________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ભાવના ચતુષ્ય યાને પરિક` '
વિા ‘બ્રહ્મવિહાર’ સંબંધી
સાહિત્ય
'
પછ્હાવામરણુ (‘સવર'દાર)માં, તત્ત્વાર્થ સૂત્ર(અ. છ)ના ભાષ્યમાં તેમ જ દિગંબરીય પાઠ પ્રમાણેના તસ્વ (અ. છ, સૂ. ૪-૮)માં આ ભાવના વિષે માહિતી અપાઈ છે.
જૈન દર્શન પ્રમાણે આકાશ અનત છે અને એના બે વિભાગ પડાય છેઃ (૧) લેાકાકાશ અને (૨) અલેાકાકાશ છે. અલેાકાકાશમાં કેવળ આકાશ છે, જ્યારે લેાકાકાશમાં આકાશ ઉપરાંત જ્વા, પુદ્ગલેા વગેરે પદાર્થો છે. સસારી જીવા તેમ જ સિદ્ધ પરમાત્મા પણ લોકાકાશમાં જ રહે છે. સ’સારી જીવાને આત્મકલ્યાણ સાધવાનું હોય છે જ્યારે સિદ્ધ પરમાત્માને તેમ કરવાનું હોતું નથી. આત્મક્લ્યાણ સાધનારે સ્વ પરને હાનિ ન પહોંચે તેવી તકેદારી રાખવી ઘટે હિંસા, અસત્ય, ચૌ, અમ અને પરિગ્રહના સર્વાંશે વિરમણુરૂપ મહાવ્રતાના– સાર્વંભૌમ મહાવ્રતાના પાલન અર્થે એની સ્થિરતા માટે જાતજાતની પ્રવૃત્તિઓ આદરવી ઘટે-વિશિષ્ટ પ્રકારની ભાવનાએ ભાવવી જેડ઼એ. આવી ભાવનાએ
પચ્ચીસ હોવાનું સમવાય સુત્ત ૨૫)માં કહ્યું છે. શુધિષ્ક્રિયમાનવિનચેવુ // ૧૬૫”
- પાત જલ ’ચાગદર્શન( અ. ૧ )માંનું નીચે મુજબનું ૩૩મુ સૂત્ર સંતુલનાથે હું રજૂ કરું છુંઃ
ભાવનાના અમાં જે ‘અનુપ્રેક્ષા’ શબ્દ સંસ્કૃતમાં અને અણુપેઢા તેમ જ ‘અણુવેખા' શબ્દ પાય (પ્રાકૃત)માં વપરાય છે તે બાર છે. એનાં નામ તસ્ (અ.૯, સૂ. ૭) વગેરેમાં જોવાય છે. કોઈ ઉપલબ્ધ
આગમમાં બારનાં નામ એકસામટાં અપાયેલાં જણાતાં નથી બાકી હાણુ, સૂયગડ અને ઉત્તર ઝમણુ ઉપરથી આ નામેા તારવી શકાય તેમ છે.
આ પ્રમાણે ૨૫ ભાવના અને ૧૨ અનુપ્રેક્ષા ઉપરાંત નીચે મુજબની જે ચાર ભાવના છે તે જ
પ્રો. હીરાલાલ ર. કાપડિયા એમ. એ. અત્ર અભિપ્રેત છે અને તેને જ નાગાજી ભટ્ટ યાગદન અ ંગેની પોતાની વૃત્તિમાં પરિક્રમ તરીકે નિર્દેશી છે અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં બ્રહ્મવિહાર ’ને નામે ઓળખાવાઇ છે:—
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૧) મૈત્રી, (૨) પ્રમાદ, (૩) કારુણ્ય અને (૪)
નામ્યસ્થ્ય.
આ ચારના એકસાથે ઉલ્લેખ કાઇ ઉપલબ્ધ આગમમાં તે જણાતા નથી. વિશેષમાં બ્રહ્મવિહાર’ કુ એના જેવું કાઈ નામ જૈનેાના કાઈ પ્રાચીન અને પ્રૌઢ ગ્રંથમાં અપાયેલું જણાતું નથી. તસ્॰ (અ.૭,) ના નિમ્નલિખિત સૂત્રમાં મૈત્રી વગેરે ચાર ભાવનાનાં નામના તેમ જ એના વિષયના પણ નિર્દેશ છે!—— “મૈત્રી-પ્રમોદ-કાહય-મધ્યખ્યાનિ સત્ત્વ
..
" मैत्री करुणा मुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां भावनातश्चित्तप्रसादनम् । ३३ ।”
આ સુત્ર મૈત્રી વગેરે ચાર ભાવનાનાં નામ, એના વિષયે। તેમ જ આ ભાવનાનુ ફળ દર્શાવે છે. આ સુત્ર કારુણ્યને બદલે કરુણા, પ્રમાદને બદલે મુદિતા નામાંતર પૂરાં પાડે છે. આ સુત્રમાં ચિત્તની પ્રસન્નતાઅને માધ્યસ્થ્યને બદલે ઉપેક્ષા એમ ત્રણ ભાવનાનાં રૂપ ફળ દર્શાવાયું છે. ચિત્ત પ્રસન્ન થતાં ધ્યાન માટે યોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. ‘ કલિકાલસર્વજ્ઞ' હેમચન્દ્રસુરિએ ચેોગશાસ્ત્ર (પ્ર. ૪, શ્લેા. ૧૧૭)માં કહ્યુ છે કે ધ્યાનનો પ્રવાહ ચાલુ રાખવા માટે એટલે કે તૂટેલા ધ્યાનને અન્ય ધ્યાન સાથે જોડવા માટે મૈત્રી વગેરે ૧ દિગંબરીય પાઠ પ્રમાણેના તજ્જુમાં આ ૧૧ મું
૧ આ સંબ’ધમાં જીએ સટીક અનેકાન્તજયપતાકા (ખંડ ૨)નાં મારાં અંગ્રેજી ટિપ્પણા (Notes) (પૃ. ૩૩૮). ૨ જુએ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર-જૈનાગમસમન્વય (પૃ. ૧૮૧-૧૮૨), સૂત્ર છે. ( ૮૫ )
For Private And Personal Use Only
