________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મિહરાજ-પરાજય નાટકના પરિચય. તેવા હોય છતાં તે પ્રગો સમાજમાં મુકતાં લેખક અચકાય છે. યાતો ઉત્તેજન મળતું નથી. પરંતુ છેવટે કેટલાક સમય વ્યતીત થયા પછી સમાજને તેજ પ્રગ આરંભવા પડે છે. તેજ ન્યાયાનુસાર નાટકાદિ સાહિત્યની એ પરિસ્થિતિ છે. હેનું એક આધુનિક દષ્ટાંતથી સ્પષ્ટીકરણ નિહાળીએ. ગુજરાતી ભાષાનો પ્રારંભ લગભગ ૮૦૦-૯૦૦ વર્ષથી જણાય છે. તે દરમ્યાન અનેક રાસાઓ, વિવાહલા તથા પ્રબંધાદિ મળી આવે છે પરંતુ એક નાટક, નાટિકા કે પ્રહસન જણાતું નથી. પ્રાચીન સમયને બાદ કરીએ તે પણ અધુના લેખન વાચનના સાહિત્યને અનેકષ્ટિએ નૂતનરૂપ ધારણ કર્યા છતાં, અન્ય પ્રજામાં, અન્ય સમાજમાં તેવું સાહિત્ય નિહાળવા છતાં આપણામાં એક પણ તે ગ્રંથ અસ્તિત્વ ન ધરાવે તે શું શોચનીય નથી! જ્યારે જેનેતરમાં અઢારમા સૈકામાં રચાયેલાં નાટકે મળી આવે છે. અને વશમી શતાબ્દિમાં અનેક પ્રસંગોનાં, અનેક દષ્ટિથી રચાયેલાં જોવામાં આવે છે. અને તે સાહિત્ય માનવ-હૃદય કેટલું હરણ કરી શકે છે તે માટે વિશેષ લખવું આવશ્યક નથી.
મૂળ વિષય છોડી વિષયાંતર થવાયું તે ધ્યાન બહાર તો નથી. પરંતુ આટલા સૂચનદ્વારા જે કોઈ પણ વિદ્વાન ઉક્ત કાર્યમાં પ્રયત્ન કરશે તે તે અતિ આદરણીય ગણાશે.
* મેહરાજ-પરાજય ” એ ગાયકવાડ ઓરિએન્ટલ સીરીઝથી પ્રકાશિત થયેલ નવમે ગ્રન્થાક છે.
પ્રસ્તુત મહારાજય નાટકમાં પાંચ અંકે રમાવેલા છે. જેની અંદર ગુજરાતના ચૌલુકય નરપતિ કુમારપાળે જૈનધર્મને કરેલ સ્વીકાર, પ્રાણીઓની થતી હિંસા પ્રતિ હેની ધૃણદષ્ટિ, નિર્વશીઓની સંપત્તિ માટે અગાઉના રાજાઓના જતિ વહીવટને મહાત્મા હેમચંદ્રાચાર્યના ધમપદેશથી કહાડી નાખેલ વિગેરે પ્રસંગેનું વર્ણન આવે છે. અધ્યાત્મવૃત્તિ પિષક, ધાર્મિક સંસ્કાર જાગ્રત કરનાર, માનુષી ધર્મનું ભાન
કરાવનાર આવાં નાટકે સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બીજા પણ મળી નાટકની વસ્તુ આવે છે. આ જ વિષયમાં સર્વેથી પુરાતન નાટક કૃષ્ણમિશ્ર
વિરચિત “ પ્રધ ચંદ્રોદય” નામનું જેનેતર નાટક છે. અને તે નાટક ચંદેલ નરેશ કીર્તિવર્માના રાજ્યકાળમાં એટલે ઈ. સ. ૧૦૬૫ ના અરસામાં રચાયેલ છે. એટલે આપણું નાટક તેના પછી લગભગ એક સૈકા બાદ રચા ચેલું છે. નાટકમાં પાત્રો ઐતિહાસિક દષ્ટિએ તપાસીએ તે, કુમારપાળ અને તેમના પૂજ્ય ગુરૂ હેમચંદ્રાચાર્ય સિવાય અન્ય સર્વે કવિની કલપનાથી આલેખાયેલા છે. તે વિશે આપણે વિશેષ આગળ વિચારીશું.
( ક્રમશ: ). ઝુલાસણ,
૨૦:૦૦:૩૦૦૦
For Private And Personal Use Only
