Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-kg. N, B, 480"
श्रीमधिजयानन्दसूरि सद्गुरुज्यो नमः
998 થી
%9
99 .
आत्मानन्द प्रकाश
ဝင် စ
oooooooooooooooooooooo &છે છે | રાજાવિઠ્ઠીઉતગુત્તમ ! હૃકે $$ कालो दुस्तर आगतो जनमनों भोगेषु मग्नं भृशम् । धर्मों विस्मृत आत्मरूपमहहा न ज्ञायते केनचित । धावन्तीह जना धनाय बहुशः कामाहतास्तद्हृदि ।
आत्मानन्द प्रकाश' दीपकिरणं प्रामोतु शश्वत्पदम् ॥१॥ पु.२०. वीर सं. २४४६ कार्तिक आत्म सं.२७ अंक थो
प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
વિષયાનુક્રમણિકા. ' વિષય.
પૃ2. વિષય.. ૧ દીપા સલી...
- ૮૧ ૭ સાંખ્યત્ર સ . . . તે રે સહદય સજજન ભાઈ મહેતા પ્રત્યે ૮ સ સાર દર્શન, છે એ એલ. . ••• .. ... ૮ર ટુ એક પિતાએ પોતાની પુત્રીને ( ૩ અહિ સક વૃત્તિ. .
- આપેલ એલ. ... છે. પવિત્ર રત્નત્રયીનું પ્રમાદ રહિત ૧૦ માહરાજ-પરાજય નાટકના પાલન કરવાથી થતું આમ
- પરિચય..... ... ... કલ્યાણ, .
_ ૮૩ ૧૧ માનવ ચરિત્રનું મુખ્ય ઉપાદાન ૯૮ [ પ રેન તરીકે આપણી ચોખ્ખી ૧૨ પ્રકીર્ણ. . ..
- ૧૦૫ કરંજ,
છે૮૫ ૧૩ વત' માન સમયમાં એ થાવ ચેતનને ફટકા.
1 • • • • • • ૮૬ લોકન. ... ... થઇટલ ઉપર
વાર્ષિ કે અલ્ય રૂ. ૧) ટપાલ ખચર આના ૪.| આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઇએ છાપ્યું ભાવનગર,
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખાસ વાંચવા યોગ્ય જૈન ઇતિહાસિક ગ્રંથ
* શ્રી કુમારવિહાર શતક, ”
(મૂળ અવસૂરિ અને સવિસ્તર ભાષાંતર સાથે ) આ ગ્રંથના મૂળ કર્તા શ્રીમાન રામચંદ્ર ગણિ કે જેઓ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ની મુખ્ય વિદાન શિષ્ય હતા. જેમણે આ ગ્રંથ બારમા સૈકાના અંતમાં બનાવ્યા છે, તેના ઉપરી શ્રી સામસુંદરસૂરિના પરિવારમાં થયેલા સુધાભૂષણ ગણીએ અવસૃરી (સંસ્કૃતમાં) બનાવી તે બને સાથેનું સવિસ્તર ભાષાંતર પણ આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલું છે. જેમ સંસ્કૃત કાયત દ્રષ્ટિએ આ અંચ પ્રતિભાવાન છે, જેન સાહિત્યનું ઉચ્ચ સ્વરૂપ છે, તેમ જૈન ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તેરમા સૈકોમાં જે નાની જા હાજલાલી, ગોરવતા, પ્રાચીનતા, પ્રભાવશિલતા બતાવનાર પણ આ એક અપવ શ્ર’ચ છે. કારણ કે આ ગ્રંથમાં ગુજરપતિ જેન મહારાજા શ્રી કુમારપાળે અાદિ | લપુર પાટણ માં પોતાના પિતા શ્રી ત્રિભુ વનપાલેના નામથી અનાવેલ પ્રાસાદ ( જીનમ’દિર કે જેમ શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિએ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પ્રતિષ્ઠિત કરેલ છે; તે ચૈત્યમદિરની અદ્દભુત શાભાની ચમકારીક વણ ન આપેલું છે. આ પ્રાસાદમાં હાતર દેવ કલીકા હતા. ચાવીશ ૨નતી, ચાવાદ | સવણા" ની ચાવીશ રૂપાની અને ચાવીશ પીતળની, તેમ અતિત અનાગત અને વત માન કાળની પ્રભપ્રતિમાં હતા. મુખ્ય મંદિરમાં એ કસાચવીશ આગળ ચ દ્રકાન્તમણીની પ્રતિમા હતા. મદિર બાંધકામ, રચના, તેનું ચિત્રકામ–શટપકામની અપૂર્વ સુંદરતા એટલી બધી છે કે જે આ ચું', વાંચવાથી આત્માને અપૂવ આનદ સાથે કુમારપાળ રાજાની દેવભક્તિ માટે આશ્ચર્યા ઉત્પન્ન થાય છે. સાથે તે વખતના ઈતિહાસ પણ જાણવામાં આવે છે. ગ્રથ ખરેખર વાંચવા-જાણવા જેવા છે.
