________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વૈશાલી-લિચ્છવીઓની રાજધાની
૧૨૩ રામાયણ અને વૈશાલી. બુદ્ધ વર્ણવેલી વૈશાલી સંબંધી દંતકથા ઉપરથી વૈશાલીની સ્થાપના લિછવિઓને આભારી હતી અને વૈશાલી એક વિરાટ નગરી હતી એ બે વાતે બરાબર સિદ્ધ થાય છે. બહુ વિશાળ હોવાથી જ એનું નામ વૈશાલી પડયું હતું. રામાયણના બાળકાંડમાં વાલ્મિકીએ વૈશાલીની ઉત્પત્તિ જુદી રીતે વર્ણવી છે. એ કહે છે કે ઈવાકુથી અલખુષાને ગર્ભ રહ્યો, તે પુત્રરૂપે અવતર્યો. એનું નામ વિશાલ રાખવામાં આવ્યું. એણે જ આ નગરી સ્થાપી. એના નામથી નગરીનું નામ વૈશાલી પડયું. વિષ્ણુપુરાણના મતે ઈફવાકુવંશીય તૃણબિંદુથી અલંબુષાને ગર્ભ રહ્યો હતો અને વિશાલ નામને પુત્ર પ્રસ હતે.
રામાયણમાં એક બીજે પ્રસંગ છે. રાજર્ષિ જનકની રાજધાની-મિથિલામાં જવા સારૂ વિશ્વામિત્ર પ્રવાસ કરી રહ્યા છે. એમની સાથે રામ-લક્ષમણ પણ છે. વચમાં ગંગા નદી આવે છે. ગંગા ઉતરી ઉત્તર કિનારે પહોંચે છે ત્યારે તેઓ વૈશાલી નગરી જુએ છે, પણ વૈશાલી બરાબર ગંગાના કિનારા ઉપર જ હતી એ એને અર્થ નથી નીકળતે.
उत्तरम् तीरमासाद्य संपूज्यर्षिगणम् ततः गंगाकूले निविष्टास्ते विशालाम् ददृसुः पुरिम्
( અ. ૪૫ : શ્લ. ૯ ) એમ બને કે એમણે ઉત્તર-કિનારે ઉભા રહી, આઘે આઘે ઉભેલી નગરીની અટ્ટાલિકાઓ અથવા મંદિરના શિખરે નીરખ્યાં હોય. રામાયણમાં આ નગરીનું વર્ણન કરતાં એને ચાર-પાંચ વિશેષણથી વધાવી છે? - વિરાં નારી ગ્રાન્ રિવ્યામુ સ્વમાન્ તા...” ( અ. ૪૫, શ્લે. ૧૦-૧૧ ) એ એક “ઉત્તમ નગરી ” હતી, રમ્ય હતી, દિવ્ય હતી, સ્વર્ગની ઉપમાને યોગ્ય હતી.
મુનિ વિશ્વામિત્રે આ સ્થાનનું માહાતમ્ય સૂચવવા એક લાંબી કથા કહી છે. ટૂંકામાં એની મતલબ એ છે કે દેવરાજ ઈન્દ્ર અહીં એક હજાર વરસ રહ્યા હતા. ઈવાકુવંશીય નરપતિ સુમતિ એ સમયે અહીં રાજ્ય કરતે. મહામતિ ઈક્વાકુની કૃપાથી, એમના આશીર્વાદથી વૈશાલીના બધા રાજા
For Private And Personal Use Only
