Book Title: Jain Dharma Vigyanni Kasotie Ke Vigyana Jain Dharmni Kasotie
Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Bharatiya Prachin Sahitya Vaigyanik Rahasya Shodh Sanstha
View full book text
________________
17
દેવનાગરી લિપિ અને તેનું વૈજ્ઞાનિક મહત્ત્વ
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં પ્રાચીન કાળથી સંસ્કૃત ભાષાને ગીર્વાણ ભાષા / દેવભાષા કહેવામાં આવે છે. અને આ ભાષા તથા ભારતીય સંસ્કૃતિની અન્ય કેટલીક ભાષાઓની લિપિ દેવનાગરી છે. ભાષા અને લિપિ બે અલગ અલગ બાબત છે. ધ્વનિશાસ્ત્રમાં બંનેનું વિશિષ્ટ મહત્ત્વ છે.
ભારતવર્ષની કેટલીક ભાષાની લિપિ દેવનાગરી છે. તેમાં હિન્દી, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, મરાઠી વગેરે ભાષાઓનો સમાવેશ થાય છે. દેવનાગરી લિપિવાળી ભાષાઓ અને તેના ઉપરથી ઉતરી આવેલી અન્ય ભાષાઓની એક મહત્ત્વપૂર્ણ વિશિષ્ટતા એ છે કે તે ભાષાના શબ્દો કે વાક્યો વગેરેના ઉચ્ચાર ચુસ્તપણે તે તે શબ્દો કે વાક્યોમાં પ્રયોજાયેલ સ્વર-વ્યંજનોને જ અનુસરે છે. અર્થાત્ તે ભાષાઓમાં જે પ્રમાણે બોલાય છે તે જ પ્રમાણે લખાય છે અને જે પ્રમાણે લખાય છે તે જ પ્રમાણે બોલાય પણ છે. વાક્યો કે શબ્દોમાં લખાયેલ એક પણ અક્ષર સ્વર કે વ્યંજન અનુચ્ચરિત (silent) રહેતો નથી. અલબત્ત, પ્રાચીન કાળમાં પ્રયુક્ત વેદ વાક્યોમાં પ્રયોજાયેલ સ્વરોનો ઉચ્ચાર પણ વિશિષ્ટ પદ્ધતિથી કરવામાં આવતો હતો એટલે તે સ્વરોના સ્વરભારને જણાવવા માટે તેના ઉપર વિશિષ્ટ ચિહ્ન પણ મૂકવામાં આવતાં હતાં અને તેનો ઉચ્ચાર કરવામાં ચુસ્તપણે એ ચિહ્નોને અનુસ૨વામાં આવતાં હતાં. તેનું વૈજ્ઞાનિક કારણ હતું અને છે.
દેવનાગરી લિપિના સ્વરો તથા વ્યંજનોની ગોઠવણી અને તેના ઉચ્ચાર સંપૂર્ણપણે વૈજ્ઞાનિક છે એવું આધુનિક વિજ્ઞાનનાં સંશોધનોએ બતાવી આપ્યું છે. દેવનાગરી લિપિમાં સ્વરોની સંખ્યા ચૌદ બતાવી છે. આ, આ, હૈં, રૂં, ૩, , ૠ, રૃ, રૃ , ì, માં, ઔ અં અને ગ્ન માં નિર્દેશ કરેલ ં અને TM સ્વર નથી પરંતુ તે બંનેનો સ્વતંત્ર ઉચ્ચાર શક્ય ન હોવાથી તેની પૂર્વે જ્ઞ મૂકવામાં આવ્યો છે તેથી પ્રાચીન કાળના સર્વ વૈયાકરણોએ તેમને સ્વરની સાથે સ્થાન આપ્યું છે. મંત્રશાસ્ત્રમાં તેનું વિશિષ્ટ મહત્ત્વ હોવાથી મંત્રશાસ્ત્રકારોએ સોળ સ્વરો ગણાવ્યા છે. પાણિનીય પરંપરામાં દીર્ઘ ૠ અને દીર્ઘ નૢ બતાવ્યા નથી કારણ કે તેનો બહુ જ અલ્પ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. જ્યારે 'શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન'(સંસ્કૃત વ્યાકરણ)ના કર્તા કળિકાળ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ દીર્ઘ ૠ અને દીર્ઘ તૃ બંનેનો નિર્દેશ કર્યો છે. ‘ અને તે સંબંધી નિયમો પણ બતાવ્યા છે. દેવનાગરી લિપિના વ્યંજન અંગેની વ્યવસ્થા પ્રાચીન કાળથી નીચે પ્રમાણે ચાલી આવે છે. '
પ્રયોગ
82
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