આ ગ્રંચ લાંબે સમય સચવાય તે માટે ઉંચા ઈગ્લીશ આર્ટ પેપર ઉપર સુંદર ટાઇપમાં છપા વેલ છે. તમામ લાભ લઈ શકે તે માટે મત આકારમાં છપાવેલ છે પાટલી પણ ઉ ચા કપડાની કરવામાં આવેલ છે. છતાં કિંમત રૂા. ૧-૮-૦ પાસ્ટ ખર્ચ ાદા.
' લખા—શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર | £ માત્ર જીજ નકલ સિલીકે છે ?? |
* * ચાગદશન અને ચાગવિશિકા.' આ ગ્રંથ યોગના છે. જેમાં શ્રીમદ્દ વ્યાસર્ષિ પ્રણીત ભાષ્ય, શ્રી પત જલિ મુનિ વિરચિત પાતાંજળ ચોગદાન અને તેના ઉપર ન્યાય વિશારદ ન્યાયાચાર્ય શ્રીમધરોવિજ્યજી મહા રાજ રચિત જૈન મતાનુસાર વ્યાખ્યા (વૃતિ) આપવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથમાં આવેલા જે - જે વિષયમાં સાંખ્ય અને જૈન શાસ્ત્રના મતભેદ છે, તેમજ જે જે વિષયોમાં મતભેદ ન છતાં માત્ર વણ ન-પદ્ધતિ અથવા સાંકેતિક શબ્દોનાજ માત્ર ભેદ છે તે તે વિષયના વર્ણ નવાળા સૂત્ર ઉપર બ્રતિકારે પ્રતિ લખી છે. એટલે કે યોગદશન તથા જેનદશ ન સંબંધી સિદ્ધાંતના વિરેા. અને મળતાપણાના એ ક સ ગ્રહ છે.
બીજો ગ્રંથ યોગવિંશિકા છે જેના મૂળના કર્તા, ૧૪૪૪ થાના પ્રણેતા મહાન આચાય" શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ છે અને તેની ટીકાના કtો પણ શ્રી મદશાવિ જયજી ઉપાધ્યાયજ છે. મા | અને ગ્રથા ચાગના છે. તે થા ને ા સ &તમાં માત્ર ( ચાગવિશિકા મૂળ માગધિમાં) છત્ત ચાગદશનની સવિરતર પ્રસ્તાવના તથા યોગત્તિને સાર એ અને બહુજ વિદ્વતાથી ઘણીજા સહેલી રીતે હિદિ ભાષા માં પ્રજ્ઞાચક્ષુ વિદેદે ય બધુ સુખલાલજી સધવાએ લખી ચાગ વિષે સારી પ્રકાશ પાડચા છે. જૈન સમાજમાં માવા ા પ્રસિદ્ધ થાય તે ઉરચ પ્રકારે સાહિત્ય સેવા છે.
