________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
7
પ્રાચીન સમયમાં ભજવાયેલાં જૈન નાટકો
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લેખક : પ્રા. શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ. એ.
Ð*
ભારતીય સાહિત્યના સર્જનમાં જૈતાને ફાળા જેવા તેવો નથી, સાહિત્યનાં વિવિધ અંગામાં નાટક એક મહત્ત્વનું અને આકષ ણુનું અંગ ગણાય છે. એને વિકસિત કરવામાં અને એ દ્વારા જૈન સાહિત્યને સમૃ બનાવવામાં જૈત ગ્રન્થકારોએ પેાતાની શક્તિના ઉપયાગ ર્યાં છે. ' શ્રમણ ભગવાન ' મહાવીરસ્વામીની પૂર્વેની કાઇ જૈન કૃતિ ભાગ્યે જ સચવાઈ રહી હશે અને જે કાઈ હશે તે ધાર્મિક હશે અને એને કાઇક રીતે આગમેામાં ગૂંથી લેવાઈ હશે. આવી પરિસ્થિતિમાં મહાવીરસ્વામી કરતાં વધારે પ્રાચીન સમયનુ કાઈ નાટક આજે ન મળતુ હાય તા તેમાં નવાઈ નથી.
રાયપસેણિય, રાયપસેલુઈ, રાયપમેય અને રાયખસેઇજ્જ એમ વિવિધ પાય નામેાથી અને રાજપ્રશ્નીય એવા સંસ્કૃત નામે ઓળખાવાતા બીજા ઉવગમાં સૂર્યાન્નદેવના અધિકાર આવે છે. એણે મહાવીરસ્વામીની, બત્રીસ પ્રકારનાં નાટક ભજવી બતાવવા ત્રણવાર સમ્મતિ માગી પશુ ઉત્તર ન જ મળ્યા એટલે એણે દેવકુમારી અને દેવકુમારી વિષુવી તેમને નાટક ભજવવા ફરમાવ્યું. છેલ્લા નાટકમાં મહાવીરસ્વામીનાં વન, ગર્ભ સ’હરણ્, જન્મ, અભિષેક, ખાલક્રીડા, યૌવન, નિષ્ક્રમણુ, તપશ્ચર્યાં, કૈવલજ્ઞ નની પ્રાપ્તિ, તીનું પ્રવન અને નિર્વાણુ એ બાબતે બતાવાઈ. આ સમયે વાજિંત્રો વગાડવાના, સંગીત સુણાવ્યાના નૃત્ય કર્યાંના અને અભિનયા કર્યાના જેમ ઉલ્લેખ મળે છે તેમ મેએથી સંવાદાત ખાદ્યાયાન ઉલ્લેખ જોવાતા નથી. વિશેષમાં આ ‘મૂક અભિનય હોય તો પણ એ નાટક ભજવાયા બાદ પણ એ લિપિબદ્ધ કરાયું હાય તા તે પ્રકારના ઉલ્લેખ જાતે નથી,
પુરિયા નામના દશમા ઉવગમાં ચન્દ્ર નામના ઇન્દ્રે મહાવીરસ્વામીની સમક્ષ સૂયૅભ દૈવની પેઠે નાટવિવિધ બતાવ્યાનો ઉલ્લેખ છે. આ ત્રંગમાં સૂર્ય, શુદ્દે, ઝુપુત્રિકા દેવીએ તેમજ પૂર્ણ ભદ્ર, માણિભદ્રે, દત્ત, શિધે, ખલે અને અનાદતે (અનાઢિય) પણ નાટવિધિ ખતાવ્યાના ઉલ્લેખ છે. આ દશ વ્યક્તિ તરફથી ભજવાયેલાં નાટક પણ સિપિબદ્ધ થયેલાં હાય એમ જણાતું નથી.
દસવેયાલિયની નિરુત્તિમાંથી ઉદ્ભવેલી પ્રશાખા તરીકે નિશાતી અને ભદ્રખાઙ્ગસ્વામીની કૃતિ તરીકે ઓળખાવાતી પિંડનિષ્કુત્તિમાં ગા, ૪૭૪–૪૮૦ માં ‘ રહુવાલ’ ના
For Private And Personal Use Only
