________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન ફાગુસંગ્રહ
( સમાચન)
પ્રાચીન–મધ્યકાલીન યુગમાં વસંતઋતુમાં-ફાગણ- જુદા જુદા જૈન ભંડારોમાં ઊંચા પ્રકારની સાહિત્યચૈત્ર માસમાં ગાવા માટે રચાયેલાં, ભાવને જામત કૃતિઓ હસ્તલિખિત પ્રતિરૂપે રહેલી છે તેને ખ્યાલ કરતાં પ્રકૃતિવર્ણનવાળાં કાવ્યો “ફાગુ' કહેવાય છે. આપે છે. તેમનાં બહુ થોડાં જુદા પુસ્તકરૂપે પ્રાચીન ગૂર્જર
સંગ્રહમાં જૈનેતર કરતાં જૈન ફાગુઓની સંખ્યા કાવ્યસંગ્રહ, ” “ પ્રાચીન કાવ્યસુધા” તથા “ઐતિહા- વિશેષ છે. તેમાંના કુલ ૩૮ ફાગુઓમાંથી ૨૮ ફાગુસિક જૈન કાવ્યસંગ્રહ” માં, તેમ જ જુદાં જુદાં
એમાં જૈન ધર્મના મહાન વ્યક્તિઓના પ્રેરણાત્મક સામયિકમાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં છે. મહારાજા સયાજીરાવ
જીવનપ્રસંગોને ગૂંથી લેવામાં આવ્યા છે. એક જ વિશ્વવિદ્યાલય, વડોદરા તરફથી તાજેતરમાં આવાં ૩૪ પ્રસંગનું નિરૂપણ કરતાં એકથી વધુ ફાગુઓ પણ જેટલાં ફાગુએન સંગ્રહ “પ્રાચીન ફાગુસંગ્રહ' નામથી તેમાં છે. નેમિનાથ વિષે ૯, સ્થૂલિભદ્ર વિષે 8 અને પ્રગટ થયા છે અને તેનું સંપાદન જાણીતા વિદ્વાન પાર્શ્વનાથ વિષે ૨ ફાગુઓ છે. એક જ જીવનપ્રસંગનું સંશોધક છે. ભોગીલાલ સાંડેસરાએ શ્રી સોમાભાઈ જુદા જુદા કવિઓએ કેવું વિવિધ નિરૂપણ કરેલું છે પારેખની મદદ
તેનું, આ રીતે સુંદર ઉદાહરણ તેમાંથી મળે છે.
આપણું પ્રાચીન-મધ્યકાલીન સાહિત્ય ધમપ્રધાન આ ફાગુઓ વિક્રમની ૧૪ મી સદીથી ૧૮ મી ,
હતું એ અભિપ્રાય હવે નિરાધાર કરતે જાય છે. સદી સુધીના સમય દરમ્યાન રચાયેલાં છે. તે કાળમાં
આ ફાગુસંગ્રહ તે માટે એક સચોટ પ્રમાણ પૂરું આ કાવ્યપ્રકારની પરંપરા કેવી ચાલુ હતી તેમ જ
પાડે છે. ધર્માથે પણ તેમાં કરવામાં આવેલ પ્રશ્ય જેન તથા જૈનેતર કવિઓએ તેને કે ખીલવ્યો
કે શૃંગારને વિનિયોગ તત્કાલીન સમાજની રસવૃત્તિ હતે એ તેથી સુંદર રીતે જાણવા મળે છે. ૧૪ મી ,
- કેવી ઉત્કટ હશે તેને આબેહૂબ ખ્યાલ આપે છે. સદીથી ૧૮ મી સદી સુધીની ગુજરાતી ભાષાને
- ફાગુસાહિત્યની ખાસ વિશિષ્ટતા તે એ છે કેસળંગ વિકાસક્રમ-જે એક જ પુસ્તકમાં ભાગ્ય સાંપડે
પ્રાચીન–મધ્યકાલીન યુગની ઊંચા પ્રકારની રસથી છે તે–પણ તેમાં પ્રાપ્ત થાય છે, જે ભાષાના અભ્યાસીને
ઊછલતી કવિતા તેમાં પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રાચીન ફાગુઘણે ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે.
સંગ્રહ” નાં ઘણાંખરાં ફાગુઓ ઉત્તમ કવિતાના સંપાદકોએ શ્રમ લઈને વડોદરા, પાટણ, જેસ- નમૂનારૂપ છે. નાયિકાનાં નખશીખ સૌદર્યનાં, ઋતુલમેર, લીંબડી, ચાણસ્મા, વગેરે સ્થળોના જૈન ભંડારો એની પ્રકૃતિનાં ને નાજુક પ્રસંગને અલંકાર-કલ્પનાતથા ગૂજરાત વિદ્યાસભા અને પ્રાચ વિદ્યામંદિર ભર્યા, ભભકભર્યા, ચિત્રાત્મક વર્ણને તેમાં ઠેર ઠેર જેવી સંસ્થાઓના હસ્તલિખિત ગ્રંથના ભંડારોમાંથી વેરાયેલાં માલુમ પડે છે. સ્થળસંકેચને કારણે બહુ હત મેળવીને આ ફાગુઓના આધારભૂત પાઠ ડાં ઉદાહરણે અહીં આપી શકાશેઆપ્યા છે. એટલું જ નહીં પણ એક જ ફાગુની ઝિરિમિટિ ઝિરિમિરિ ઝિરિમિરિ એ મેહા વરિસંતિ, શક્ય તેટલી વધુ હસ્તપ્રત મેળવીને પાઠાંતરે પણ ખલહલ ખલહલ ખલહલ એ વાહલા વહંત,
ધ્યા છે. આ રીતે પુસ્તકમાં સંશોધનની શાસ્ત્રીયતા ઝબઝબ ઝબઝબ ઝબઝબ એ વીજુલિય ઝબકઈ, જાળવવામાં આવી છે. સંપાદકની આ પ્રકારની ચરહર રિહર રિહર એ વિરહિણિમણુ કંપઈ. કાર્યપ્રણાલિ સંશોધનની દિશામાં કામ કરનારને નવીન
(જિનપદ્મસુરિકૃત “યૂલિભદ્ર ફાગુ') માર્ગદર્શન કરાવે છે અને ગુજરાત તેમ જ બહારના
[ ૭૫ ]e
For Private And Personal Use Only