- આ ચચ માત્ર જૈન સમાજનેજ ઊો પચાગી છે તેમ નહીં પર તુ સૂન્ય દા ના માટે પણ તે આશિર્વાદ સમાન છે. ઉંચા કાગળા ઉપર સુ દર ટાઈપથી ઉ ચા કાપડના સુશોભિત પાકા આjડીંગ વડે મલકત કરેલ છે. કિ મત રૂ. ૧-૮૦ જલદી જ ગાવા,
શ્રી જૈન આસાન દ સભા-શાવનગર
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- ઘણી જ થોડી નકલ સિલિકે છે. ** પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ (ઈતિહાસિક ગ્રંથ.), | જૈનધર્મ ની ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ પ્રાચીનતા, ગારવતા, પ્રભાવશાલિતા, જણાવનાર કંઇ સાહિત્ય હાય તે પ્રથમ જૈન પ્રાચીન લેખા છે, કે જેના એક આ અમુલ્ય સ ગ્રહ છે.
કોઈપણ ધર્મની પ્રાચીનતા જાણવા –જણાવવા માટે તામ્રલે ખેા શિલાલે ખા; પ્રતિમા મૂત્તિ ઉપરના લેખા તે સત્ય પરાવારૂપ છે અને તેથીજ આ 66પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહે રા'થ” જૈન અને જૈનેતર વિદ્વાનો, સાહિત્ય રસિકે, ઈતિહાસના પ્રેમી એ માટે ઉપયોગી હોઈ પ્રકટ થયા પહેલાં ઘણી કાપીઓની માગણી થઈ ચુકી હતી,
| આ ગ્રંથમાં શિલાલે છે અને પાષાણ પ્રતિમા ઉપરના લેખાનાજ સ ગ્રહ છે. આવા લેખ સંગ્રહે રાજકીય, સામાજીક, ધાર્મિક આદિ અનેક મડુત્વની બાબતો અને અનેક વિવિધતાઓનો ઉલ્લેખ કરાયેલ હોવાથી જૈનદર્શન એકલાનાજ નહી પર તુ તે તે કાળના સાર્વજનિક ઇતિહાસ માટે તે ઘણુ’ કિંમતિ થઇ પડેલ છે.. | આ સંગ્રહ માં એકંદર પપ૭ લે ખેા છે. કયા લેખે કયાંથી મળ્યા અગર લેવામાં આવ્યા, તેની સુચના તે તે લેખના અવલોકનમાં વિસ્તારથી આપવામાં આવેલ છે.
| આ સંગ્રહમાં જુનામાં જુનો લેખ નગર ૩૧૮ના હસ્તીક ડીના છે, જે વિક્રમ સંવત ૯૯ ની સાલના અને નવા લેખ ૧૦ ૩ ની સાલના એટલે સમયની દૃષ્ટિએ વિક્રમની દશમી સદીથી વીસમી સદી સુધી એટલે કે એક હજાર વર્ષ ના લેખાના આ ગ્રંથમાં સ ગ્રહ છે. ટેકામાં આ ગ્રંથ ઈતિહાસની દ્રષ્ટિ એ એટલા બધા પ્રિય થઇ પડેલ છે કે, જૈનેતર વિદ્વાનોની આ ગ્ર"થ છપાતા એટલી ગુ થી માગણી થયેલી હતી, કે હવે પછી તેની શિલિકે કાપી ઘણી જ થાડી છે. જેથી સાહિત્ય અને ઇતિહાસના મમીયા, જૈનધર્મની પ્રાચિનતા, શૈરવતા જાણવાના જીજ્ઞાસુઓ જલદી મગાવી લો
સદરહુ ગ્રંથ ઉંચા કાગળ ઉપર સુંદર. શાસ્ત્રી ટાઈપથી છપાવી સુશોભિત બાઈડીંગથી અલંકૃત કરવાં માં આવેલ છે. શુમારે આઠશોડું પાનાના પંચાણુ ફાર - મના માટે ગ્રંથ છતાં માત્ર રૂા. ૩-૮-૦ સાડાત્રણ રૂપૈયા કિમત રાખવામાં આવેલ છે, પરટેજ જુદું.
