Book Title: Jain Dharma Vigyanni Kasotie Ke Vigyana Jain Dharmni Kasotie
Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Bharatiya Prachin Sahitya Vaigyanik Rahasya Shodh Sanstha
View full book text
________________
ઝાંખો ધુંધળો દેખાશે અને દૂરના પદાર્થને સ્પષ્ટ કરશો તો નજીકનો પદાર્થ ઝાંખો દેખાશે. કેમેરામાં બન્ને પદાર્થ સાથે સ્પષ્ટ દેખાશે નહિ.
જ્યારે આપણી આંખની સામે એક પદાર્થ સાવ નજીક હોય અને બીજો પદાર્થ ઘણો દૂર હોય તો પણ બંને એક સાથે સ્પષ્ટ દેખાશે. આ જ આપણી આંખની વિશિષ્ટતા છે. આ રીતે સંપૂર્ણ સ્પષ્ટ ચિત્ર/દશ્ય ફક્ત આંખ દ્વારા જ ઝીલી મગજનાં દૃષ્ટિ કેન્દ્રમાં મોકલાય છે ત્યાં તેના સંબંધી લબ્ધિ સ્વરૂપ સોફ્ટવેર હોય છે તેનો જ્યારે મગજ ઉપયોગ કરે છે ત્યારે જ આત્મા સુધી એ દૃશ્ય પહોંચે છે અને એની કાયમી અસર આપણા મગજના કૉમ્પ્યુટરમાં સંગૃહીત થઈ જાય છે. અને ક્યારેક બે પાંચ દશ વર્ષો પછી પણ એ દૃશ્યમાંનો કોઈ પદાર્થ આપણી નજ૨ સામે આવી જાય છે ત્યારે મગજ તેની મેમરી-યાદશક્તિ-સ્મૃતિના ખજાનામાંથી એ જ જૂના દૃશ્યની છબીને સ્મરણપટ/સ્મૃતિપટ પર લાવી દે છે. અને એનું મૂળ કારણ આપણા જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મોનો ક્ષયોપશમ/ નાશ તથા લબ્ધિ અને ઉપયોગ સ્વરૂપ ભાવ ઈન્દ્રિયનું કાર્ય છે. વળી આ સ્મૃતિસંસ્કાર આપણા આત્માની સાથે પછીના ભવમાં પણ આવે છે અને ક્યારેક પૂર્વભવ સંબંધી કોઈક દૃશ્ય કે પદાર્થ જોતાં તેનું સ્મરણ થઈ આવે છે. જોને જાતિસ્મરણજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. જૈન દાર્શનિકોએ આ પ્રકારના પૂર્વજન્મના જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન અર્થાત્ યાદશક્તિનો જ એક પ્રકાર બતાવ્યો છે.
I
ટૂંકમાં, માત્ર બાહ્ય ઉપકરણ સ્વરૂપ દ્રવ્ય ઈન્દ્રિય પ્રાપ્ત થવાથી આત્માને તેનો અનુભવ થઈ શકતો નથી. પણ જ્યાં સુધી બાહ્ય ઉપકરણ સ્વરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરેલ સંકેતોને લબ્ધિ અને ઉપયોગ સ્વરૂપ ભાવ ઈન્દ્રિય દ્વારા ઉકેલવામાં નથી આવતા ત્યાં સુધી આત્માને તેનો અનુભવ થતો નથી. આ અનુભવમાં મન/મગજ પણ એક ખૂબ જ આવશ્યક સાધન છે. તે ઈન્દ્રિયના વિષયને અને તે સંબંધી અનુભવને આત્મા સાથે જોડી આપે છે.
જૈન પરંપરામાં કાયોત્સર્ગ એક પ્રકારનું ઉત્કૃષ્ટ ધ્યાન છે. કાયોત્સર્ગમાં તેના શબ્દોના અર્થ પ્રમાણે કાયા અર્થાત્ શરીરનું ઉત્સર્જન/ વિસર્જન કરવામાં આવે છે અને તેની એક વિશિષ્ટ પ્રક્રિયા છે. ધ્યાન એટલે મન, વચન, કાયાની એકાગ્રતા તે સારું પણ હોઈ શકે અને ખરાબ પણ હોઈ શકે. સારા ધ્યાનને જૈન પરિભાષામાં ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન કહે છે, જ્યારે ખરાબ ધ્યાનને આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કહેવામાં આવે છે. પ્રિય પદાર્થના વિયોગમાં અને અપ્રિય પદાર્થની પ્રાપ્તિમાં મનુષ્યમાત્રને આર્તધ્યાન થયા વિના રહેતું નથી. તે જ રીતે પ્રાપ્ત કરેલ પદાર્થના રક્ષણમાં અને અપ્રાપ્ત પદાર્થ પ્રાપ્ત કરવાની ચિંતામાં મનુષ્યને રૌદ્રધ્યાન થાય છે. સામાન્ય રીતે મનુષ્ય ખરાબ ધ્યાન વારંવાર કરતો હોય છે. પરંતુ શુભ
80
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
