતાં થયું. જે રસને અનુભવ કદી કર નથી એવા પ્રતિબદ્ધ મુનિને એ રસે ખેંઓ –-ને મુનિ મૌન ધારણ કરીને એ રસમાં ખેંચાયા --- તણાયા અને જાણે ડૂબી ગયા.
સમય ધણે પસાર થયે છતાં મુનિ ઉપાશ્રયે પાછા ન ફર્યો. એટલે સહવર્તી મુનિઓને ચિંતા થવા લાગી. તેઓએ તપાસ કરી – કરાવી પણ ક્યાંઈ પત્તો ન લાગે. પિતાની સાધનામાં મમ મુનિઓ તે છેવટે ચિંતા મૂકીને એ વાત ભૂલી પણ ગયા. પરંતુ એ વાત ભૂલી ન શકી એક વ્યક્તિ – એ વ્યક્તિ હતી, આ મુનિની માતા. તેણે જ્યારે ઉપાશ્રયે આ વાત સાંભળી કે –-ગોચરી વહેરવા ગયેલા મુનિ હજુ સુધી પાછા આવ્યા નથી – ત્યારે તેનું હૃદય લેવાવા માંડયું. વ્યાકુળ મને એ તેની શોધમાં નીકળી પડી.
માર્ગમાં જે કઈ મળે તેને એ પૂછતી કે અમુક મુનિને જોયા છે? ક્યાં છે ? મને બતાવે છે તેનું વર્ણન કરવા લાગતી. તેનું પણ આવું છે. સ્વરૂપ આવું છે. આટલી ઊંચાઈ છે. આવું નાક છે. આવી અને છે. કપાળ વિશાળ છે. વગેરે પરિચય આપીને પૂછતી. કાઈ કહે કે આવા મુનિને ક્યાંય જોયા છે – સાંભળ્યા છે? એકાદ બે દિવસ તે કેઈને વિચિત્ર ન લાગ્યું. પણ જ્યારે હંમેશને આ કાર્યક્રમ થઈ ગયે ત્યારે લેના મનમાં થઈ ગયું કે આનું ચસકી ગયું છે.
વાત વહેતી થઈ ગઈ કે એક સાધી ગાંડી થઈ ગઈ છે ને આ દિવસ ગામમાં બધાને એકની એક વાત પૂછતી ફરે છે,

Page #13

ગાંડી!
સાવી પણું સવારથી નીકળે, ગલીએ ગલીએ ને લતે લત્તે ભમે ને જે મળે તેને પૂછે. સાંજ પડે એટલે પિતાને સ્થાને પહોંચી જાય. નથી તેને ખાવાનું ભાન કે નથી સૂવાનું. દિવસે મહિલાઓ અને વર્ષો થયાં તેની આંખ વહાલસોયા પુત્રની ભાળ મેળવવા મીંચાણી નથી, આંખનું ઘારણ પણ એ “ગાંડી' છે એમ લેકેને જણાવવા દરેક ક્ષણે તૈયાર હતું. પછી તે એ નીકળે ને તેની પાછળ છોકરાઓનું ટોળું જામી જાય -જાણે એક મોટો વડે નીકળ્યા હોય એવું વાતાવરણ જામે. - સવારનો સમય છે. અટારીમાં યુવક અને યુવતી બેડાં છે. યુવકના કેશકલાપમાં યુવતીના હાથની આંગળીઓ ફરી રહી છે. યૌવનસુલભ અનેક ચેષ્ટાઓ યુવતી કરી રહી છે. . ગમે તેમ હે પણ યુવક આજ સવારથી ઊઠયો ત્યારને કોઈ અગમ્ય વિચારમાં લીન બની ગયું. એના મનમાં શું વિચાર ચાલે છે તેની સમજ યુવતીને પડતી નથી એટલે યુવતી માને છે કે આજ કઈ વગર કારણે જ એ રીસાયા લાગે છે. નહિ તે પરાણે બેલાવે એવા એ આજ કેમ બોલતા નથી !
દિવસ ઊંચે ચડ્યો ને – શેરીમાં બગડી” ની જોરદાર બૂમ પડી અટારીમાંથી યુવક માર્ગ ઉપર નજર કરી તે....એક સ્ત્રી રસ્તે જતા -- આવતા દરેકને પૂછી રહી છેકેઈએ મારો અરણીક જે છે. જો હેય તે કહે – તે આવે છે તે છે –
સ્ત્રી પાછળ છોકરાઓનું ટોળું જામી ગયું છે. આ દશ્ય જોઈ જોઈને જનતા ટેવાઈ ગઈ હતી. એટલે કે બેટી થતું નહતું. સહુ પોતપોતાને કામે ચાલ્યા જતા હતા.
પણ – અટારીએથી જેનાર યુવકને માટે આ દશ્ય તદ્દન નવીન હતું. એટલું જ નહિ, પણ હદયમાં આંચકા લાવે એવું હતું.
કયાં પિતે? ને કયાં આ દશ્ય ખડુ કરતી સાધી માતા !
પિતાને ભૂલાઈ ગયેલે ભૂતકાળ નજર સામે તરવરવા લાગે. આ દર્શન માત્રથી તેના હેયમાંથી મેહની સેનાએ ચાલતી પકડી. જાણે ધેન ઊતરી ગયું અને તે પણ એ મહાલયમાંથી નીચે ઊતરી પડો ને સારીના પગમાં પડયો. યુવકના મુખમાંથી એક શબ્દ સરી પડશે. “મા!' –ને તેણે આગળ ચલાવ્યું: “કાયર બન્ય. સંયમની કરતા સામે હું ટકી શક્યો નહિ, હું અપરાધી છું – ઘોર અપરાધી છું. મારે કારણે – તારી આ દશા ? હવે હું નહિ કશું – ફરી એ માર્ગે ચાલીશ ને પાર ઊતરીશ – મા. ! ચાલ-મને ગુરુ મહારાજ પાસે લઈ ચાલ’– માનું મન ઠેકાણે આવી ગયું.
પિતાના પુત્રને લઈને તે ગુરુમહારાજ પાસે આવી, પુત્રે પિતાની ફરી સાધના કરવાની તત્પરતા બતાવી. એગ્ય આત્માને ફરી આગળ વધવા માટે યોગ્ય સલાહ આપીને ગુરુ મહારાજે ફરી તક આપી. શરીરમેહ આત્માને મારી રહ્યો છે માટે જો સાધનામાં અચળ બનવું હોય તે એ દૂર કરવા જે એ. અગ્નિ જેથી ધગધગતી પથ્થરની શિલા ઉપર ઊઘાડે લેિ અરણકે અનશન કર્યું.
છેવટે અખંડ ચારિત્રનું આરાધન કરીને અરણીક મુનિ અમર બન્યા.
નગરની જનતાએ કેટલાએક વખત સુધી વાત કરી કે હવે પેલી ગાંડી કેમ નથી દેખાતી. પણ જાણકારી તે જાણતા હતા કે એ ગાંડી ન હતી પણ પિતાનું અને પરનું ગઇપણું દૂર કરવાની તાલાવેલીવાળી ખૂબ ડાહી-પરમ સાધ્વી હતી એ