ને થાડી તકે લા બાકી છે, જલદી મગાવા.
| શ્રી કુવલય સાળા-કથા. સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓ માટે ખાસ ઉપાગી અને લાઇબ્રેરીના શણગાર રૂપ,
આ સ કૃત ગદ્ય પદ્યાત્મક ચ'પૂ ગ્રંથ કે જે ખાસ રીતે ક્રોધ, માન, માયા લાભ અને મેહના કેટક વિપાકને અપૂર્વ દષ્ટાંતદ્વારા પ્રગટ કરનાર છે. આ ગ્રંથ સ સસ્કૃતના અયાસી હરકેાઈને પઠન પાઠન માટે ઉપયેગી છે, શ્રીમાન ૨નપ્રભસૂરિની કૃતિની આ બોધદાયક, ઉપદેશકારક, રસિક અને અભ્યાસને માટે ખાસ વાંચવા એગ્ય છે, ઉંચા કેટી પેપર ઉપર નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં સુંદર ટાઈપથી છપાયેલ, ઉંચા કપ | ડાના સુશોભિત પાકા બાઈડી નથી અલ કૃત કરવામાં આવેલ છે, અઢીસે પાનાના આ ગ્રંથ આટલા માટે છતાં મુદ્દે લથી પણ ઓછી કિંમત માત્ર દોઢ રૂપીયે રાખવામાં આવેલ છે. મળવાનું ઠેકાણુ'. શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર,
-->X20 |--
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દે તૈયાર છે. -
| જલદી મ‘ગાવો.” શ્રી જૈનાચાર્ય તથા જૈન કવિએ રચિત નાટકા.
_જેન આચાર્યો તેમજ કવિવરાએ દરેક પ્રકારના સાહિત્ય ઉપર દૃષ્ટિ કે 'કી, જૈન સમાજ તેમજ ઈતર દશા નકારીને પોતાની અનેક કૃતિઓ બનાવી આશ્ચર્ય ચકિત કરી દીધા છે તેટલુંજ નહીં પણ પ્રાકત અને સ રકત ભાષામાટે પોતાની અપૂર્વ વિદત્તા પ્રકટ કરી છે તેવા નાટકા વોચતા ભાષાનો અભ્યાસની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાચકને પણ ઘણું જ્ઞાન થવા સાથે બ્રેન દશ નના ઇતિહાસ સાહિત્યનું પણ ભાન થાય છે, સાથે રસ પડતાં આત્માની પણ નિમળતા થાય છે. તેવા નાટકા નીચે મુજન્મ અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયા છે. કાચા કાગળા, સુદર ટાઈ છે અને સુશોદન ભિત બાઈડીંગથી તે પ્રસિદ્ધ કરવા માં આવ્યા છે. સર્વ એક સરખા લાભ લઈ શકે તે માટે કિંમત માત્ર નામની રાખી છે તે નાટકા નીચે મુજમ છે. ૧ ડૉપદી સ્વયંવર નાટક ૦-૪-૦
૪ પ્રબુધ રોહિણેય નાટક ૦-૬ - - ૨ કરૂણાવજોયુધ નાટક ૦-૪-૦
૫ ધમન્યુદય નાટક ૦ - ૬ - ૦ ને ? કોમુદી મિત્રાન’ નાટક ૦-૮-૦.
- (પાસ્ટેજ જુદું) મળવાનું ઠેકાણુ –શ્રી. જેન આમાનદ સભા -ભાવનગર.
જલદી અગાલો. માત્ર થોડી નકલો સીલીકે છે. જલદી મગાવો. જૈન પાઠશાળા, કન્યાશાળા અને પ્રકરણના અભ્યાસીઓને ખાસ લાભ.
