Atmanand Prakash Pustak 069 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

વિપશ્યના
લેખક : મનસુખલાલ તા, મહેતા વિ, અર્થાત વિશેષ પ્રકારે અને પશ્ય એટલે જેવું તેથી વિપશ્યનાને અર્થ ચારે તરફથી જેવું એવો થાય છે. પાલિભાષાના વિપસના શબ્દમાંથી વિપશ્યના શબ્દ સધાય છે. શ્રી સત્યનારાયણ ગોયન્કા જેઓ વરસોથી બરમામાં રહેતાં હતાં તેઓ આ વિશિષ્ટ કોટિના ધ્યાનની શિબિર ચલાવે છે. આજ સુધીમાં આવી પંચાવન શિબિર થઈ ગઈ છે. આ શિબિરો દશ દશ દિવસ માટેની હોય છે. તેમાં દરરોજ આઠથી દશ કલાક ધ્યાન ધરવાનું હોય છે. ધ્યાન ઉપરાંત બૌદ્ધગ્રંથેના આધારે જીવનને નિર્મળ–શુદ્ધ કરવાનો પણ સાધકને ઉપદેશ આપવામાં આવે છે. શિબિરમાં સાધકોને એક જ વખત સાદું ભેજન મળે છે અને સવારે નાસ્તામાં દૂધ-શુલી, સાજે પાંચ વાગે ચા અને રાતે નવ વાગે સૂવાના સમયે દૂધ તેમજ ફળ આપવામાં આવે છે. આ શિબિરો પાછળ કમાવાની કોઈ વૃત્તિ નથી.
શ્રી ગોયન્કા અત્યંત સાધનસંપન્ન અને સુખી માણસ છે. વરસો પહેલાં અસાધ્ય એવી બીમારીથી તેઓ રીબાઈ રહ્યાં હતાં અને તેના નિવારણ અર્થે યુરોપ તેમજ અમેરિકા પણ જઈ આવ્યા, પરંતુ તેનું કશું પરિણામ આવી શકયું નહીં. તે પછી ધ્યાનની આ પ્રક્રિયા દ્વારા તેઓ દર્દમુક્ત થયા અને તેને લાભ જનતાને મળે એજ ઉદ્દેશ આવી શિબિરે પાછળ છે. છેલ્લા માર્ચ માસમાં આવી એક શિબિરમાં હું બેઠો હતો અને તે આધારે અન્ય લોકો પણ ધ્યાનની આ પ્રક્રિયા સમજી શકે તે ઉદ્દેશથી આ લેખ લખવામાં આવેલ છે.]
ધ્યાનની આ પ્રક્રિયામાં પ્રથમ શ્વાસોશ્વાસ તેમ વિચારેને પ્રવાહ પણ માનવ મનમાં પ્રત્યે મનને એકાગ્ર કરવાનું હોય છે. શ્વાસોશ્વાસ ચાલતું જ હોય છે. પણ સામાન્ય રીતે આપણે લઈએમૂકીએ છીએ ત્રણ દિવસના આવા અભ્યાસ પછી અનિત્યતે જ પ્રમાણે લેવા-મૂકવા. શ્વાસ છોડતી વખતે તાની ભાવના વિષે સમજાવવામાં આવે છે. તે ક્રિયાને અંતે હોઠના ઉપલા ભાગમાં વંદન રૂપ અનિત્ય છે–વેદના અનિત્ય છે-સંજ્ઞા થાય છે. પ્રથમ ત્રણ દિવસ આ ધ્યાન પદ્ધતિ પર અનિત્ય છે-સંસ્કાર અનિત્ય છે-વિજ્ઞાન અનિત્ય મનને એકાગ્ર કરવાનું હોય છે. ધ્યાનની – જે અનિત્ય તે દુઃખકર, જે દુઃખકર તે શરૂઆતમાં જાતજાતના વિકલ્પ-વિચારો મનમાં અનાત્મક, જે અનાત્મક તે મારું નથી, તે હું ઊઠે છે પણ તેથી ગભરાવાની કે નિરાશ થવાની નથી, તે મારો આત્મા નથી. આ પ્રમાણે જરૂર નથી. જંગલમાંથી વૃક્ષના સુકાં પાંદડાં, યથાર્થ તથા સમ્યપ્રજ્ઞાથી જેવું. બધું જ કચરો, કેઈ ને ઉપાડી જતાં જોઈએ તે તેનું ક્ષણભંગુર છે અને દરેકમાં પરિવર્તન થાય છે. આપણને જેમ કાંઈ મહત્ત્વ નથી, તેમ આવા ક્ષણભંગુરને અર્થ ક્ષણે ક્ષણે જેને નાશ થતો વિચારોને પણ કશું મહત્ત્વ આપવું નહીં. આવા જાય છે તેમ કરવામાં આવ્યા છે. આ વિધાન વિચારે પ્રત્યે દુર્લક્ષ કરવાથી ધીમે ધીમે તેને મુજબ રૂ૫, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન પ્રવાહ મંદ પડતો જશે. નદીમાં જેમ પાણીને એ પાંચે અંધ ઉપર અનિત્યતાની ભાવના પ્રવાહ એકધારો સતત ચાલી રહેલું હોય છે કરવાની છે.
વિપશ્યના
૧૪૧