Page #14

સાંડેરાવ
લેખકઃ પૂજય મુનિરાજ શ્રીફાનવિજ્યજી (ત્રિપુટી)
જનસંઘ ઉત્તર ભારત અને પૂર્વ ભારતમાંથી હિજરત કરી રાજપૂતાનામાં આવ્યો ત્યારે તેણે અહીં આવતાં આ પ્રદેશનાં ઘણુ સ્થાને પોતાનાં પ્રાચીન તીર્થોની જેમ જમાવ્યાં છે, તેમાંનું સાંડેરાવ પણ એક છે. A. સાંડેરાવ બહુ પુરાણું નગર છે. પહેલેથી આજ સુધી અહીં જેની સંખ્યા મોટા પ્રમાણમાં મળે છે. આજે પણ અહી તપગચ્છ જેનેનાં લગભગ ૪૦૦ ઘર છે અને ૨ દેરાસર છે.
ઇતિહાસ કહે છે કે, અહીંથી સંડેરક નામને ગચ્છ ઉત્પન્ન થયા હતા, જેનાં ષડરક, સંરક, ખંડેરક વગેરે નામો મળે છે, જેમાં આઠ યશભદ્રસૂરિ, જેમણે ખેડવાહ્માના જૈન દેરાસરને આકાશ માર્ગે ઉડાવી લાવી નાડલાઈ તીર્થમાં સ્થાપ્યું હતું, અને નવા જેને બનાવ્યા હતા. આ બલભદ્ર, જેમણે તે સમયના જુનાગઢના રાજા રા'ખેંગારને ચમત્કાર બતાવી ગિરનાર તીર્થને બીજાના હાથમાં જતાં પાછું વાળ્યું હતું અને હથુંડી નામે નવા ગ૭ની સ્થાપના કરી હતી. મહાતપસ્વી ખિમષિ, જેમણે ધારાના રાજા મુંજના ભાઈ સિંધુલના માનીતા રાવતને દીક્ષા આપી હતી, જુદા જુદા ૮૪ અભિગ્રહ કર્યા હતા, જે દરેકનાં પારણાં થયાં હતાં. આ હકીકતે, એ સમયે આ પ્રદેશમાં તેમને કેવો અને કેટલે પ્રભાવ હતું, એ જાણવા માટે સબળ કારણે આપે છે. સાંડેરાવ, નાડલ, નાડલાઈ, રાતામહાવીર વગેરે આ ગચ્છનાં પ્રધાન ક્ષેત્રો હતાં. નાડેલના ચૌહાણ રાજાએ પણ સંડેરક ગ૭ના આચાર્યોના ઉપાસક હતા.
અહીં પ્રાચીન સમયનું દેરાસર છે. વિક્રમની નવમી શતાબ્દી પહેલાનું હોય એમ કેટલાએક કારણથી અનુમાન કરી શકાય છે. તેમાં જુદા જુદા સંવતના શિલાલેખો છે. જે પૈકીના કેટલાએકની નોંધ નીચે આપીએ છીએ.
* મેટા દરવાજામાં પેસતાં માથે ચોકીના પાટાને લેખ-સં. ૧૨૨૧ મહા વદિ ૨ કેહણુદેવના રાજ્યમાં તેની રાજમાતા આનદેવીએ સંરકગના દેરાસરમાં મૂળનાયક ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ચૈત્ર સુદ ૧૩ના કલ્યાણનિમિત્તે જુવારને એક હારો આપ્યો, * ૧. જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ, ૫, ૫૧૮ થી પ૭૯ . ૨. એજન, પૃ. ૫૭૭
૩. ગોલવાડમાં સેવાડી પાસે હલ્યુડીને સ્થાને રાતા મહાવીરનું તીર્થ છે, જેમાંથી વિ. સં. ૧૦, ૧૧રના શિલાલેખ મળે છે. સં. ૧૯૫૧નો શાન્તિભદ્રાચાર્યને લેખ, સં. ૧૩૪૪ની હત્યંડી ગચ્છના આચાર્યની પ્રતિમા, સં. ૧૭૨પને લેખ, સં ૧૭૬૭ની તપગચ્છના આચાર્યોની ચરણપાદન કાઓ છે, સં. ૧૩૩, ૧૩૩૬, ૧૩૪ ૫, ૧૩૫૬માં નાડોલના ચૌહાણ રાજાઓએ સેવાડીના બાર પર રાતા મહાવીરના દેરાસરના કામ માટે નાખેલા લામાઓને શિલાલેખે વિદ્યમાન છે. હઠંડીમાં પહેલાં સ. ૯૯૩ થી ૧૦૭૦ સુધી રાઠોડ રાજાઓનું રાજ્ય હતું, જે દરેક જનધર્મને પ્રેમી રાજાઓ હતા. ( જી ઓ જૈન, ૫. ઈ. પૃ. ૫૭૨ થી ૫૯૫) ત્યારબાદ ત્યાં નાડેલના ચૌહાણેનું રાજ્ય હતું,
૪. જુઓ જે. ૫. દતિહાસ પૃ. ૫૯૩, જુઓ શિલાલેખો,

Page #15

સાંડેરાવ રાડ પાત્ વગેરેએ ૧ ક્રમ આપ્યો, અને સાંડેરાવના સુથાર વગેરેએ કલ્યાણુકનિમિત્તે જુવારનો હારો આપે."
એક થાંભલા ઉપર લેખ છે. તેમાં સં. ૧૨૩૬ના ક. . ૨ બુધવારે, નાડેલના રાજા કર્ણદેવના રાજયમાં રાણી જાહણદેવીના તાબાના પ્રદેશમાં સંડેરક ભ. પાશ્વનાથની કૃપાથી થાથાના પુત્ર રાલાએ પરિવાર સાથે આત્મકલ્યાણ માટે પિતાનું ઘર આપ્યું. રાલાના માણસોએ હારા ૪ આપ્યા, ગોઠીઓએ સારવાર કરવી. એ જ રાહા અને પાલાએ દેરાસરમાં થાંભલે કરાવી આપે. સંવત ૧૨૬૬ જેઠ સુદ ૧૩ શનિવારે.
માતા ધારમતિએ થાંભલે ઊભો કરાવ્યું.
(૧) ભગવાન આદિનાથના તેરણમાં ડાબી બાજુને લેખॐ स. १९१५ माघ वदि पक्षे ।
(૨) આચાર્યની મૂર્તિ નીચેને લેખ
ॐ श्रोखंडेरकचैत्ये पंडित-जिनचंद्रेण गोष्ठियुतेन धीमता ॥ देवनागगुरोप॑तिः कारिता मुक्तिवांछता ॥ सं० १९९३ वैशाख वदि ३
આચાર્યની નીચે ૪ ભક્ત મૂર્તિઓ છે તેનાં નામે 5 + = (હાથમાં કપડું છે) પંકિનચંદ્ર (પગ દાબે છે) થિરપઢિ (હાય જોડીને ઊભો છે) સુમંતર (હાથમાં કુલછાબ લઈ ઊમે છે.
(५) ॐ ॥ संवत् १२६९ वर्षे फागुण शुदि ४ गुरौ अद्येह श्रीखंडेरकनिवासी थे० गुणपाल (+) पुत्रि कल्याणा० गोला० भूम्याः सुखमिणिस्वामिकस्य श्रीमहापीरदेवचैत्ये खतिका कारापिता॥
આ લેખ ભમતીની એક દેરીના ઊત્તરંગ ઉપર બેઠેલે છે. આ દેરીમાં આજે આ વિજયહિમાચલમુરિપ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમા વિરાજે છે.
(૬) ભ. ચંદ્રપ્રભુની નીચે છૂટા પરિકરમનો શિલાલેખ (પડિમાત્રા)
सं. १३०२ माघ शु० १५ शुक्र हारिजगच्छीयश्रीमहेन्द्रसूरिशिष्यश्रागुणभद्र स्रीणामुपदेशेन पितृव्यनागदेवीधादिकुटुंबानुमत्या सुतक्षेमसिंहेन पितृश्रे० जयताश्रेयसेसुदेवकुलिकं थोवीरबिंवं कार
(૭) યરામાં એક શિલાલેખ છે.
(૮) ઉપાશ્રયમાં પહેલી લાઈનની નં. ૨, ૩, ૪ ચેકી, બીજી લઈતની ૧ ચોકી અને ત્રીજી લાઈનની નં. ૧ ચેકીના પાટડાઓમાં શિલાલેખે છે.
(e) संवत् +९+ + (५०) वर्षे श्रावण शुदि ६ दिने सकल पंडितशिरो(*) मणि पं० श्री ५ पं०माणिक्यविजय तत् (*) शिष्य पं० शांतिविजयशिष्य શિકા પાદુન્ના () નમઃ (*)
દેરાસરની ડાબી બાજુની દીવાલમાં ઉપસાવેલી મૂર્તિ છે, જેની સામે અખંડ દીવે રાખવામાં આવે છે.
દેરાસરના ગુપ્ત ભંડારમાં ગયા સિક્કા છે, જે હાલ સંધની પેઢીમાં સુરક્ષિત છે. ૫, ૬, જુઓ, આત્માનંદસભાના પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ, નં. ૩૪૯, ૩૫૦ ૭, રાતા મહાવીરજીમાં એક દેરીના પાટડા ઉપર આ દેવનાગનો શિલાલેખ છે

