Atmanand Prakash Pustak 086 Ank 05

Author(s): Kantilal J Doshi, Prafulla R Vora
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 4

શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યની સાહિત્ય સાધના
લેખક : શ્રી કુમારપાળ દેસાઈ (ગતાંક પાના નં. ૬૦ નું ચાલુ ) પરંતુ સામાન્ય રીતે “પરિશિષ્ટ પર્વ” તરીકે તે વધુ
આ રીતે ધમૅપ્રદેશના પ્રજનથી ગ્રંથની જાણીતું છે. આમાનાં કથાનકે હેમચંદ્રાચાર્ય રચના હેમચન્દ્રાચાર્યે કરી છે. ઉત્તરાવસ્થામાં આવે અન્ય ગ્રંથોમાંથી લીધાં છે. પરંતુ એને કાવ્યનું વિરાટ ગ્રંથ રચવ તે કઈ સામાન્ય બાબત નથી. માધુર અને કાવ્યનું સ્વરૂપ હરચંદ્રાચાર્ય ધાર્મિક દૃષ્ટિએ આમાંથી જૈનધર્મ, તત્વજ્ઞાન અને આપ્યું છે. જંબુસ્વામીથી આરંભી વજન સુધીના પ્રણાલીને પરિચય પ્રાપ્ત થાય છે. તે ઐતિહાસિક પટ્ટધરોની કથા અને આનુષગિક ઐતિહાસિક દષ્ટિએ પણ દસમા પર્વના બે વિભાગો અત્યંત કથાનકો પદ્યરૂપે હેમચન્દ્રાચાર્યો આપ્યા છે, જે ઉપયોગી છે. છંદ, અલંકાર અથવા કાવ્યશાસ્ત્ર કે તેમનું અસાધારણ પદ્યરચનાકૌશલ દર્શાવે છે. શબ્દશાસ્ત્રની દષ્ટિએ આ મહાકાવ્ય અભ્યાસીઓને આમાં સમાવિષ્ટ કેટલીક લેકકથાઓ અને અમુક મબલક સામગ્રી પૂરી પાડે છે. કવિના મુખેથી દષ્ટાંતે અત્યંત રસદાયક છે. જેન પટ્ટધરોના કાવ્યપંક્તિઓ દબદ્ધ વાણીમાં કેટલી સરળ અને ઇતિહાસની દષ્ટિએ પણ તેનું મહત્વ છે. અનુટુપ પ્રવાહી રીતે વહેતી હશે તેની પ્રતીતિ આ મહા છંદમાં કુલ ૩૪૫૦ લેક આપ્યા છે. જંબુસ્વામી કાવ્ય કરાવે છે. શ્રી મધુસુદન મેદી નેંધે છે. અને સ્થળભદ્રનાં ચરિત્રો ધ્યાનપાત્ર છે. આમાં
હેમચંદ્રાચાયન' કલિકાલસર્વનનું બિરુદ આ માત્ર આચાયેની નામાવલિ આપવાને બદલે એને એશ્લે ગ્રંથ પણ સિદ્ધ કરી શકે એવો એ વિશાળ, સંબંધિત નાની-મેટી કથાઓ પણ મૂકી છે. ગંભીર, સર્વદશી છે.” ૨૩
પ્રમાણમીમાંસા એ હેમચન્દ્રાચાર્યનો પ્રમાણ ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષચરિત્રની રચના કર્યા પછી શાસ્ત્ર વિશે પાંચ અધ્યાય ગ્રંથ છે. આમાં હેમચંદ્રાચાર્યે તેર સર્ગમાં “પરિશિષ્ટ પર્વ ની પ્રમાણલક્ષણ, પ્રમાણવિભાગ, પોક્ષલક્ષણ, પરાર્થરચના કરી. આ ગ્રંથમાં એમણે પૂર્વાચાર્યોએ રચેલા નુમાન, હેત્વાભાસ, વાદલાણી વગેરેની પારિભાષિક ગ્રંથને આધાર લઈ આમાંની ઘણી માહિતી એક- ચર્ચા જૈનસૂત્રસિદ્ધતા અને જૈનન્યાયશાસ્ત્રને ત્રિત કરી લીધી છે. આમાં ભગવાન મહાવીરના લક્ષમાં રાખીને કરવામાં આવી છે. આ ગ્રંથ એમનાં નિર્વાણ પછીના સુધર્મ સ્વામી, જંબુસ્વામી, ભદ્ર- સમયમાં વાદાનુશાસન તરીકે ઓળખાતો હતો. બાસ્વામી, વસ્વામી વગેરે જૈન પરંપરાના તેના પર પોતે જ ટીકા લખી. જોકે અત્યારે તે સાધુઓને વૃત્તાંત બીજી અનેક નાનીમેટી કથાઓ બીજા અધ્યાયના પ્રથમ આલિંક સુધી ભાગ જ સાથે વર્ણવવામાં આવ્યું છે. શ્રેણિક, સંપ્રતિ, પ્રાપ્ય છે. આ કૃતિ અપૂણ હે વાને કારણે શ્રી ચંદ્રગુપ્ત, અશોક વગેરે રાજાઓનો ઇતિહાસ હેમચન્દ્રાચાર્યની છેલી કૃતિ હશે તેવું અનુમાન એમણે તેમાં ગૂંથી લીધે છે. “ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષ- થઈ શકે ખરું ? કહિતની દષ્ટિએ રચાયેલા આ ચરિત્ર'નાં દસ પર્વ પછી એના જ અનુસંધાનમાં ગ્રંથની સંપૂર્ણ પ્રત પ્રાપ્ત થાય તો યે દશનનું એ જ શિલીએ લખાયેલાં આ ચરિત્રોને ગ્રંથકતાએ હેમચન્દ્રાચાર્યના જ્ઞાનનું નવનીત પામી શકાય. પરિશિષ્ટપવ” તરીકે ઓળખાવ્યા છે. પ્રો: યાકોબી સિદ્ધસેન દિવાકર અને હરિભદ્રસૂરિની સત્યશોધક આ ગ્રંથને “સ્થવિરાવલિ તરીકે ઓળખાવે છે. દષ્ટિ હેમચન્દ્રાચાર્યમાં હતી એની પ્રતીતિ આ
૭૦ ]
| આત્માનંદ-પ્રકાશ