Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 05

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

૧૦૬
(૪) ચિત્ત.
(૫) આત્મા.
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કણાદે આ નવે તત્ત્વા ( સત્ય દ્રવ્યે ) ના સ્વીકાર કર્યાં છે. કપીલ ઋષિએ માત્ર એ તત્ત્વાના જ સ્વીકાર કર્યાં છે. તેમનાં માનેલાં પ્રકૃતિ અને પુરૂષરૂપ બે તત્ત્વા ૯ તત્ત્વાથી વિભિન્ન છે. પ્રકૃતિ એટલે ભૌતિક પદાર્થા અને નૈસિર્ણાંક બળાતું આદિ કારણ, જીવન કે ચેતનાની આદિ શક્તિ તે પુરૂષ. ચેગમતમાં પણ આકાશ અને પ્રાણુ એ એ તત્ત્વાના જ સ્વીકાર કરેલા હાઇને, કપિલને સિદ્ધાન્ત અને ચેગમત તત્ત્વાની સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ મળતા આવે છે.
વિશ્વમાં કેટલા પ્રકારના પરમાણુઓ, દ્રવ્યે અને ખળાનુ અસ્તિત્વ છે, એનાં જ્ઞાન માત્રથી ઘણા મનુષ્યને સ ંતેષ નથી થતા. અદ્વૈતમતવાદની મહત્ત્વાકાંક્ષા પિરપૂર્ણ થાય એ ઉદ્દેશથી પરમાણુએ આદિમાં એકતાનું અન્વેષણ એ આવા મનુષ્યાનું પ્રધાન ધ્યેય હાય છે. બુદ્ધિ સ્થૂલ દ્રષ્ટિએ કાર્ય કરતી હોય ત્યારે નવ તત્ત્વાની માન્યતાથી મનુષ્યને પ્રાયઃ સતેષ થાય છે. નવ તત્ત્વાની પેલી મેર જવું એ સ્થૂલ ખુદ્ધિ માટે અશક્ય પણ થઈ પડે છે. બુદ્ધિ સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ કાર્ય કરતી થાય, અધ્યાત્મ દ્રષ્ટિએ વિશેષ પ્રગતિ થાય તે માન્ય તત્ત્વાની સંખ્યામાં ઘટાડો થવાના ઘણા જ સંભવ રહે છે. આ રીતે માન્ય તત્ત્વાની સંખ્યામાં ક્રમશઃ ઘટાડા થતાં છેવટે પ્રકૃતિ અને પુરૂષરૂપ એ તત્ત્વાનુ અભિગમન થાય છે. સાંખ્યમતવાદીએ આ એ જ તત્ત્વને સ્વીકાર કરે છે. સ્થળ બુદ્ધિથી વસ્તુઓની નિરીક્ષા થાય ત્યાં સુધી અદ્વૈતમતવાદની પ્રાપ્તિ શકય નથી. સ્થૂલ દ્રણને દ્રષ્ટા અને દ્રશ્ય વસ્તુમાં વિભેદ્ય લાગે છે. સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટાને દ્રશ્ય વસ્તુ અને દ્રષ્ટામાં કશેય ભેદ જણાતા નથી. કણાદ, કપીલ ઋષિ અને પતંજલી જેએ અનુક્રમે વૈશેષિક, સાંખ્ય અને ચેગ સિદ્ધાન્તાના સ્થાપકે હતા તેમણે વિશ્વનું નિરૂપણ સ્થૂલ દ્રષ્ટિથી કર્યું છે એમ સામાન્ય રીતે કહી શકાય. અદ્વૈતમતવાદમાં તેવું નથી. અદ્વૈતમતવાદમાં સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિનું જ પ્રાધાન્ય છે. આથી અદ્વૈતને સિદ્ધાન્ત હિન્દુઓના અધ્યાત્મ શાસ્ત્રોમાં અગ્રસ્થાને છે.
આ સૉંચ ધર્મ સિદ્ધાન્તના સંબંધમાં સમ તત્ત્વજ્ઞાએ પ્રશંસાના જ ઉર્દૂગાર કાઢ્યા છે. સર આલીવર લેાજે અદ્વૈતમતવાદની મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરતાં જણાવ્યુ' છે કેઃ—
“અદ્વૈતમતવાદ એ સર્વ તત્ત્વજ્ઞાનાનુ` ધ્યેય છે. અદ્વૈતની સિદ્ધિ ગમે તેટલી