Page #16

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ ઉપરના શિલાલેખ વગેરેથી નક્કી થાય છે કે, સાંડેરાવમાં સં. ૧૧૧૫ પહેલાં સંડેરફ ગચ્છનું ચિત્ય હતું. સં. ૧૧૯૩ પહેલાં દેવનામસૂરિ થઈ ગયા. સુખમિણિનગરથી લાવેલ ભગવાન મહાવીરસ્વામી મૂળનાયક હતા. અહી મહાવીર જન્મકલ્યાણને મેંટે ઉત્સવ થત હતું, એ નિમિત્તે રાણી વગેરેએ દાન આપ્યું હતું. દેરાસરની ભમતીમાં દેરીઓ હતી. ઉપાશ્રય પણ પ્રાચીન છે, (તેમાં ઊભા કાઉસ્સગિયાની કળાવાળી પણ ખંડિત પ્રતિમા છે.)
સં. ૧૨૩૯ના શિલાલેખથી સમજાય છે કે અહીંના મૂળનાયક ભગવાન મહાવીરસ્વામીની પ્રતિમા પહેલાં સુખ મણિમાં હતી. ત્યાંથી લાવી અહીં સાંડેરાવમાં પધરાવી છે. આ સુખમિણિનગર ક્યાં આવ્યું તે શોધવાનું બાકી રહે છે. ઇમ્માણ, પરમાની અને સુખમિણિએ એક નગરનાં નામે તે નહીં હૈય?
ઈતિહાસ કહે છે કે–પુષ્યમિત્ર રાજાએ અને શંકરાચાર્યના સમયે કાશીના રાજાએ બૌદ્ધો તથા જેને ઉપર અત્યાચાર કર્યો હતો. જેને ઉત્તર ભારત તથા પૂર્વ ભારત છોડી રાજપૂતાનામાં આવી વસ્યા અને તે પ્રદેશની પ્રાચીન જિનપ્રતિમાઓ સાથે લાવીને અહીં જુદા જુદા સ્થાનોમાં “વિતસ્વામી” વગેરે નામથી સ્થાપિત કરી. સંમવે છે કે, ત્યારે
એ સુખમિણિની પ્રતિમા લાવી અહીં સાંડેરાવમાં સ્થાપિત કરી હશે.
દેરાસરમાં સાપની મૂર્તિ છે. જેને તેને પૂજ્ય ભાવથી જુએ છે. તેનું કારણ એવું કહેવાય છે કે, જેનાં કેટલાએક ગોત્ર ધરણેકને પોતાના શેત્રદેવ તરીકે માને છે. ઘાણેરાવ પાસે મૂછાળા મહાવીર તીર્થમાં તે એક દેરીમાં સાપની અધિષ્ઠાયક્તી જેમ સ્વતંત્ર ગળ મૂતિ' છે. ગુજરાત-પાટણમાં પણ એક દેરાસરમાં પડખે સાપની દેરી છે, જેને જૈનજેતરો માને છે. એ મૂર્તિઓ સ્થપાવાનું કારણ પણ ઉપર પ્રમાણે જે સંભવે છે કેનાગશિશુવંશ, નાગવંશ, પાર્શ્વનાથ સંતાનીય કોઈ પરંપરા કે વૈટયા શેઠાણીના વંશના એ જે હશે; કેમકે તેઓની સાથે ધરણેન્દ્ર અને નાગને સંબંધ હોવાનું જાણવા મળે છે.
સાંડેરાવનું દેરાસર કેટલું પ્રાચીન છે એ વિશે અહીં લેવાયકા એવી છે કે-“ આ મંદિર ગર્લભસેને રાજાએ બનાવ્યું છે. જેની નિશાની મદરના શિખરમાં ખુરાની કેરણી કરી છે તે છે.” અહીંના સુરક્ષિત ગધેયા-સિક્કાઓ તપાસતાં એ લોકવાયકા સાચી હોય -વિક્રમની છઠ્ઠી સાતમી સદીનું આ મંદિર હોય એ શકય લાગે છે.
ઇતિહાસ કહે છે કે, મધ્ય એશિયાની દૂણ જાતિના એકસસ શાખાવાળા વેત હૂણેએ વિ. સં. ૫૧૨માં હિંદ ઉપર હુમલો કર્યો અને ધીરે ધીરે પશ્ચિમ હિંદમાં પિતાનું રાજ્ય જમાવ્યું. તેઓએ ઈરાનના સેલેનિયન સિક્કાઓને હિંદમાં પ્રચાર કર્યો, એ સિક્કાની એક બાજુ રાજાને ચહેરો તથા લેખ અને બીજી બાજુએ અગ્નિકુંડ તથા બે પહેરેગીરે એમ દેલું હતું. કૂણોનું રાજ૫ જવા છતાં પણ આ સિક્કાઓ વિક્રમની ૧૧મી સદી સુધી ગુજરાત, માળવા, અને રાજપૂતાન માં છૂટથી વપરાતા હતા પરતું ધીરે ધીરે " તેના માપમાં ફારફેર થતે રહ્યો અને તેમને રાજાને ચહેરો પણ બદલતો ગયો. આ ચહેરે સમય જતાં એ બદલાઈ ગયે કે ખુરા જેવા લાગતો હતો. આથી લોકેાએ એ સિક્કાનું
૮, ૯. જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ, પૃ. ૫૦૪, ૬, ૧૦. ભારત કે પ્રાચીન રાજવંશ, ૫. ૩૨૬, ૩૨૭.
[ જુએ અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૮]

Page #17

સાધ્ય કે સાચો પુરુષાર્થ!
લેખક : પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રીમહાપભવિજયજી [પૂઆ. શ્રી. વિજયરામચંદ્રસુરીશ્વરજી અંતેવાસી ] -
જગતના પ્રાણુઓના અનેક અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારના ભેદ પડી શકે છે. પ્રવૃત્તિ અને ફળની અપેક્ષાએ રિપુંગવ શ્રીઉમાસ્વાતિજીએ જીવ માત્રના ઉત્તમોત્તમાદિ છ વર્ગ પાડવા, તેમ ધ્યેય કે પ્રોજનની અપેક્ષાએ જીવ માત્રના ચાર વર્ગ પાડી શકાય જગતમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ સિવાય કોઈ બીજું પ્રયોજન કે ધ્યેય કેઈ પણું આત્માને હાઈ શકતું નથી. માટે ચાર જ પુરુષાર્થ કહે ામાં આવ્યા છે. એ દષ્ટિએ સઘળાથે આત્માઓના ચાર પ્રકારે પડે છે, પણ એ ચતુરંગ કે ચારે પુરુષાર્થ એક જ છે એમ માની લેવું યોગ્ય નથી.
બાહ્ય સુખ તે કામ અને બાહ્ય સુખનાં સાધનો અર્થ કહેવાય. જ્યારે તાત્વિક આત્મીય સુખ તે મોક્ષ અને તે મેક્ષનાં સાધનો તે ધર્મ કહેવાય,
પિતાનું-આત્માનું મેક્ષ થાય એ પ્રયાજનથી પ્રવૃત્તિ કરનાર આત્માઓ બાહ્ય સુખ અને તેનાં સાધને, સાચું સુખ નહિ પણ સુખાભાસ જેવાં છે તેથી તેને અસાર માની હેય તરીકે જ ગણે. જ્યારે મેક્ષમાં સ્થિર સત્ય અને પૂર્ણ સુખ હોવાથી તે ઉપાદેય છે. ધર્મની ઉપાદેયતા સ્વતંત્ર નથી પણ ધર્મ મોક્ષનું કારણ હોવાથી મોક્ષસુખની સિદ્ધિના કારણ પૂરતી જ ધર્મની ઉપાદેયતા છે. પણ અસાર એવા અર્થ, કામના પ્રોજનવાળા ધમની ઉપાદેયતા મનાતી નથી. એટલા જ માટે કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ ફરમાવ્યું કે, જsી Êા જતાં ૪ વારમ્.” એમ જણાવી ચતુર્વર્ગમાં તાત્વિકતાએ મોક્ષની જે સ્વતંત્ર ઉપાદેયતા અને ગની-ધર્મની સ્વતંત્ર રીતે નહિ પણ પક્ષના કારણ તરીકે જ ઉપાદેયતા બતાવી તે સ્પષ્ટ સમજાશે. તે પછી આત્મસ્વરૂપના બાધક, કપાશમાં ફસાવનાર અને ચતુર્ગતિમાં ભમાવનાર એવા કામ અને અર્થને (બાહ્ય સુખ અને અને તેનાં સાધનો) વિવેકી ઉપાદેય ક્યાંથી ગણે?
બાહ્ય સુખ (કામ) અને તેના સાધનો (અર્થ) ના સર્વેશ નિષેધ માટે શાસ્ત્રોમાં કથન આવે છે-“રવા મેનુur vi” કહી પાંચ પ્રકારના વિષયના ઉપભેગ અને “સવાબે વળg રેમ” કહી સચિત્તાદિના ગ્રહણ અને મૂછ સંપૂર્ણપણે વર્જવા માટે જણાવ્યું છે. આંશિક પણું અર્થ, કામની ઉપાદેયતા હતા તે તેમ ન કહેત. માટે જ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી વીર પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં કહે છે કે –
'" हितोपदेशात् सकलज्ञक्लप्तेर्मुमुक्षुसत्साधुपरिग्रहाच ।।
पूर्वापरार्थेष्वविरोधसिद्धेस्त्वदागमा एव सतां प्रमाणम् ॥" આ લેકમાં બતાવેલ ચાર કારણે જિનેશ્વરેએ પ્રરૂપિત આગમ સત્યુને માન્ય છે. ચેથી કાણમાં બતાવ્યું કે અન્યના આગમમાં આગળ પાછળના પદાર્થોમાં જેમ વિરોધ આવે છે તે વિરોધ આપના આગમમાં નથી, માટે પ્રમાણભૂત છે માટે અંશે પણ અર્થ-કામની ઉપાદેયતા ન માનતાં સંપૂર્ણપણે તેને હેય માનીએ તે જ શ્રીવીતરાગ પરમાત્માનું શાસન પ્રામાણિક રહે. માટે ધર્મ, અર્થ કામ અને મેક્ષ જે ચાર વમ કરવામાં આવ્યા છે તે માત્ર જય કે પ્રજાના હિસાબે છે પણ ઉપદેયતાના હિસાબે નથી. સાચું જ કહ્યું કે -