જૈન પાઠશાળામાં અભ્યાસ કતાં જૈન બાળકો અને કન્યાઓ તથા પ્રકરણુના અભ્યાસીઓને માટે, પ્રકરણાના ત્રણ ગ્રંથા જૈનશાળામાં પ્રતિક્રમણ પૂર્ણ થયા પછી જે પ્રથમ ચલાવવામાં આવે છે, તે ૧ જીવવિચાર વૃત્તિ, ૨ નવતત્વ અવન યુરિ, ૩ તથા દડકવૃત્તિ તે આ ત્રણ ગ્રંથા છે. તે એવી રીતે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે કે, મૂળ સાથે નીચેજ મૂળનું અને અવચરી સાથે નીચેજ અવચરિનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર આપવામાં આવેલ હોવાથી, તેમજ ભાષાંતર પણ શબ્દ અને અક્ષરસ: સરલ અને સ્ફટ રીતે આપવામાં આવેલ હોવાથી, લઘુ વયના બાળકો અને કન્યાઓને તે માઢે કરવા કે અર્થ સમજવા ખહેજ સુગમ પડે તેમ છે, શૈલી એવી રાખેલ છે કે વગર માતરે પણ શીખી શકાય તેમ છે, જૈન પાઠશાળા, કન્યાશાળાએમાં ખાસ ચલાવવા જેવી છે.
| જૈન પાઠશાળા, કન્યાશાળા માટે મગાવનારને ઘણી ઓછી કિંમતે (જા જ કિમતે) માત્ર ધાર્મિક (કેળવણી ) શિક્ષણના ઉત્તેજન માટે આપીશુ. ધાર્મિક પરિક્ષા કે બીજા ઈનામના મેળાવડામાં ઇનામ માટે મગાવનારને પણ અ૯પ કિંમતે આપીશુ'.
અન્ય માટે પણ મુદલ કરતાં ઓછી કિંમત રાખવામાં આવેલ છે. ૧ નવતત્ત્વના સુંદર શેાધ-પાકી કપડાની બાઈડીંગ રૂા. ૦–૮–૦ આઠ આના, | કાચુ આઇડીંગ માત્ર રૂા. ૦-૬-૦ છે આના, ર’ જીવવિચાર વૃત્તિ પાકા બાઈડીંગની માત્ર રૂા. ૧-૪-૦ ચાર આના. ૩ દે ડેક વિચારવૃત્તિ પાકા ખાઈડીંગના માત્ર રૂા. ૦-પ-૦ પાંચ આના (પા, જુદુ. )
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
wwww
www.kobatirth.org
so
શ્રી
व्ययात्मानन्छ डा.श
~~~~~~
-Zon
॥ वंदे वीरम् ॥
9
|| परोपकारः सम्यक् क्रियमाणो धीरतामभिवर्धयति, दोनतामपकर्षति, उदारचित्ततां विधत्ते, आत्मम्भरितां मोचयति चेतोवैमल्यं वितनुते प्रभुत्वमाविर्भावयति; ततोऽसौ प्रादुभूतवीर्योल्लासः प्रणष्टरजोमोहः परोपकारकरणपरः पुरुषो जन्मान्तरेष्वप्युत्तरोत्तरक्रमेण चारुतरं सन्मार्गविशेषमासादयति ॥
Oh
---
पुस्तक २० ] वीर संवत् ४४९ कार्तिक. आत्म• संवत् २७. [ अंक ४ थो.
:
ॐ
दीपोत्सवी.
वा
श्रीमान् वीरप्रभुनो कैलासवास.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
??
" स्याद्वाई
સક્ષેાખીને ષટ્કસ પ્રહર જે ભવ પ્રાણીને, માનવ જનમની શ્રેષ્ઠતા ખતલાવી કા આણીને; “श्रावीर” नमथे आत ! आने सिद्ध नगमां ने थया, કૃત કૃત્ય થઇ કૈલાસમાં દર્દીપોત્સવી દૌન તે ગયા.
વેલચંદ ધનજી.
