Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 05

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય.
૧૦૭ દુષ્કર હોય છતાયે તરવજ્ઞાનનું શ્રેય એક્તા (અતિ ) છે એ નિર્વિવાદ રીતે સત્ય છે. અદ્વૈતનું અન્વેષણ કરવાને બદલે જે તત્ત્વજ્ઞાની વિશ્વમાં વિવિધ તો છે એમ માની એ તેના વિચારમાં નિમમ રહે તેને એ પરસ્પર વિભિન્ન તોથી કે તેમનાં જ્ઞાનથી જરાએ સુખ નહિ થાય. તેનાં ચિત્તનું સમાધાન અશક્ય થઈ પડશે. આવા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ પિતાનાં મંતવ્યમાં આખરે પરાસ્ત થાય એ નિઃશંક છે. અદ્વૈતમતવાદ સિવાય બીજા કેઈ પણ અસત્ય મંતવ્યથી કોઈ પણ તત્ત્વજ્ઞાનીની પ્રતિષ્ઠા ચિરકાલ નભી શકતી નથી એમ અનુભવથી સિદ્ધ થયું છે.”—( Life and matter)
આત્માનાં સત્ય જ્ઞાન નિમિત્તે બુદ્ધિનું સ્વરૂપ સૂક્ષમ બને અને બુદ્ધિથી આંતર નિરીક્ષણ જ થયા કરે તે એકતાની સિદ્ધિ શક્ય છે, એમ અતમતવાદીઓ માને છે. વેદાન્ત આંતર નિરીક્ષણને પ્રધાન સ્થાન આપે છે. આથી વેદાન્તની દ્રષ્ટિએ વિશ્વનું સ્વરૂપ કેવું છે તે ખાસ વિચારણીય થઈ પડે છે.
| વેદાન્ત ઇન્દ્રિયોથી પરાધીન રહેવું એ ઈષ્ટ નથી એમ સ્પષ્ટ રીતે પિકાર કરે છે. ઇંદ્રિયને પરાધીન રહીને પરતંત્ર્ય ભેગવવું એ વેદાન્તને માન્ય નથી. ઇન્દ્રિયને આશ્રય લઈને પરાયત્ત દશાને અનુભવ કર્યા કરે એ સામે વેદાને પડકાર કર્યો છે. પરિસ્થિતિમાં પરિવર્તનથી ઇંદ્રિયેની કાર્યશક્તિમાં પરિવર્તન થાય છે અને એ રીતે ઇઢિયે વિશ્વસનીય કે આશ્રયને પાત્ર નથી એ વેદાન્તને સ્પષ્ટ મત છે. ઇંદ્રિયને કારણે રજજુમાં સર્પને, વૃક્ષના થડમાં મનુષ્યનો અને છાયામાં ભૂતને ભાસ થાય છે. ઇંદ્રિયેની શક્તિનું મિથ્યાત્વ આથી પ્રતીત થાય છે. વેદાન્તને ઇંદ્રિયરૂપ બાહ્ય સાધનમાં લેશ પણ શ્રદ્ધા નથી. ઇંદ્રિયેનું કાર્ય વેદાન્તને એક પ્રકારની પ્રતારણારૂપ લાગે છે.
વસ્તુની નિરીક્ષા જેવી રીતે કરવામાં આવે તે રીતે વસ્તુનું સ્વરૂપ જણાય છે. વસ્તુની નિરીક્ષા અનુસાર વસ્તુના સંબંધમાં અનુમાન થાય છે, અન્વીક્ષણ કાર્ય અને અનુમાન ઇંદ્ધિ અને ચિત્તની સ્થિતિ ઉપર આધાર રાખે છે. દા. ત. જે મનુષ્યને કમળે થયો હોય તે બધી વસ્તુઓ પીળી જ દેખે છે. વસ્તુ શું છે ? એટલે એનું આંતર સ્વરૂપ શું છે તેનું જ્ઞાન નથી થતું. વસ્તુના સંબંધમાં અમુક ભાવોનો અનુભવ મનુષ્યને પ્રાયઃ થાય છે. એ ભાવે અન્ડીક્ષણનાં કાર્ય માટે એક અપરિપકવ સાધનરૂપ છે. અવીક્ષણ અર્થાત્ વિશ્વનું અસ્તિત્વ આ રીતે ઇન્દ્રિયોનાં કાર્ય ઉપર નિર્ભર રહે