Page #18

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ तुलये चतुर्णां पौमयें, पापयोरर्थकामयोः । आत्मा प्रवर्तते हन्त !, न पुनर्धर्ममोक्षयोः ।।
ચારે પુરુષાર્થ કહેવાય છે તે પણ ખેદ વિષય છે કે, આ આત્મા, પાપના કારણભૂત એવા અથ અને કામમાં પ્રવર્તે છે, પણ મેક્ષ અને ધર્મમાં પ્રવતો નથી. સૂરિપંગવા શીસેમપ્રભાચાર્યને આ શ્લેક ઈતર-લૌકિક ધર્મની ઉપાદેયતાની સ્વીકૃતિ જણાવવા માટે જ ફકત છે. ધર્મ વગર અર્થ અને કામના સાધન તરીકે જે ધર્મની ઉપાદેયતા બતાવી તે કઈ રીતે જૈનશાસનથી પ્રમાણિત નથી,
"त्रिवर्गसंसाधनमन्तरेण, पशोरिवायुर्विफलं नरस्य ।
तत्रापि धर्म प्रवरं वदन्ति, न तं विना यद् भवतोऽर्थकामौ ॥" બાહ્યદષ્ટિવાળાને નવીન માર્ગ પ્રવેશ માટે પ્રાથમિક દૃષ્ટિએ અર્થ અને કામના સાધન તરીકે પણ ધર્મની ઉપાદેયતા હોય તે પણ સદ્દધર્મના ઉપદેશકે અર્થ અને કામને સાબ તરીકે ગણાવી શકે જ નહિ. છતાં કોઈ પ્રસંગે અનુવાદ કરવા લાયક કે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રાથમિક પ્રવેશ માટે લાલચરૂપે હોય પણ અર્થ અને કામને ઉપાદેય કોઈ પણ રીતે ગણવાની ભૂલ કેઈથી ન થવી જોઈએ
જ પ્રવૃિત્ત કે ફળની અપેક્ષાએ કહેલ છ વર્ગમાં ઉત્તમોત્તમ પણું અને ઉત્તમપણું શ્રેષ્ઠતાના હિસાબે સાધ્ય કે ઉપાદેય છે અને મધ્યમ-વિમધ્યમ-અધમ અને અધમાધમપણું હેય જ છે. માટે આ વર્ગ શ્રેષ્ઠતાના હિસાબે નથી પણ ચતુવર્ગની માફક ફકત વર્ગીકરણ રૂપે જ છે.
જગતમાં પદાર્થો ઉપાદેય, હેવ અને ઉપેક્ષણીય એમ ત્રણ પ્રકારે છે અને તે ત્રણે અહિક (લૌકિક) આમુમ્બિક (પારલૌકિક કે લેકેત્તર) એમ બન્ને દષ્ટિએ હોય છે. ઐહિકદષ્ટિએ ઉપાદેય-અફ-ચંદન-અંગનાદિ, હેય-સર્ષ વિષ કંટકાદિ અને ઉપેક્ષણીય તૃણ, ધૂળ, કાંકરા વગેરે છે. જયારે આમુમ્બિક દષ્ટિએ ઉપાદેય—સભ્ય દર્શન-જ્ઞાન ચારિત્ર દિ, હેય-મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, અરિતિ વગેરે, ઉપક્ષીય, સ્વર્ગવિભૂતિ વગેરે આ રીતે પદાર્થ જાણું તેની પ્રતિ, પરિહાર અને ઉપેક્ષા કરવાની ઇચ્છાવાળાએ વિવેકથી તેમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્યાદિરૂપ પ્રયત્ન કરે જઈ એ.
ઉપદેશના ક્રમમાં પ્રથમ સાવિત, પછી દેશવિતિ, તેમાં શ્રાવકપણું, સમકિત અને તે પછી માર્ગનુસારપણું આવે છે, જયારે જીવ પ્રાયઃ છેલ્લું પાનુપૂવથી સર્વવિરતિ પામે છે, માટે ગ્યતા જોઈ ઉપદેશ કરવાને અને વ્રત અપવાનાં રહે છે. અન્યથા ઉપદેશક વિભાગૂ બને.
“ ના ત્યા ' એટલે સર્વનાશતા પ્રસંગે બને તેટલું પણ રક્ષણ કરવું એ ન્યાયે, સર્વવિરતિ ન બની શકે તે તે આત્મા આરાધનાથી બિલકુલ વંચિત ન રહી જાય તે માટે પાછળના ક્રમે પણ લેવાનું બતાવ્યું છે. તેમાં જેટલી વિરતિ થાય તેટલે ધર્મ બાકીને અધર્મ. તેનું પાપ ખરું પણ નિયમ ભંગ નહિ, માટે અવિરતિને અંશ પાપબંધના કારણે હેય જ છે.
પાંત્રીસ ગુણવાળો આત્મા દેશનાહ કહ્યો છે. જેનામાં તે ગુણ હોય તેને ધર્મને ઉપદેશ અપાય. માર્ગાનુસારી માટે ન્યાયસંપન્નવિભવ ધર્મ, જ્યારે અન્યાયસંપન્ન વિભવ પાપ, અન્યાય ગયો એટલા અંશે ધર્મ. બાકીનું પાપ ખરું પણ નિયમ ભંગ નહિ પૈસાને સારા માને છે જેને નહિ પણ જૈન પાસે પૈસા ન હોય એમ નહિ. તેને હાય બધું પણ માને પાપ. પાપના ઉદયથી બે હેય, છોડવાની શક્તિ ભલે તેને ન હોય, પણ છોડવાની પેરવીમાં હેય.
અઢાર પાપસ્થાનમાં એથે મૈથુનને ત્યાગ કહ્યો. એટલે શ્રાવને સ્વીને, સ્વીકારમાં પાપ નહિ એમ નહિ (પાપ ખરું જ, પણ પિતાના નિયમને ભંગ નહિ; માટે આ ઉપાય

Page #19

[ ૧૭
અંક: ૧]
સાધ્ય કે સારો પુરુષાર્થ ન ગણાય. પાંચમે પરિગ્રહ સંસાર ન છૂટી શકે તેથી સંસારમાં રહેવું પડે, તેમાં પૈસાની જરૂર
હે માટે રાખે. રાખવામાં પરિમાણું કર્યું હોય ત્યાં સુધી વ્રતભંગ નહિ પણ પાપ તે તેટલા પરતું ખરું જ. લક્ષ્મી ઉપાદેય નથી.
પ્રયત્ન વગર ધર્મ કે વિરાગ આવતો નથી. માટે જ્યારે બને ત્યારે ખરે એમ વિચારી બેસી રહેવાનું ન હોય. આજ્ઞા મુજબ પ્રયત્ન કરવાને હેય. સુવિહિત શિરોમણિ શ્રી શ્રીહરિભદ્રસુરિજીએ ફરમાવ્યું – " भवस्वरूपविज्ञानात्तद्विरागाच तत्वतः । अपवर्गानुरागाच, स्यादेतन्नान्यथा कचित् ॥"
સંસારના સ્વરૂપજ્ઞાનથી સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય આવતાં અને મેક્ષ તરફના અનુરાગથી ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. પણ બીજી કોઈ રીતે નહિ. સંસારમાં સારા દેખાતા કે લાગતા પદાર્થો અસત્ય, અસ્થિર, અપૂર્ણ સુખવાળા છે. તેને સાચું સુખ આપવાની તાકાત નથી. વાસ્તવિક સુખનું સ્થાન કે હોય તો મોક્ષ જ છે. આ રીતે સમજ થતાં પરમાર્થથી સંસારને વિરામ અને મેક્ષને રાગ થતાં ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે. તે માટે પ્રયત્ન કરવો પડે છે. આપણને વિજ્યમાં સુખ દેખાય છે. જ્યારે જ્ઞાનીઓને તેને ત્યાગમાં સુખ દેખાય છે. માટે તે છોડવાનું કહે છે. વિષયકષાય ઝેરના પ્યાલા જેવા છે, છતાં નાચી કુદીને આપણે મન-વચન-કાયા દ્વારા આત્માને નિર્બળ અને મન બનાવીએ છીએ, માટે જ્ઞાનીઓએ એ ત્રણે યોગ દ્વારા આત્માને નિર્મળ બનાવવા ફરમાવ્યું છે.
પરલોકના માર્ગમાં જિનાગમ સિવાય બીજું પ્રમાણ નથી. માટે આગમપુરસ્ફરની જ સર્વ ક્રિયાઓ કરવાની હેય. શકિત ગોપવ્યા સિવાય આત્માને બાધા ન થાય તેમ, પારિમિક બુદ્ધિવાળે દાનાદિ ચતુર્વિધ ધર્મ આદરે. પૂ. પા. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ફરમાવ્યું છે કે – " वचनाराधनया खलु, धर्मस्तद्बाधया त्वधर्म इति । इदमत्र धर्मगुह्यं, सर्वस्वं चैतदेवास्य ।। यस्मात्प्रवर्तकं भूवि, निवर्तकं चान्तरात्मनो वचनम् । धर्मश्चैतत्संस्थो, मौनीदं चैतदिह परमम् ।।
अस्मिन् हृदयस्थिते सति, हृदयस्थस्तत्त्वतो मुनींद्र इति ।
हृदयस्थिते च तस्मिन्नियमात् सर्वार्थ संसिद्धिः ॥" સર્વાની આજ્ઞાનું આરાધન-આજ્ઞાનુકૂળ વતન તેજ સત્ય ધર્મ અને તેના વચન (આશા)ની વિરાધના પ્રતિકૂળ વતન તે જ અધર્મ. સર્વજ્ઞના આગમમાં એ જ ધર્મનું ગૂઢ રહસ્ય છે. ને એ જ ધર્મનું સર્વસ્વ છે. સર્વે અનુષ્કાનું મૂળ પ્રભુ આજ્ઞા જ છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસુરીશ્વરજી પણ ફરમાવે છે કે “ –ાણાદા જિલ્લા , શિવાજ જ મવાર ' પ્રભુ આજ્ઞાનું પાલન એ જ સત્ય ધર્મ. આજ્ઞાનું પાલન મેક્ષ માટે બને. જ્યારે આજ્ઞાનું ખંડન અનતા સંસાર માટેજ થાય.
અંતરાત્માને વિધેય કાર્યમાં પ્રવર્તક અને નિષિદ્ધ કાયથી નિવર્તક (નિવૃત્તિકારક) આ ભૂમંડલમાં કેવલ સર્વજ્ઞાત પ્રવચન જ છે અને ધર્મ પણ એના આધારે છે. માટે અમને મુતદ્ર પ્રવચન જ પરમ પ્રમાણે છે.
જે એ પ્રવચન હદયમાં હોય, તે પરમાથી તીર્થ કરદેવ જ હૃદયસ્થ ગણાય અને પરમાત્મા હદયસ્થ હેય, તે નિશ્ચયે, સકલ ઈષ્ટ પદાર્થોની સિદ્ધિ થાય છે.
માટે ખરેખર સુમબુદ્ધિથી ધર્મ વિચારવું જોઈએ. નહિ તો ધર્મ કરવા જતાં પણ અધર્મ જ થઈ જાય અને લાભની જગ્યાએ તો જ આવે.