M
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૮૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
સય સજજન ભાઈ બહેન પ્રત્યે બે બોલ.
(લે. સદ્દગુણાનુરાગી કપૂરવિજયજી. રાજપુર (ડીસા) ૧ પ્રમાદવશ આપણે ઘણું ગુમાવ્યું છે ને ગુમાવીએ છીએ. માદક (મદલાવે એવા ) પદાર્થોનું વારંવાર સેવન, પાચે ઈન્દ્રિયના વિવિધ વિષયેમાં આસક્તલોલુપ બની જવું, ક્રોધાદિક કષાયથી અંધ થવું, આળસ-નિદ્રાને વધારવી, તેમજ વિકથા-કુથલીઓમાં વખત ગુમાવ એ બધા સ્વછંદ આચરવડે આપણી ભારે પાયમાલી થઈ છે. સુખના અથી જનેએ હવે જાગ્રત્ થઈ પ્રમાદ તજ જોઈએ.
૨ સમાચિત કર્તવ્યનું ભાન, કર્તવ્ય નિષ્ઠા અને કર્તવ્ય-પાલન કરવાથી દુઃખને અંત કરી જરૂર સુખી થઈ શકાય છે. - ૩ કર્તવ્ય-ધર્મની ઉપેક્ષા કરવાથી જ ભારે હાનિ થાય છે.
૪ શ્રીમદ્દ ઉપાધ્યાયજી જેવા જ્ઞાની : મહાત્માઓ કહે છે કે “નિશ્ચય દ્રષ્ટિ હૃદય ધરી, પાળે જે વ્યવહાર પુન્યવંત તે પામશે, ભવ સમુદ્રને પાર. મનમે હન જિન”મેક્ષ–સુખ રૂપ નિશ્ચિત સાધ્ય બરાબર લક્ષમાં રાખીને તેને પ્રાપ્ત કરવા જે જે ગ્ય વ્યવહાર સાધને આસ પુરૂએ બતાવ્યાં છે તેનું પ્રેમથી પાલન કરનાર સજજને જરૂર દુઃખને અંત કરી અક્ષય અવિનાશી સુખ મેળવી શકે છે.
૫ મન અને ઈન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરી સંતેષ વૃત્તિથી એક નિષ્ઠ બની સંયમનું પાલન કરવું એ અક્ષય સુખ રૂપ મોક્ષ પામવાની ખરી ચાવી છે. વિષયાંધ-મહાશ્વ જીવને તે પ્રાપ્ત થવી દુર્લભ છે. મેહ તજ્યાથી તે સહેજે સાંપડી શકે છે.
૬ કઈક મુગ્ધજને, મોક્ષ સાધક શુદ્ધ વ્યવહાર ધર્મનું પાલન કરવા ઘટતા આગ્રહ રાખવાને બદલે કેવળ કલ્પિત લાકિક વ્યવહારનું જ પાલન આગ્રહથી કરવામાં મેટાઈ માને છે તેથી જ તેઓ સત્ય સુખથી બેનશીબ રહે છે, ખરા સુખના અથી જનેએ તે ખસુસ કરીને શુદ્ધ વ્યવહાર માર્ગને જ આદર દઢ આગ્રહ પૂર્વક કરવો જોઈએ. તે પણ લોકરંજન અર્થે નહીં પણ નિકામ-નિસ્વાર્થ પણે આત્મા સંતેષ અથે જ કરવો ઘટે. ૭ સાચું સુખ આત્મ સંતોષવડે જ માપી શકાય છે. બીજાથી નહીં.
ઈતિશમ.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પવિત્ર રત્નત્રયીનું પ્રમાદ રહિત પાલન કરવાથી થતું આત્મકલ્યાણ. ૮૩
મહંત-વૃતિ.
અહિંસા.
અહિંસા.
અહિંસા.
અહિંસા.
