________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમ્યગદર્શન વિષે પ્રકીર્ણ ય .
લેખકઃ-મુનિ શ્રી પુણયવિજયજી (સંવિરૂપાક્ષિક)
(ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૫ થી શરૂ)
પક્ષ પ્રમાણના પાંચ ભેદ છે–સ્મૃતિ, સવ દૃષ્ટિને આત્મપ્રત્યક્ષ પર વિશેષ પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન અને આગમ. સ્પષ્ટીકરણ–“જે આત્મા અતીન્દ્રિય છે તે ૧. પૂર્વે જાણેલી વસ્તુને યાદ કરીને જાણવી અતીન્દ્રિયવડે જ ગ્રાહ્ય થઈ શકે ” તેના ઉત્તરમાં તે સ્મૃતિ. સમજવું કે મન અમૂર્તિક પદાર્થને પણ ગ્રહણ ૨. છાતવડે વસ્તુનો નિશ્ચય કરીએ તે કરે છે. તત્વાર્થ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે મશ્રિત- પ્રત્યભિજ્ઞાન. જ્ઞાનને વિષય સર્વ દ્રવ્ય છે.” વળી તે સૂત્રમાં “આ પક્ષ પ્રત્યક્ષમત્ત” કથિત કરેલું છે.
૩. હેતુથી જે વિચારમાં લીધું તે જ્ઞાન તર્ક. અર્થાત્ મતિ, શ્રુતજ્ઞાન એ પક્ષ પ્રમાણ છે,
૪. હેતુથી સાધ્ય વસ્તુનું જ્ઞાનતે અનુમાન. અને અવધિ, મન:પર્યય અને કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ
પ. આગમથી જે જ્ઞાન થાય તે આગમ. પ્રમાણ છે. તેમજ તર્કશાસ્ત્રમાં પ્રત્યક્ષ-પક્ષનું એ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ તથા પક્ષ પ્રમાણુના આવું લક્ષણ કર્યું છે-“૫ તિમાસા ભેદ છે. સ્વાનુભવદશામાં આત્માને જે જાણ પ્રત્યક્ષમwઇ gોક્ષમૂ–જે જ્ઞાન પોતાના વિષ- વામાં આવે છે તે શ્રુતજ્ઞાનવડે જાણવામાં યને સારી રીતે નિર્મળરૂપે જાણે તે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન આવે છે. શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક જ છે તે અને જે જ્ઞાન સારી રીતે સ્પષ્ટ ન જાણે તે પરોક્ષ. મતિ-શ્રુતજ્ઞાન પરેલ છે, તેથી ત્યાં આત્માનું
મતિ, શ્રુતજ્ઞાનના વિષય ઘણું છે, પરંતુ જાણવું પ્રત્યક્ષરૂપે હેતું નથી અને અવધિ, તે એક જ રેયને સંપૂર્ણ જાણી શકતા નથી મન:પર્યયજ્ઞાનનો વિષય રૂપી પદાર્થો જ છે તથા તેથી તે પરોક્ષ છે, અને અવધિ, મન:પર્યય- કેવળજ્ઞાન છદ્મસ્થ જીને હાય નહિ તેથી જ્ઞાનને વિષય શેડો છે, પરંતુ તે પોતાના સ્વાનુભવ વિષે અવધિ, મન:પર્યય, કેવળજ્ઞાન વડે વિષયને સ્પષ્ટ જાણે તેથી એક દેશ પ્રત્યક્ષ છે આત્માનું જાણવું હોય નહિ વળી અહીં જે અને કેવલજ્ઞાન સર્વ રેયને પોતે સ્પષ્ટ રીતે આત્માને સારી રીતે સ્પષ્ટ જાણે છે તેમાં જાણે તેથી સર્વ પ્રત્યક્ષ છે.
પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષપણું પણ સંભવતું નથી - પ્રત્યક્ષના બે ભેદ છે-પરમાર્થ પ્રત્યક્ષ ને
5 અને જેમ ત્રાદિવડે જાણવામાં આવે છે તેમ વ્યવહાર પ્રત્યક્ષ. અવધિ, મન:પર્યય ને કેવળ એક દેશ નિર્મળતાપૂર્વક પણ આત્માના જ્ઞાન તે સ્પષ્ટ પ્રતિભાસરૂપ છે તેથી તે અસંખ્યાત પ્રદેશાદિ જાણવામાં આવતાં નથી પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ છે અને નેત્રાદિવડે વર્ણાદિકને તેથી સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષપણુ પણ સંભવતું નથી. જાણીએ છીએ તેથી તે વ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ છે. અત્ર તે આગમ અનુમાનાદિક પરોક્ષ એક વસ્તુમાં મિશ્ર અનેક વર્ણ છે તે નેત્રવડે જ્ઞાનવડે આત્માને અનુભવ હોય છે. શ્રી જેનાસારી રીતે ગ્રહ્યા જાય છે તેથી તેને વ્યવહારિક ગમમાં જેવું આત્માનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવું પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
જાણી તેમાં પોતાના પરિણામને મગ્ન કરે છે
For Private And Personal Use Only