Page #20

કડ છે અને જૈન કૃતિઓ લેખકઃ છે. શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ. એ.
આજથી પચાસેક વર્ષ ઉપર મેં, “કા' શબ્દ પહેલી વાર સાંભળ્યો હતો.
થોડા સમય અગાઉ “શ્રી પાલરાસ”નું વાચન કરતી વેળા ડખા શબ્દ મારું ધ્યાન ખેંચ્યું તેથી એમાં આવતી “કડખા'ની દેશી વિશે વિચાર કરવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયો.
સજ્જને સન્મિત્રની પ્રથમ આવૃત્તિમાંની કેટલીક કૃતિઓ વાંચતાં પણ મને કડ
નજરે પડતો અને એ “વેળા જુના સંસ્કાર તાજા થતાં મને એ વિષે વિચાર કરવાનું મન થતું, પણ એ વિચાર સક્રિય બનતે અટકી જતે. હાલમાં થોડા વખત ઉપર ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય યશેવિગણુિને વિષે મેં કયાં કયાં શું શું લખ્યું છે તેની નેધ કરતી વેળા એમણે રચેલી અને શેભન-સ્તુતિ મારી સંસ્કૃત ભૂમિકા (પૃ. ૧૦૫)માં છપાયેલી કૃતિ નામે “શ્રીવિજયદેવસરિ-સ્વાધ્યાય ”ઉપર નજર પડી અને એ કડખાની દેશમાં રચાયેલી છે એવા મેં કરેલા ઉલ્લેખ ઉપરથી “કડખો એટલે શું અને એ દેશમાં કઈ કઈ કૃતિઓખાસ કરીને જૈન કૃતિઓ રચાઈ છે, એ દેશીને પહેલવહેલો ઉપયોગ કોણે કર્યો છે ઈ.યાદિ બાબત વિચારવા હું ખૂબ જ પ્રેરાયા. એના પરિણામે હવે આજે મને એ દિશામાં પ્રકાશ પાડનારી જેટલી સામગ્રી મળી છે તે આ લેખમાં હું અહીં રજૂ કરું છું અને એમાં રહી જતી ન્યૂનતાને દૂર કરવા માટે વિશેષજ્ઞોને વિનવું છું.
“સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકેશની ત્રીજી આવૃત્તિમાં “કડખો' શબ્દ અપાયો છેએને અહીં “ હિંદી' કહ્યો છે, અને એને અર્થ “ દુહા જેવી એક વીરરસની રચના” એમ કરાયો છે અને એને અર્થ “કડો બેલનાર ભાટ’ એમ કરાયો છે.
કાદ’ માટે હિંદી શબ્દ “કડખેત ” છે. એક ગુજરાતી-અંગ્રેજી કેશમાં “કડખા' શબ્દ આપી એનો અર્થ “એક રાગિણી” કરાવે છે. હિંદી વિશ્વકેષ (ભા. ૩ પૃ. ૬૪૯)માં
લા” શબ્દ છે. એને અર્થ નીચે મુજબ અપાય છે –“જીત રોડ, [ નીમા ય પ્રશ્ન प्रकारका युद्धसंगीत है। वीरोंकी प्रशंसा भरी रहती है। कडखा सुन योद्धा उत्तेजित होते हैं।"
જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩)ના બીજા ખંડમાં વિવિધ દેશીઓની લગભગ અકારાદિ કમે નેધ અપાઈ છે એમાં પૃ. ૧૮૬૪-૫માં “ કડખાની દેશી ”માં રચાયેલી કૃતિઓ વિષે નીચે મુજબ ઉલ્લેખ છે –
(૧) કડખાની જાતિ – સુણે શ્રી રામ લંકાપુરી છે જિહાં, વંદે વિઘાઘરા હાથ જોડી;
દૈત્ય રાવણ તિહ રાજ્ય પામે સદા, કઈ ન સકે તસ માન માડી. –એ સીતારામ ચોપાઇ (સમયસુંદર કૃતિ ) મધ્યે-જ્ઞાનકુશલ કૃત પાW૦ ૪-૨, સં. ૧૭૦૭) -રાગ રામગ્રી (ચંદ્રકીર્તિકૃત ધર્મબુદ્ધિ. ૧-૬ સં. ૧૬૮૨) ઝૂલણને મળતી.
(૨) કાખાની –મ કરિ હે જીવે નિતિ પરિતાંતિ તું (જુઓ નં. :૫૨૯) (કરકુમલકૃત ૧૮ પાપસ્થાનક સં. ૧૦ સ. ૧૭૩૦–મૂલણને મળતી. (૩) કડખાની–રાગ સેરઠ (આ પણ ઝૂલણાને મળતી છે) (જિનરાજરિત
૧, આ કૃતિ જૈન સ્તવ સહ (ભા. ૧)ની પ્રસ્તાવના (૫,૮૮-૮૯)માં છપાઈ છે. એ ઉપરથી પાઠભેદ તારવી શકાય,

