Dhvanyaloak

Author(s): Anandvardhanacharya, Abhinavguptacharya, Durgraprasad Pt., Wasudev Laxman Shastri
Publisher: Pandurang Jawaji

Page 11

२
काव्यमाला |
'काव्यस्यात्मा ध्वनिरिति बुधैर्यः समाम्नातपूर्वस्तस्याभावं जगदुरपरे भाक्तमाहुस्तमन्ये ।
ध्वन्यते । नखानां प्रहरणत्वे, प्रहरणेन च रक्षणे कर्तव्ये नखानामव्यतिरिक्तत्वेन करणत्वात्सातिशयशक्तिता कर्तृत्वेन सूचिता । ध्वनितश्च परमेश्वरत्य व्यतिरिक्त केरणापेक्षाविरहः । मधुरिपोरित्यनेन तस्य सदैव जगत्रासापसारणोद्यम उक्तः । कीदृशस्य मधुरिपोः । खेच्छया केसरिणः । न तु कर्मपारतन्त्र्येण, नाप्यन्यदीयेच्छया । अपि तु विशिष्टदानवर्हेननोचितात्तथाविधेच्छापरिग्रहौचित्यादेव स्वीकृतसिंहरूपस्येत्यर्थः । कीदृशा नखाः । प्रपन्नानामार्तिं ये छिन्दन्ति । नखानां छेदकत्वमुचितम् । आर्तेः पुनश्छेद्यत्वं नखान्प्रत्यसंभावनीयमपि तदीयानां नखानां खेच्छानिर्माणौचित्यात्संभाव्यत एवेति यावत् । अथवा त्रिजगत्कण्टको हिरण्यकशिपुर्वि र्श्वस्योत्क्लेशक इति स एव वस्तुतः प्रपन्नानां भगवदेकशरणस्थितीनां जनानामार्तिकारित्वान्मूर्तेवार्तिस्तं विनाशयद्भिरार्तिरेवोच्छिन्ना भवतीति परमेश्वरस्य तस्यामप्यवस्थायां परमकारुणिकत्वमुक्तम् । किं च ते किंगुणाः । खच्छेन खच्छतागुणेन नैर्मल्येन । स्वच्छ मृदुप्रभृतयो हि मुख्यतया भाववृत्तय एव । खच्छायया च वैंकहृद्यरूपया कृत्यायासितः खेदित इन्दुर्यैः । अत्रार्थशक्त्यनुरणनमूलेन ध्वनिना बालचन्द्रत्वं ध्वन्यते । औयासनेन तत्संनिधौ चन्द्रस्य - च्छायत्वप्रतीतिरहृद्यत्वप्रतीतिश्च ध्वन्यते । आयासकारित्वं च नखानां सुप्रसिद्धम् । नरहरिनखानां तेच लोकोत्तरेण रूपेण प्रतिपादितम् । किं च तदीयां स्वच्छतां कुटिलिमानं चावलोक्य बालचन्द्रः खात्मनि खेदमनुभवति । तुल्येऽपि खच्छकुटिलाकारयोगेऽमी प्रपन्नार्तिनिवारणकुशलाः, न त्वहमिति व्यतिरेकालंकारध्वनिः । किं चाह पूर्वमेक एवासाधारणवैशद्यहृद्या कारयोगात्समस्तजनाभिलषणीयताभाजनमभवम्, अय पुनरेवंविधा नैखा दश बालचन्द्राकाराः संतापार्तिच्छेदकुशलाश्चेति ताने लोको बालेन्दुबहुमाने न पश्यति, न तु मामित्याकलयन्वालेन्दुरविरत मायासमनुभवतीत्युत्प्रेक्षापह्नुतिध्वनिरपि । एवं वस्त्वलंकाररेंसमेदेन त्रिधा ध्वनिरत्र श्लोकेऽस्मद्गुरुभिर्व्याख्यातः ॥ अथ प्राधान्येनाभिधेयखरूपमभिदधदप्रधानतया प्रयोजनप्रयोजनं तत्संबन्धं प्रयोजनं च सामर्थ्यात्प्रकटयन्नादिवाक्यमाह - काव्यस्यात्मेति । काव्यात्मशब्दसंनिधानाद्बुध
१. ‘शक्तता' ग. २. 'कारणापेक्षा' ख. ३. 'खेच्छाकेसरिणः' ग. ४. 'हननोचिततथाविधेच्छापरिग्रहादेव' ग. ५. 'संभावित' क ख ६. 'विश्वक्लेशकरण एवेति' ग. ७. ‘तदेक' ख. ८. 'अपि ' ग-पुस्तके नास्ति. ९. 'परम' क ख - पुस्तकयोर्नास्ति. १०. 'चक्र' ख. ११. 'आयासेन' क-ख. १२. ‘तच' क-ख-पुस्तकयोर्नास्ति. १३. ‘नखा' क-ख-पुस्तकयोर्नास्ति. १४. ' एवं ' ग. १५. ' इत्युत्प्रेक्ष्यते इत्युत्प्रेक्षापहुति' क- ख. १६. 'रस' ग-पुस्तके नास्ति. १७. 'प्रयोजन' ग-पुस्तके नास्ति. १८. ' तत्संबन्धिप्रयोजनं' ग.