Atmanand Prakash Pustak 086 Ank 04

Author(s): Kantilal J Doshi, Prafulla R Vora
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

૧૧૦૦માં થઈ ગયેલા રુક પછી ૬૦-૭૦ વર્ષ જૂના સમયથી સંસ્કૃત કવિઓને આકર્ષતા થયેલા હેમચંદ્ર પતેર અલંકારમાંથી ઓગણત્રીસ સાસક્તિ અલંકાર સાથેના લેષના સંબંધની અલંકારે જ આપે છે.
સુંદર અને વાજબી ચર્ચા તેઓ “વિવેક”માં કરે આમ હેમચંદ્રાચાર્ય અલંકારના વર્ગીકરણમાં છે. ત્યારપછી આવતા વ્યતિરેક અલંકારમાં વિશ્વવધારે પડતે વિસ્તાર ન કરતાં વિષયને બને તેટલા નાથની જેમ અડતાલીસ કે મમ્મટની જેમ ચોવીસ સંક્ષેપમાં સમાવવા પ્રયત્ન કરે છે. તેઓ પોતે જ પ્રકારે હેમચંદ્ર આપતા નથી. આવા પ્રભેદોનો કહે છે, “અમારા પ્રતા વિવાદ = 1. વિસ્તાર કરવા પિતાના હેતુ માટે યોગ્ય ન લાગવાથી જિલ્લાવિકા નદીની સરિત, તારકત. તેઓ માત્ર આઠ જ ભેદ આપે છે, જે ઉચિત છે. દાનતે
અર્થાન્તરન્યાસ અલંકારના નિરૂપણમાં તેમની મૌલિ. | હેમચંદ્રાચાર્યના અલંકારનિરૂપણ જોતાં પ્રથમ
કતા તેમ જ ઔચિત્યદષ્ટિ દેખાઈ આવે છે, જયારે તેઓ ઝરેTET નમતા ઉપમાને નિરપે રમણીય એવા સસન્ટેહ અલંકારની હેમચંદ્રાચાર્ય છે. તેઓ તેમાં સાત પ્રકારે બતાવે છે. ત્યારપછી આપેલી વ્યાખ્યા “રસગંગાધર'કાર જગન્નાથે આપી ઉપમા જેટલા સર્વવ્યાપક નહીં, પણ કવિસૃષ્ટિમાંથી છ
આ છે તેવી રમણીય તે નથી, પરંતુ તેમાં સાદાઈ અને
નવીનતા તે છે જ. આ પછી અપહૂનુતિ અલ. નીપજેલ ઉપ્રેક્ષાનું નિરૂપણ કરે છે. આ પછી ન
કારમાં તેઓ વ્યાક્તિ અલંકારને સમાવી લે છે; ઉપમા કરતાં અનુભૂતિની વધુ ઉત્કટાતા ધરાવતા રૂપક
તેને જુદું સ્થાન આપ્યું હોત તો યેગ્ય લેખાત. અલંકારની વાત કરે છે. આમાં તેઓ એક વિષય
તેવી જ રીતે પર્યાય અને પરિવૃત્તિ બંનેને પરિવૃત્તિ રૂપક અને અનેકવિષયરૂપક જેવા પ્રકારે ઉદાહરણ સહિત સમજાવી આહાર્યાવયવ અને ઉભયાવયવને
નામના એક જ અલંકારમાં સમાવી લે છે, તેમાં
પણ બહુ ચિત્ય દેખાતું નથી. વળી અહીં આ અસ્વીકાર કરે છે, જ્યારે નિદશના અલંકારમાં
અલંકારને સાવવાના ઔચિત્યને સિદ્ધ કરવા જરી પ્રતિવસ્તૃપમાં, દૃષ્ટાંત જેવા અલંકારોને સ્થાન આપ
સરખો પ્રવાસ પણ નથી કરતા. કદાચ તેઓ વાની સાથે મમ્મટની પદાર્થગા નિદશનાને ભૂલી જ
સંક્ષિપ્તતાના આગ્રહને વશ થઈને જ આમ કરતા જાય છે! વળી તેને અતિશયોક્તિમાં સ્થાન આપી
હોય. આથી કંઈક ઔચિત્યભંગ થવા છતાં પિતાનું ભારે ગોટાળે પેદા કરે છે. દીપક અલંકારમાં તેઓ
નિરૂપણ સરળ બનાવવાને તેમને યત્ન છે. વળી તુલ્યગિતા, અન્ય અને માલાદીપકને સ્વીકાર
ૌદર્ય દષ્ટિએ કાનપાત્ર એવા સૂકમ અલંકારને કરે છે, પણ કારકદીપકનો અસ્વીકાર કરે છે. જ્યારે
તેઓ અનુમાનાલંકારમાં સમાવેશ કરી દે છે. વળી પર્યાયકિત અલંકારની હેમચંદ્ર આપેલી વ્યાખ્યા
હેમચંદ્રાચાર્ય ઉક્તિવૈચિત્ર્ય મુજબ વિવિધ અલઘણી જ કિલષ્ટ અને અર્થસંદિગ્ધતા જન્માવે તેવી છે, જે રસગંગાધરકાર ઘણી જ સરળ અને સુંદર
કાર ભેદોના પ્રપંચમાં પડવા નથી ચાહતા. અને
છે તેથી જ વિરોધ અલંકારમાં આઠ જેટલા અલંકાર રિતે આપે છે. અશિક્તિમાં તેઓ ઘણું અલ.
મૂકી તેમણે સંક્ષેપ સાથે છે. વળી છેલ્લા અલકારને તેનાં અંગ બનાવી તેનું ઘણું જ સંક્ષેપમાં
કારમાં તે “વિવેક'માં પણ તેઓ વિશદ ચર્ચા નિરૂપણ કરે છે. આ માટે તેઓ “વિવેક'માં કારણ
કરવાને બદલે ઝડપથી પ્રચલિત અલંકારે સમજાવતા આપે છે, પણ તે બધાને આપણે સ્વીકારી શકતા
જાય છે. અહીં તેઓ માત્ર જૂની પરંપરાને વળગીને નથી. આક્ષેપ અલંકારમાં બહુ ઉપપ્રકારમાં ન પડતાં
અભ્યાસીઓને વધુ ને વધુ અલકારેને ખ્યાલ તેઓ સારી વ્યાખ્યા જ આપે છે, જ્યારે સોક્તિ જેવા અલંકારને સ્વતંત્ર સ્થાન આપવામાં તેમની આપતા જણાય છે. સૌદર્યદષ્ટિ દેખાય છે.
અલંકારવિવેચનમાં હેમચંદ્રાચાર્યને હેતુ ફેબ્રુઆરી-૮૯ ]
[પ૭