Page #21

કડખે અને જૈન ક્રુતિગ્મા
અઃ ૧] [૧૯ ગ્રેવીસી. ૨. પણ તેની ૯ તથા ૨૦ ઝૂલણાને મળતી નથી ) રાજરત્નની વિજયશે સ૦ ૨૨ સ′૦૧૬૯૬)
(૪) કાખાનીઞાસાઉરી ( ઝૂલણાને મળતી ) (જ્ઞાનસાગરકૃત શાંતિનાથ ૨૫ સ ૧૭૨૦ તથા શ્રીપાલ. ૧૭ સ. ૧૮૨૬, જિન કૃત ઉપમિત, પણ સ૦ ૧૭૪૫ ’૧
ઉપાધ્યાય વિનયવિજયગણિએ શ્રીપાળ રાજાના રાસ રચવા માંડયો હતા. એ લગભગ પૂર્ણ થવા આવ્યા હતા એવામાં વિ સ. ૧૭૩૮ માં રાંદેરમાં એમનેા સ્વગ વાસ થયા અને એ રાસ આગળ ઉપર વિ. સ'. ૧૭૪૩ માં ભેઇમાં સ્વગે સંચરનાર ન્યાયાચાય યશવિજયગણિએ પૂણ્ યાં. પૂતિનું વર્ષ અપાયુ' નથી છતાં કેટલાયે લેખકાએ એને ૧૯૩૮નુ ગણી લીધું છે. મે' પણ કાઇ કાઇ સ્થળે એવા ઉલ્લેખ કર્યો છે, પરંતુ એ વિષે વિશેષ ચોકસાઇ કરવાની જરૂર રહે છે. બનવા ંગ થ્રુ કે વિનયવિજયજીના ગયા પછી ટૂંક સમયમાં યજ્ઞવિજયગણિએ એ રાસ પૂર્ણ કર્યાં હોય. એ ટૂ'ક સમય તે એકાદ વર્ષ કરતાં વધારેના ગાળા ભાગ્યે જ હોઇ શકે એમ સામાન્ય રીતે કહી શકાય. એમણે હાથે પૂર્ણ થયેલી આ કૃતિમાં ચોથા ખડની ચેાથી ઢાલ કડખાની દેશીમાં રચાઇ છે એમ એમણે પાતે કરેલા ઉલ્લેખ કહી આપે છે. આ રહ્યો એ ઉલ્લેખઃ—
“ખંડ ચેાથે હુઇ ઢાલ ચેાથી ભલી, પૂર્ણ કડખા ' તણી એક દેશી ”
આ ઢાલની પહેલી કડી ઋહીં હું નોંધીશ કે જેથી કડખાની રચના ઉપર પ્રકાશ પડી —એના બંધારણના ખ્યાલ આવી શકે. એ કડી નીચે મુજબ છેઃ—
-
“ચંગ રણુર'ગ મગળ હુઆં અતિધણું, ભૂરિ રણુતૂર અવિદૂર વાજે, કૌતુકી લાખ દેખણુ મળ્યા દેવતા, નાદ મિતણે ગયણ ગાજે. ” કેટલાક જૈન રાસમાં યુદ્ધનુ વણ્ન આવે છે. એવે સમયે કડખામાં રચના થ હાવાની સંભવ છે; તેા એ દૃષ્ટિએ વિવિધ રાસ તપાસાવા ઘટે.
સજ્જન સન્મિત્રની પ્રથમ આવૃત્તિમાં તે જે કૃતિને મથાળે કડખાને ઉલ્લેખ છે, તે હું ક્રમવાર નેધું છું અને સાથે સાથે એની આદ્યપક્તિ પણ રજૂ કરુ છું:
પૃ. ૧૦૩-૪ માં કનવિજયે પાંચ કડીમાં રચેલુ' મડાવરા-પાનાથ-જિનસ્તવન છપાયેલુ‘ છે. એના પ્રારંભ નીચે મુજબ છેઃ
“ તાર મુજ તાર ત્રિભુવન ધણી, પાર ઉતાર સંસારસ્વામી, પ્રાણુ તું ત્રાણુ તું શરણુ આધાર તું, આત્મારામ મુજતુદ્ધિ સ્વામી ”
આ સ્તવનને મથાળે “ કડખાની દેશી, પ્રભાતિ ચાલમાં ” એવા કૌ’સગત ઉલ્લેખ છે પૂ. ૬૦૦-૬૧ માં પનિંદાવારક હિતશિખામણની સજ્ઝાય છેઃ એની નવ ક્રૂડીમાંની પહેલી કડી નીચે પ્રમાણે છેઃ—
“ મકર હે! જીવ પરતાંત દિનરાત તું, આપણા ફ્રિ નયણે ન કૈંખે, તિલસમ પારકા દોષ હાવે છકે, તેહ :કરી દાખવે મેરુ લેખે. ?” પૃ. ૬૦૨ માં છ કડીની પુણ્યની સજ્ઝાય છે. આદ્ય કડી નીચે મુજબ છેઃ— “પુન્ય કરી પુન્ય કર પુન્ય કર પ્રાણીઓ, પુન્ય કરતાં સયલ રિદ્ધિ, વૃદ્ધિ કનકની કેાડી કર જોડી કાયા કહે, લાચ્છી લીલા લહે ધમ બુદ્ધિ” ૧. આ તમામ લખાણ—કૌસગત ઉલ્લેખા પણ મૂળ કૃતિના લેખકનાં જ છે.

Page #22

૨૦]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ પૃ. ૬૦૬ માં પાંચ કડીની ચેતનને શિખામણની સઝાય છે. એની અંતિમ કડી કર્તાના નામનું ઘોતન કરતી હોય એમ લાગે છે. એથી એ હું નીચે પ્રમાણે આપું છું -
અથિર સંસારમાં સાર “નવકાર'નું, ધ્યાન ધરતાં સદા હૃદય રીઝે, - એહથી ભવ તરે મેરુ મહિમા ધરે, રિદ્ધિ વિજયાદિ સુખ સકલ સીઝે.”
પૃ. ૬૬-૭ માં ભાવના-મહિમા સેક્ઝાય છે. એ પાંચ કડીની કૃતિની આ કડી નીચે મુજબ છે –
“વિમળ કુળ કમલના હસ તું જીવડા, ભુવનના ભાવ ચિત્ત જે વિચારી,
જેણે આ મનુજ ગતિ રત્ન નવિ કેળવ્યું, તેણે નર નારી મણિ કેડી હારી.” * પૃ. ૬૦૭-૬૦૮ માં સાત કડીની અનિત્ય ભાવનાની સજ્જાય છપાયેલી છે. એને વિષે કડખાની દેશી” એવો ઉલ્લેખ નથી. તેમ છતાં એની રચના ઉપર મુજબ હેવાથી એ સજઝાયને પ્રારંભ હું નીચે મુજબ નેધું છું –
“મુઝ માં મંઝ માં મેહમાં છવ તું, શબ્દ વર રૂપ રસ ગંધ દેખી,
અથિર તે અસ્થિર તું અથિર તનુ જીવિત, ભાવ મન ગગન હરિયાપ પેખી.” જે. ગૂ. ક. (ભા. ૩, ખં, ૨) ગત ઉપર્યુક્ત ઉલેખમાં કડખાની દેશીને ખૂલણ સાથે મળતી આવે છે એમ કહ્યું છે તે એ વાત ચકાસવી સુગમ થઈ પડે તે માટે હું આ “ઝૂલણાછંદ વિષે કેટલીક હકીક્ત અહીં વિચારું છું;
“ખૂલણું’ એ વર્ણમેળ, રૂપમેળ કે અક્ષરમેળને નામે ઓળખાતે છંદ નથી, પરંતુ એ તે “માત્રામેળ છંદ છે. એમાં ૩૭ માત્રા હોય છે અને એમાં આઠ સ્થળે એટલે કે પહેલી માત્રામાં અને પછી પાંચ પાંચ માત્રાએ તાલ આવે છે. ૧૦, ૧૦, ૧૦ ને ૭ માત્રા પછી યુતિ હોય છે. છેલ્લે ગુરુ અક્ષર હોય છે. પંચમાત્રિક ગાલગા થી “મૂલણા' છંદ સધાય છે. એ છંદને ગુજરાતી કવિઓએ ઉપયોગ કર્યો છે. એમની કૃતિઓમાંથી બે ઉદા. હરણ આપું છું;
૨ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ મા ટી ના મા ન વીમા ટી માં હે મ ળીકા ય તારી જ શેજા ણ ભાઈ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨. જીવ જાણે નહિ જાય જુદો પડીકા ય ને થા ય શેહા લ આ હીં?”
આ જ મ હા રા જ જલ ૫ ૨ ઉદય જે છે ને ૨ ૧ ૨ ૧ ૧ ૧ ૨ ૨ ૧ ૨ ૨. ચંદ્ર ને હું દ ય મ હ ષ જામે
બીજા ઉદાહરણમાં અંકના ઉપર ઊભી લીટી આપી મેં તાલનું સૂચન કર્યું છે, આ, રા, ૫, જે, ચં, હ, હું અને મેએમ આઠ અક્ષર ઉપર એકેક તાલ છે. આમ આઠ તાલ છે. - કડખા માટે વિશેષ વિચાર કરાય તે માટે અત્યારે તે ભૂમિકારૂપે આટલો નિર્દેશ કરી હિંદીમાં કડખાનું શું સ્થાન છે એ વગેરે બાબત આગળ ઉપર વિચારવાની અભિલાષા રાખતે હું વિરમું છું.
૧ મેઘધનુષ્ય,

Page #23

SKSARAN MARWN
रणथंभोरके अलाउदिनके मंत्री धनराजका वंशपरिचय
O.COM
लेखक : श्रीयुत अगरचन्द नाहटा जैन साहित्य समुद्रके समान विशाल है। उसका पार पाना असंभव है । जब कभी भी किसी प्राचीन हस्तलिखित ग्रंथभंडारका अवलोकन किया जाता है तो उसमें कुछ न कुछ महत्त्वपूर्ण अज्ञात ग्रंथ मिल ही जाते हैं। बहुतसे ग्रंथोंका तो केवल उल्लेख ही मिलता है, ग्रंथको प्रतियें कहीं प्राप्त नहीं होती। कई ग्रंथोंकी प्रतियों अपूर्ण मिलती हैं। किसी किसी प्रतिके तो आदि अंत व मध्यके एक आध प्रत्र ही मिलते हैं। इससे जैन साहित्य कितना विशाल था और कितना अधिक नष्ट हो चुका, उसका सहज ही अनुमान लगाया जा सकता है। ____ गत अश्विन मासकी बात है, राजस्थानके मुख्य मंत्रीश्री टीकारामजी पालीवालके निमंप्रणसे आबू सम्बन्धी विचार-विमर्शके लिये जयपुर जाना हुआ तो राजस्थान पुरातत्त्वमन्दिर, मुनि जिनविजयजीका व्यक्तिगत संग्रह एवं मुलतान व डेरा-गाजीखांके हस्तलिखित ग्रंथ भंडारोंको देखनेका अवसर मिला। इनमें पचीसों ऐसे अज्ञात ग्रंथ प्राप्त हुए जिनकी अन्य प्रतियों कहीं भी उपलब्ध नहीं हैं। मुनिजीके संग्रहमें दो अज्ञात ग्रंथ अपूर्ण रूपसे प्राप्त हए: जिनमेंसे 'धनराज-प्रबोधमाला' नामक छोटेसे धर्मोपदेश-सूक्ति संग्रहका परिचय यहाँ दिया जा रहा है। दूसरे कवि सूरचंदविरचित 'पदैकविंशति' नामक ग्रन्थका परिचय फिर कभी दिया जायगा।
धनराज प्रबोधमाला के ४ पत्र ही मिले हैं। जिनमें से प्रथम पत्रका एक किनारा सड कर टूट गया है, इससे कुछ पद्यांश नष्ट हो गया है। चौथे पत्रमें ग्रन्थकी रचना-प्रशस्ति अपूर्ण रह गई है जो पांचवें पत्रमें समाप्त हो जाना चाहिए पर उस पत्रके प्राप्त नहीं होनेसे प्रन्थके रचनाकाल आदिका निश्चित पता नहीं चल सका। प्रति १६ वीं शताब्दीकी लिखित है । अक्षर बडे एवं सुवाच्य हैं। प्रति पृष्ठ पंक्ति १३ और प्रति पंक्तिमें ५०-५२ लगभग अक्षर हैं। मूल ग्रन्थ ७५ श्लोकोंका है, जो ११ प्रक्रमोंमें विभक्त है । प्रक्रमोंके नाम एवं श्लोकोंकी संख्या इस प्रकार है:-(१) xxxx रंगोत्पत्ति, श्लोक १२, (२) सुगुरूपदेश,. श्लोक ६, (३) सुपात्रदान, श्लोक ५, (४) शीलमाहात्म्य श्लोक ६, (५) तपोमाहात्म्य, लोक ७, (६) भावमाहात्म्य श्लोक ४, (७) परोपकार, श्लोक ५, (८) बूतादि सप्तव्यसन,

