________________
જૈન ધર્મ અને એક્તા
સ્થાન, રાજ સતિ થાનકારાણી. અર્થાત શાસ્ત્રવિહિત દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ સ્થાનમાં નિવાસ કરવાવાળાને સ્થાનકવાસી કહેવાય છે.
કેશ આદિમાં સ્થાનના અનેક અર્થ બતાવ્યા છે. તેમાં દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ બને સ્થાનનું ગ્રહણ કરેલું છે. અને પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં એ અને અર્થ અભિપ્રેત છે. તેથી અહિંયા એ બંનેને ક્રમસર વિચાર કરવામાં આવેલ છે.
દ્રવ્ય સ્થાનક
જો કે સ્થાન-સ્થાનક શબ્દનો પ્રસિદ્ધ અર્થ અમુક પ્રકારનું ક્ષેત્ર, -ભૂમિ કે નિવાસ કરવાની જગ્યા એમ છે અને એ અર્થ જ ઠીક છે. પરંતુ અહિંયા સ્થાનક શબ્દનો અર્થ કંઈક વિશેષતા માટે છે તેનું દિગદર્શન કરાવવામાં આવે છે. . જેનાગમમાં પંચમહાવ્રતધારી સંયમશીલ મુનિઓના નિવાસસ્થાનને ઉપાશ્રય નામથી ઉલ્લેખ કરેલો છે. અર્થાત ધ્યાનને માટે જૈન મુનિને શાસ્ત્રમાં જે જે સ્થાનમાં રહેવાની આજ્ઞા આપી છે તે સ્થાનને ઉપાશ્રય નામથી સંબોધેલ છે. એ જ ઉપાશ્રય અથવા વસતીને “સ્થાનક' કહેવાની પરંપરા ચાલી આવેલ છે અથવા એમ કહીએ કે ઉપાશ્રય કે સ્થાનક એ બને શબ્દો એક જ અર્થના વાચક, પર્યાયવાચી છે.
તાત્પર્ય એ છે કે મૂર્તિપૂજાને આગમવિહિત માનવાવાળા અને નહિ માનવાવાળા એ બે પરંપરાઓમાં ક્રમશઃ ઉપાશ્રય અને સ્થાનક શબ્દનો વ્યવહાર-ઉપગ થવા લાગે. આ બંને શબ્દોમાં અર્થત કઈ ભેદ નથી, પરંતુ સંપ્રદાયભેદથી એક જ અર્થના વાચક બે શબ્દ ગ્રહણ થઈ ગયા. તેમાં કેઈપણ પ્રકારનું અનૌચિત્ય પ્રતીત થતું નથી. - એક સંપ્રદાયમાં ઉપાશ્રય શબ્દ પ્રસિદ્ધ રહ્યો ત્યારે બીજા સંપ્રદાયે એને જ અનુરૂપ ભાવને અધિકતા આપતે પણ એનાથી કંઈક વધારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
