Book Title: Jain Dharma Vigyanni Kasotie Ke Vigyana Jain Dharmni Kasotie
Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Bharatiya Prachin Sahitya Vaigyanik Rahasya Shodh Sanstha
View full book text
________________
સોફ્ટવેર દ્વારા થાય છે. માઇક મે'ના કિસ્સામાં હાર્ડવેર તો બરાબર હતું પરંતુ, રેટિનાથી જ્ઞાનતંતુ દ્વારા આવેલ સંદેશાનું પૃથક્કરણ/વિશ્લેષણ કરવાનું કામ કરતું સોફ્ટવેર કામ કરતું નથી તેથી દશ્ય જોવા છતાં એ દશ્યનો આત્માને સ્પષ્ટ) અનુભવ થતો નથી.
આ જ વાતને 2500 વર્ષ પૂર્વે થઈ ગયેલ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીએ તેમણે પ્રરૂપેલાં જૈનદર્શનનાં ધર્મગ્રંથો અને આગમોમાં નીચે, પ્રમાણે સમજાવી છે. જે ખરેખર આશ્ચર્યજનક રીતે ઉપર કહેલી વાતની સાથે ખૂબ જ સામ્ય ધરાવે છે.
જૈન શાસ્ત્રકારોએ પાંચેય ઈન્દ્રિયના બે પ્રકાર બતાવ્યા છે. 1. દ્રવ્યન્દ્રિય અને 2. ભાવેન્દ્રિય * દ્રવ્યન્દ્રિયના બે પ્રકાર છે. 1. નિવૃત્તિ અને 2. ઉપકરણ. તે જ રીતે ભાવેન્દ્રિયના પણ બે પ્રકાર છે. 1. લબ્ધિ અને 2. ઉપયોગ. "
જેને કર્મવાદ પ્રમાણે ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ અંગોપાંગ નામકર્મ તથા નિર્માણ નામકર્મના આધારે પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેને નિવૃત્તિ રૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે. દા. ત. સ્પર્શનેન્દ્રિય સ્વરૂપ ત્વચા, રસનેન્દ્રિય સ્વરૂપ જીભ, ધ્રાણેન્દ્રિય સ્વરૂપ નાક, ચક્ષુરિન્દ્રિય સ્વરૂપ આંખ અને શ્રવણેન્દ્રિય સ્વરૂપ કાન. નિવૃત્તિ સ્વરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય પ્રાપ્ત થયા પછી એ સંપૂર્ણપણે કાર્ય કરે જ એવો કોઈ નિયમ નથી. જ્યારે જે તે ઈન્દ્રિયમાં જે તે ઈન્દ્રિય સંબંધી વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિને ઉપકરણ દ્રવ્યન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે. દા. ત. ત્વચા પ્રાપ્ત થયા પછી પણ જ્ઞાનતંતુઓ કામ ન કરતા હોય તો સ્પર્શનો અનુભવ થતો નથી. અહીં નિવૃત્તિ રૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય પ્રાપ્ત થવા છતાં ઉપકરણ રૂપ દ્રવ્યન્દ્રિયનો અભાવ છે. તે જ રીતે | બાકીની ઈન્દ્રિય માટે જાણી લેવું. ટૂંકમાં ત્વચાની સ્પર્શનો અનુભવ કરવાની ક્ષમતા, જીભની સ્વાદ પારખવાની ક્ષમતા, નાકની સુગંધ કે દુર્ગંધ પારખવાની, ક્ષમતા, આંખની દૃશ્ય જોવાની ક્ષમતા તથા કાનની શ્રવણ કરવાની ક્ષમતા તે ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય છે.
નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ સ્વરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય પ્રાપ્ત થવા છતાં લબ્ધિ અને ઉપયોગી રૂપ ભાવેન્દ્રિય પ્રાપ્ત ન થાય તો તે દ્રવ્યન્દ્રિયનો કોઈ ઉપયોગ નથી અર્થાત્ તે નિરર્થક બની જાય છે. લબ્ધિ અને ઉપયોગ સ્વરૂપ ભાવેન્દ્રિયનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે. | નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ રૂપ દ્રવ્યન્દ્રિય દ્વારા તે તે ઈન્દ્રિયના વિષય સંબંધી સંદેશા મગજને પહોંચાડવામાં આવે છે. હવે મગજમાં પહોંચેલ સંકેતોને ઉકેલવાનું કામ મગજમાં રહેલ ભાવ ઈન્દ્રિય સ્વરૂપ લબ્ધિ કરે છે. લબ્ધિ એટલે શક્તિ જેને | કૉપ્યુટરની ભાષામાં સોફ્ટવેર કહી શકાય. તે મનના જોડાણ દ્વારા સક્રિય બને ત્યારે ઉપયોગ સ્વરૂપ ભાવેન્દ્રિય કાર્ય કરે છે. તે તે ઈન્દ્રિય સંબંધી લબ્ધિ તેને
78
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