Page #24

२२] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१५ : १६ श्लोक १४, (९) कृपण, श्लोक ४, (१०) क्रोध, मान, माया, लोभ, श्लोक ५ और (११) सुपात्र-दान धर्म, श्लोक ७=कुल प्रक्रम ११, श्लोक ७५ । ग्रन्थका प्रारंभिक श्लोक इस प्रकार है:----
आनन्दमदिरममन्दमहच्च पात्रं, संसारपारगतमस्तसमस्तदोष ।
ज्ञानकविग्रहभवान्मनसाऽध्वनीनं, श्रेयांसि मांसलयितात् परमं महोदः॥ ग्रन्थनिर्माणका प्रयोजनः
प्राग्वाटवंशाजविकासमानौ, लक्ष्मीवतः पर्वतश्रेष्ठिसूनोः ।
अभ्यनीच्छ्रीधनराज[नाम्नः, प्रबोध]मालाममलां तनोमि ॥६॥ अर्थात्-ग्रन्थको रचना प्राग्वाटवंशीय पर्वतके पुत्र धनराजकी अभ्यर्थनासे की गई है । ग्रन्थकार संबंधी अंतिम पद्य इस प्रकार है:
कृष्णर्षिगच्छाम्बुज़राजहंसैः, पद्मावतंसैः नयचन्द्रसूरेः ।
प्रबोधमाला जयसिंहसूरिपूज्यैः कृतेयं कृतिनां प्रबंधैः ।। ७५ ॥ इतिश्री [प्राग्वाट-वंश मुकुटमणि मंत्री] श्रीधनराजप्रबोधमालायां सुपात्रदानधर्मप्रक्रमः समाप्तः ॥
इसके बाद जिस धनराजके लिये इस ग्रंथकी रचना कृष्णर्षिगच्छके नयचंद्रसूरिके शिष्य जयसिंहसूरिने की, उस धनराजके वंश एवं गुरुपरम्पराकी परिचायक प्रशस्ति दी हुई है ।
जिसके १५ वें श्लोकका कुछ अंश इसमें कम रह गया है । जिसके आगे गुरुवंश परम्पराका कुछ और परिचय और ग्रन्थरचना काल आदिका निर्देश होगा पर ये पद्य अप्राप्य हैं। प्रशस्तिके प्राप्त पद्य नीचे दिये जा रहे हैं। जिनसे धनराज शाकंभरी देशके रणथंभोरके शासक खिलजी अलाउद्दीनका विश्वसनीय मंत्री होनेका महत्त्वपूर्ण पता चलता है । धनराज चैत्रगच्छ, जो रत्नाकरसूरिके बाद रत्नाकरातपागच्छके नामसे प्रसिद्ध हुआ, के आचार्य रत्नसिंहसूरीजीका भक्त था । रत्नसिंहसूरिका समय 'वृद्ध-पौशालीय पट्टावली' एवं प्राप्त मूत्तिलेखोंके अनुसार सं. १४५२ से १५१८ तक का है। प्रस्तुत ग्रन्थकी रचना उनकी पट्टपरंपराके किसी आचार्यके समयमें हुई है।
इस समय रणथंभोरका शासक खिलजी--अलाउद्दीन था, जिसका समय सन् १५१० से १५३१ है । ग्रन्थकी रचना इसी बीच होनी चाहिए । अलाउद्दीन मालवेका सुलतान था। जो महमूद--द्वितीयके नामसे प्रसिद्ध है। मंत्री धनराज प्राग्वाटवंशीय अभयसिंहके पुत्र सोमसिंह, उसके पुत्र पर्वतका पुत्र था। उसकी माताका नाम पालणदेवी था । धर्मिणी और

Page #25

: १] મંત્રી ધનરાજકા વંશ પરિચય बाडूनामक उसके दो पत्नियां थीं। जिनमेंसे पहलीके सीहा और श्रीपति नामके दो पुत्र हुए। धनराजकी गुरुपरम्पराके परिचयमें चैत्रगणके रत्नाकरसूरिसे रत्नाकरातपागच्छ प्रसिद्ध होनेका उल्लेख करते हुए वृद्धशालीय जयतिलकसूरिके पट्टधर त्नसिंहसूरिजी तकका उल्लेख प्रशस्तिमें आया है। अंतिम पद्यमें उनके दो पट्टधरोंका नाम था पर वह पद्य अपूर्ण मिलता है। पट्टावलीके अनुसार उनके नाम उदयवल्लभसूरि और हेमसुंदरसूरि होने चाहिये । इस ग्रन्थकी कहीं पूर्ण प्रति किसी विद्वानको प्राप्त हो तो हमें सूचित करनेका अनुरोध है । ग्रन्थको प्रशस्ति नोचे दी जा रही है:
प्राग्वाट-वंशीय मंत्री धनराज
(प्रबोधमाला) प्रशस्ति प्रणम्य पार्श्व प्रकटप्रभावं, वाग्देवतां वन्द्यगुरूंश्च भक्त्या । प्रबोधमालाभिधवाङ्मयस्य, विधीयते या विमला प्रशस्तिः ॥ १ ॥ सर्वत्र . विस्फुरितचारुतरप्रदेशकल्याणकोटिजनितप्रसभप्रवेशः । दुरात् तिरस्कृतरिपुप्रतिसन्निवेशः, शाकंभरीय इति रम्यतरोऽत्र देशः ॥ २॥ तत्रोल्लसत्संततमङ्गलौघे, स्वप्नेऽप्यदृष्टे दुरितोच्चयेन । दुर्गे रणस्तंभवरे वरेण्यपुण्यक्रियाभाजितभव्यलोके ।। ३ ॥ गंडूलबाहुभटखण्डनचण्डशक्तिरल्लावदीन इति भूमिपतिः स जीयात् । वृद्धिं निनाय कुलदैवतवृद्धकानां यो राज्यमिन्दुरिव वारिमरित्पतीनाम् ॥ ४ ॥ इतोऽस्ति च स्वस्तिनिकेतमुच्चेः, प्राग्वाटवंशः प्रथितः प्रशंसः । समुल्लसद्भिः परितो विचित्रैः, शाखाशतैः संभृतभूरिभूषः ॥ ५ ॥ वंशे पवित्रचरितेऽभयसिंहनामा, श्रेष्ठी पुरा सुकृतधीरजनिष्ट तस्य । श्रीसोमसिंहतनयोऽस्य च पर्वतोऽभूत् ........................॥६॥ पर्वतजाया विदिता पाहलणदेवीति भुवि शुचिशीला । तदुदरसुक्तमुक्ताफलमिव धनदाभिधो जीयात् ॥ ७ ॥ वंशे · नांशीकृतानां सुरसदसि गतिर्नेत्यसौ वस्तुपालः । तेनेहैवाजगन्वान् पुनरपि नियतं विशप्राग्वाटवंशं ॥ ८ ॥ गेहेऽसौ . पर्वतस्यावतरणमतनोद् धन(न्य)राजस्य दम्भात् । नोचेत् सर्वत्र धर्मः स्फुरति मतिरहो तद्वदेतस्य नित्यम् ॥ ९ ॥

