________________
[૪ર૬] - શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૪ सितिवार: सितिवरः स्वतिकः सुनिषण्णकः ।
श्रीवारकः सूचीपत्रः पर्णाकः कुक्कुटः शिखी ।। આને ગુજરાતીમાં ચતુષત્રી હરીતક કહેવામાં આવે છે. અને દહક્વરને સમાવવામાં અતિ ઉપયોગી છે. યુવક-શાલ્મલી વૃક્ષ. જુઓ વિધક શબ્દસિંધુ-“જુવારઃ- રામસ્ટિવૃક્ષે.”
-માતુલુંગ, બિર. - આ અર્થ કઈ રીતે નીકળ્યો તે શંકા કરતાં પહેલાં એક વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે આના મૂલ શબ્દો પ્રાકૃત ભાષાના અને તેમાં પણ આવું પ્રયોગ હોવાથી નિયતલિંગ જ હોઈ શકે નહિ. આટલા માટે આગમટીકામાં અનેક સ્થલે “પ્રાકૃતસ્વાથિલ્યાઃ” કહી અન્ય લિંગમાં વપરાએલા જણાવ્યા છે. જુએ ઉત્તરાધ્યયન બૃહદવૃત્તિ
"लिंग व्यभिचार्यपि” इति प्राकृतलक्षणात् सर्वत्र लिंगव्यत्ययः।"
તથા બે શબ્દો મળી એક વસ્તુનું નામ થતું હોય, ત્યાં તે બે શબ્દમાંથી ગમે તે એક શબ્દ વાપરી શકાય છે. જેમ સત્યભામાને સ્થાનકે ભામા અને વિક્રમાદિત્યને સ્થાને વિક્રમ પણ બોલાય છે. આટલા માટે વ્યાકરણકારોને આવા થલમાં ૧ શબ્દ ઉડાડી દેવા સત્ર પણ રચવું પડયું છે. જુઓ સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન “ના પુત્તાપલ્ય જ” હવે પ્રસ્તુતમાં લિંગ વ્યત્યય હોવાથી કુકકુટી શબ્દ લેવો અને ચાલ્યો ગેયેલ ૧ શબ્દ જડવાથી મધુકકુટી એવો શબ્દ નીકળ્યો. અને મધુકુકકુટીનો અર્થ માનુલુંગ, ભાષામાં જેને બિરૂ કહીએ છીએ તે અર્થ વધકગ્ર સ્પષ્ટ બતાવી રહ્યા છે.
જુઓ વૈદ્યકશબ્દસિંધુ-“મધુવી -(ટિવ) શ્રી માતુરા ”
આ માનુલુંગ કહેતા બિજેરૂ પિત્ત વગેરેને નાશ કરવામાં અત્યન્ત ઉપયોગી છે એમ વૈદ્યગ્રંથે ખુલ્લા શબ્દોમાં કહી રહ્યા છે. આટલા જ માટે ટીકાકાર મહારાજા પણ બિજો અર્થ જણાવે છે. જુઓ તેમનાં વચન “
કુટમાં વીજપૂર ”
૬ માં શબ્દનો અર્થ મસા શબ્દમાં જ પ્રત્યય સ્વાર્થમાં હોવાથી માંસ શબ્દનો જે અર્થ તે માંસક શબ્દને પણું સમજ. માંસ શબ્દને અર્થ નીચે પ્રમાણે છે
માં -લોકપ્રસિદ્ધ માંસ. માં-ફળને વચલો ગલ. જુઓ વાભેટ. त्वक् तिक्तकटुका स्निग्धा मातलुंगस्य वातजित् ।
बृहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरं गुरु ॥ તથા જુઓ સુશ્રુતસંહિતા-,
त्वक तिक्ता दुर्जरा तस्य वातकृमिकफापहा । स्वादु शीतं गुरु स्निग्धं मांसं मारुतपित्तजित् ॥
