Atmanand Prakash Pustak 086 Ank 04

Author(s): Kantilal J Doshi, Prafulla R Vora
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યની સાહિત્ય સાધના
44. 444 (44 લેખક : શ્રી કુમારપાળ દેસાઈ
(ગતાંક પાના નં. ૪૮ નુ` ચાલુ ) શબ્દશાસ્ર અને કોશની રચના કર્યા બાદ કળિ કાળસ`જ્ઞની દૃષ્ટિ કાવ્યશાસ્ત્ર તરફ વળી. સસ્કૃત અલ’કારગ્ર’થેાની પર’પરામાં હેમચ'દ્રાચાર્ય' કાવ્યાનુશાસન 'ની રચના કરી. ‘ કાવ્યાનુશાસન ’ના મુખ્ય ત્રણ ભાગ છે. એક સૂત્ર, બીજી વ્યાખ્યા અને ત્રીજી વૃત્તિ આ અધ્યાયમાં લખાયેલા આ ગ્રંથમાં કુલ ૨૦૮ સૂત્રેા છે. સૂત્રેાની વ્યાખ્યા કરનારી ચર્ચા ‘ અલ’કારચૂડામણિ 'ને નામે મળે છે, જ્યારે એ વ્યાખ્યાને વિશેષ સ્પષ્ટ કરવા માટે વિવેક’ નામની ઉદાહરણ સહિતની વૃત્તિ મળે છે. આ સૂત્ર, વ્યાખ્યા ને વૃત્તિ-ત્રણેના કર્તા હેમચંદ્રાચાય છે. હેમચંદ્રા ચાયે ત્રિનિટ રાજાદાપુષ પતિ 'માં દર્શાવ્યું છે તેમ યાનશાસ્ત્ર' જેવા ગ્રંથા પોતાને માટે છે, જ્યારે અમુક ગ્રંથા સિદ્ધરાજને માટે છે તેમ આ ગ્રંથ ‘સ્ટેજ ’ છે. આમાં સામાન્ય અભ્યાસીઓને કાવ્યશાસ્ત્રના ખ્યાલ આપવાના હેતુ રહેલા છે. આથી જ તેમણે જુદી જુદી કક્ષાએના અભ્યાસીઓને ઉપયોગી નિવડે માટે ‘નૂત્ર' ‘āાપાટીદા’ તેમ જ • વિષેસુડામ’િ. નામની વિસ્તૃત ટીકા આપી છે. આ બાબત પણ તેમના હેતુને વધુ સ્પષ્ટ કરે છે.
.
માં ૮૨૫ એમ સમગ્ર · કાવ્યાનુશાસન માં ૧૬૩૬ ઉદાહરણા મળે છે. આમાં પચાસ કવિઓ અને ૮૧ ગ્રંથાના નામેાલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે. અ દર્શાવે છે કે કળિકાળસજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે વિશાળ ગ્રંથસ ચય હતા, અને • કાવ્યાનુશાસન ’ર્ન રચના માટે એમણે અનેક ગ્રંથોનું પરિશીલન કર્યુ હતું. આનંદવર્ધન, અભિનવગુપ્ત, રૂદ્રટ, રાજશેખર મમ્મટ્, ધનય વગેરે આલકારિકાના ગ્રંથાન સિદ્ધાંતાની સ’ચેાજના કરીને તેમણે ‘કાવ્યાનુશાસન ’ ની રચના કરી છે. સર્વગ્રાહી શિક્ષાગ્રંથ બનાવવાન હેતુને લક્ષમાં રાખીને એમણે એવી કલ્પના કરી કે પહેલા વિદ્યાર્થી ‘શબ્દાનુશાસન' શીખે, કોશનુ જ્ઞાન મેળવે અને પછી કાવ્યરચનામાં પ્રવેશ મેળ વવા માટે અલ’કારગ્રંથેાની કેડી પર પગ મુકે આને કારણે એમણે પૂર્વાચાર્યાં કરતા અલકારની વ્યવસ્થા જુદી રીતે કરી છે તેને વિગતે વિચાર કરીએ,
કાલક્રમે જોતાં ભરત માત્ર ચાર જ અલકારોને વ્યાખ્યા સાથે ઉલ્લેખ કરે છે. તે પછી વિષ્ણુ ધર્માંત્તર 'પુરાણમાં બે શબ્દાલંકાર અને સાળ અર્થાલ'કાર મળી કુલ અઢાર અલ'કાર નજરે પડે છે. આ પછી ભિટ્ટ અને ભામહ આડત્રીસ અલકા રજૂ કરે છે, જ્યારે દડી પાંત્રીસ અને ઉદ્ભત એકતાળીસ અલકારો બતાવે છે. વામન તેના ‘કાવ્યાલંકાર' સૂત્રમાં તેત્રીસ અલકારે આપે છે, જ્યારે ધ્વનિને કાવ્યના આત્મા ગણતા આનંદવર્ધન અલકારને ઢારાચ: ગણી તેનું મહત્ત્વ ઘટાડી નાખે છે, ત્યાર બાદ રુદ્રષ્ટ અઠ્ઠાવન અને મમ્મટ તે સાથી હાર.
વધુ અલકારે આપે છે. આ પછી ‘ સત્ત્વના કર્તા રુચ્યક પાંચાત્તેર જેટલા અલકારો વ્યાખ્યા અને ઉદાહરણ સાથે રજૂ કરે છે. ઇ. સ.
| આત્માન’દ-પ્રકાશ
‘કાવ્યાનુશાસન ’માં રાજા કુમારપાળના ઉલ્લેખ નથી. આથી જયસિંહ સિદ્ધરાજના જીવનકાળમાં જ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન' પછી ‘કાવ્યાનુશાસન'ની રચના થઇ હશે. આના આઠ અધ્યાયમાં કાવ્યનું પ્રયાજન, કવિની પ્રતિભા, કાવ્યના ગુણદોષ, રસ, ભાવ અને ગુણના પ્રકારે, શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર, કાવ્ય અને નાટકનાં પ્રકારો જેવા વિષયની છણાવટ પુરાણુ ગામી આલકારિકાના અવતરણા સહિત કરી છે. આમાં ‘અલ’કારચૂડામણિ ’માં ૮૦૭ અને ‘વિવેક ’
૫૬ ]