Page #26

२४] શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ
[१ : १६ परमिणि-वाडूनाम्ना स्त्रीयुगलं मन्त्रिधनराजस्य । प्रथमोदरजौ सीहा-श्रीपतिपुत्रौ च बिख्यातौ ॥ १० ॥ कुलदीपको द्वावपि . राजमान्यौ सुदातृतालक्षणलक्षिताशयौ । गुणाकरौ द्वावपि संघनायको धनाङ्गजौ भूवलयेन नन्दताम् ॥ ११ ॥ खलचीवंशविभूषणसालेरल्लावदीनभूपस्य ।। विश्वासपात्रमनघं धनराजो मन्त्रनायको जीयात् ॥ १२ ॥ स द्रव्यतः प्रवरभावत आददे यः, सम्यक्त्वरत्नमतिदुर्लभमत्र वृत्तौ । शङ्कादिदोषरहितं धनदः स जीयात् , श्रीरत्नसिंहसुगुरोः पदपद्ममूले ॥ १३ ॥ अथ चश्रीचैत्रगणे
गणनातिगगुणगणैकनिधिरासीत् । श्रीरत्नाकरसूरिः यन्नाम्ना रत्नाकरातपागच्छः ॥ १४ ॥ श्रीवृद्धसालीयगणे भदन्ताः, श्रीजैत्रपूर्वास्तिलका बभूवुः । तत्पट्टपूर्वाचलचन्द्ररोचिः सूरिर्बभूवाथ श्रीरत्नसिंहा ॥ १५ ॥ तत्पट्टोदयशैलराजशिखरालंकारभूतावुभौ । सूरींद्रौ शशिभास्कराविव जगज्जैत्र प्र...." .......॥ १६ ॥
- સુભાષિત માયા મૂકી મન તણું, બોલ બોલ વિકિ મન વચનહિં નવિ અંતરું, તે નવિ વિહડઈ છેકિ.
જે જેહના ગુણ એલખઈ, તે તિહાં નેહ ફલીઈ દ્રષહ મંઉંવઈ કાગલી બોલી
કરાઈ ખાઈ
મિત્તરૂણ ઈમ જાણીઈ કાજ ગુણ મહીઅલિ વિશ્કેરવઈ હેઠા
કરડઈ કંકઈ
રોષ દોષ,

Page #27

૨૫) પૃ. ૫. શ્રી મેરુવિજ્યજી ગણિવરના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ, વાંકલી (રાજસ્થાન) ૨૫) પૂ. મુનિરાજ શ્રીમહાપ્રભવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શેઠ ભાગીલાલ વેલચંદ,
- યેવલા (નાશિક ) ૨૫) પૂ. ઉપા. શ્રીસુખસાગરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રીવર્ધમાન આણંદજી જૈન શ્વેતાંબર પેઢી,
e ભોપાલ (મધ્યભારત) ૨૫) પૂ. મુનિરાજ શ્રી કુંદકુંદવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રીમાહિમ તડ જૈન સંધ,
| માહિમ (મુંબઈ) ૨૧) પૂ મુનિરાજ શ્રીસંપતવિજયજી મ, ના ઉપદેશથી શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મંદિર પેઢી,
અકેલા (મધ્ય પ્રદેશ ) ૧૫) પૂ. આ. શ્રીવિજ્યભક્તિસૂરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રીસધ-શાહપુર-મંગળપારેખના ખાંચા,
e અમદાવાદ ૧૫) પૂ. આ. શ્રીચંદ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી હરિપુરા જૈન સંધ, સૂરત ૧૫) પૂ. મુનિરાજ શ્રીલલિતવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રો આત્માનંદ જૈન સેવા સમિતિ,
F કેલ્હાપુર ૧૨) પૂ. મુનિરાજ શ્રીગૌતમસાગરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રો જૈન સંધ, નેર (ધૂલિયા ) ૧૧) પૂ. પં. શ્રીઅોકવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી થરા જૈન લાયબ્રેરી, થરા ૧૧) પૂ. મુનિરાજ શ્રી સૌભાગ્ય સાગરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રો જૈન સંધ, લુણાવાડા ૧૧) પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચિદાનંદસાગરજી મ. ના ઉપદેશથી શેઠ મણિલાલ પાનાચંદ દોશી,
e ગેધશ ૧૦) પૂ ઉપા. શ્રી દેવેન્દ્ર સાગરજી મ. ના ઉપદેશથી શેઠ મોહનલ લ કરમચંદ, વીસનગર ૧૦) પૂ. આ. શ્રી કીર્તિસાગરસૂરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રો જૈન સંધ, જુના ડીસા ૧૦) શ્રી આત્મારામ જી જૈન ઉપાશ્રય, c/o શા. ગોરધનદાસ બાપુલાલ, વડોદરા ૧૦) પૂ. મુનિરાજ શ્રી જયવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ મુરબાડ ૧૦) પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચિદાનંદવિજયજી મ ના ઉપદેશથી શ્રો સાગર છ જૈન સંધ, ડાઈ જા ? ૧૦) પૂ. મુનિરાજ શ્રી પ્રીતિવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ, નેલોર (મદ્રાસ ) ૧૦) પૂ. પં. શ્રીરૂપવિજયજી ગણિવરના ઉપદેશથી શ્રો જૈન વિદ્યાશાળા, સાંડેરાવ ૮) પૂ. આ. શ્રી વિજયહિમાચલસૂરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી વીશા શ્રીમાળી જૈન પેઢી,
- જામનગર ૫) પૂ. મુનિરાજ શ્રીમાનતુ'ગવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી તપગચ્છ જૈન સંધ, જેતપુર ૫) શ્રીવિજય આણુસૂર મેટા ગુચ્છ વકી'ગ કમીટિ, હા, મેતા મૂળચંદભાઈ વર્ધમાનભાઈ,
સાણ ૫) પૂ. મુનિરાજ શ્રીનરરત્નવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી, શ્રી જૈન સધ, માણેકપુર ૫) પૂ મુનિરાજ શ્રીપદ્યવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધ, વડાલી. ૫) પૂ ૫. શ્રી કેલાસસાગરજી ગણિવરના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ પેઢી, _ ઉંઝા ૫) મુનિરાજ શ્રીસુબોધવિજયજી મ. ના ઉપદેશથી શ્રી જૈન સંધ, આગલોડ

Page #28
Shri Jaina Satya Prakasha, Regd. No. B. 3801 શ્રી નૈન તત્વ પ્રવાસ શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ. અંગે સૂચના થાજના 2. આ માસિકનું વાર્ષિક લવાજમ રૂા. 3] 1. શ્રી. જૈનધમ સત્ય પ્રકાશક સમિતિ | ત્રણ રૂપિયા રાખવામાં આવ્યું છે. દ્વારા “શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ માસિક 17 વર્ષ to 3, માસિક વી. પી. થી ન મગાવતાં લવાથયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. જમતા રૂા. 3] મનીઑર્ડરદ્વારા મોકલી આપ- 2. એ સમિતિના આજીવન સંરક્ષક તરીકે વાથી અનુકુળતા રહેશે. રૂા. 50 0 આ૦ દાતા તરીકે રૂા. 200] આ૦ સદસ્ય તરીકે રૂા. 101) રાખવામાં આવેલા | | 4. આ માસિકનું નવું વર્ષ દિવાળીથી છે. આ રીતે મદદ આપનારને માસિક કાયમને | શરૂ થાય છે. પરંતુ ગ્રાહક ગમે તે એકથી માટે મોકલવામાં આવે છે. બની શકાય. વિનતિ ' 5. ગ્રાહકોને એક મેકલવાની પૂરી સવિ- 1. પૂજ્ય આચાર્યાદિ મુનિવર ચતુર્માસનું | ચેતી રાખવા છતાં અંક ન મળે તો સ્થાનિક સ્થળ નક્કી થતાં અને શેષ કાળમાં જ્યાં વિહરતી | પાસ્ટ ઑફિસમાં તપાસ કર્યા પછી અમને હોય' એ સ્થળનું સરનામું માસિક પ્રગટ થાય | સૂચના આપવી. એના 15 દિવસ અગાઉ મોકલતા રહે અને ! તે તે સ્થળે આ માસિકના પ્રચાર માટે ગ્રાહુકે | 6. સરનામુ’ બદલાવવાની સૂચના ઓછામાં બનાવવાના ઉપદેશ આપતા રહે એવી વિનંતિ છે, ઓછા 10 દિવસ અગાઉ આપવી જરૂરી છે. - 2. તે તે સ્થળામાંથી મળી આવતાં પ્રાચીનું. લેખકેને સૂચના અવશેષ કે ઐતિહાસિક માહિતીની સુચના આપવા વિનંતિ છે. 1. લેખે કાગળની એક તરફ વાંચી શકાય છે. જૈનધર્મ” ઉપર આક્ષેપાસે ક હે | તેવી રીતે શાહીથી લખી મોકલવા, આદિની સામગ્રી અને માહિતી આપતા રહે 2. લેખે ટૂંકા, મુદ્દાસર અને વ્યક્તિગત એવી વિનંતિ છે. ટીકાત્મક ન હોવા જોઈ એ. - ગ્રાહકોને સૂચના 3, લેખે પ્રગટ કરવા ન કરવા અને તેમાં 1. " શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ” માસિક પ્રત્યેક | પત્રની નીતિને અનુસરીને સુધારાવધારા કરવાના અંગ્રેજી મહિનાની ૧૫મી તારીખે પ્રગટ થાય છે. | હક તત્રી આધીન છે. અદકે : ગોવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ, શ્રી શારદા મુદ્રણુલિય, પાનકોર નાકા, અમદાવાદ, પ્રકાશક : ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ, શી, જૈનધર્મ સત્ય પ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેસિંગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ For Private And Personal Use Only