“અહિંસા પરમધરમ” પહિચાને, કદરશન દરશિત જાને અહિંસા શબ્દ સુકેમલ લાગે, કોમલ હૃદય બનાવે; કરવા વ્યાપક વિશ્વ વિષે નિત્ય, પ્રાજ્ઞ પુરૂષ સમજાવે.
જ્યાં જ્યાં અહિંસા પ્રતિષ્ઠા પામે, વેર વિનાશ ત્યાં થાવે, પ્રભુ ઉપદેશ સમય સહુ પ્રાણી, વિરોધ છતાં મલી જાવે. સમવસરણનું શાસ્ત્ર સહાયથી, દશ્ય હૃદયપર ધર તું; અહિંસક વ્રત જિનવરનું દેખી, તન્મય તાદશ કર તું! મૈત્રી અમંદ આનંદ કરાવે, દ્રઢ પણું દૂર જાવે; પ્રાણ સકલ આતમ વત્ ગણતા, પ્રગટે પ્રેમ સ્વભાવે. હિંસા શબ્દ છે કર કઠેર ને, કંપિત હૃદય કરાવે; વર્તમાન વિગ્રહ પર દષ્ટિ, કરતાં અતિ દુઃખ થા. આત્મ સ્વતંત્રતા આત્મ ધર્મ વિણ, નહિં સમજાશે ભ્રાત ! મેળવવા હરદમ સત્ સંગત–શાસ્ત્ર પરિચિત થા તું. વિજ્યા દશમ-મુબઈ
2 વેલચંદ ધનજી.
, ધન દાદાણિ બિ િ
,
અહિંસા.
અહિંસા.
અહિંસા.
પવિત્ર રત્નત્રયીનું પ્રમાદ રહિત પાલન કરવાથી
થતું આત્મકલ્યાણુ.
૧ સમ્યગુજ્યથાર્થ દર્શન=તત્વાર્થ શ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યકત્વ, તત્વાર્થ અવબોધ રૂ૫ સમ્યજ્ઞાન તથા હિંસાદિક દોષથી નિવતી, અહિંસા-દયા સત્યાદિક વ્રત નિયમ પાળવામાં પ્રવૃત્તિ કરવા રૂપ સમ્યફ ચારિત્ર એ પવિત્ર રત્નત્રયીનું સદ્ભાવથી સેવન-આરાધન કરનારા સદભાગી સજજને જન્મ મરણ સંબંધી સકળ કલેશોને અંત કરી, અક્ષય, અનંત અવિનાશી એવું મોક્ષ સુખ નિ:શંકપણે મેળવી શકે છે.
૨ પરંતુ જે મંદભાગી જન વિપરીત શ્રદ્ધારૂપ મિથ્યાત્વવડે પૂવોક્ત સમ્ય. કત્વને અનાદર મંદ આદર અથવા લેપ કરે છે, અજ્ઞાન, સંશય કે વિપરીત બંધવડે તત્વજ્ઞાનનો અનાદર કરે છે અને વિપવ કષાયાદિક પ્રમાદ વશ બની હિંસાદિક :
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
દોમાં આસક્ત થઈ, અહિંસા સંયમાદિક પવિત્ર ચારિત્રને અનાદર કે લેપ કરે છે તે બાપડા જન્મ મરણ સંબંધી અનંત કલેશેને પામે છે.
૩ અનંત ભવ ભ્રમણ કરતાં મહા મુશીબતે પામી શકાય એવી સકળ દુર્લભ ધર્મ-સામગ્રી પામીને ઉપર જણાવેલા દોષવડે પૂર્વોક્ત રત્નત્રયીનું સેવન કરી લેવામાં કેણ હતભાગી જનો આળસ-પ્રમાદ યા ઉપેક્ષા કરીને પ્રાપ્ત સામગ્રીને લાભ ચુકી તેને નિષ્ફળ-નિરર્થક કરી મૂકે ? સુજ્ઞ–ચકેર જનો તેમ જ કરે.
૪ માદક પદાર્થનું સેવન પાંચે ઈદ્રિના વિવિધ વિષમાં વૃદ્ધિ કષાય અંધતા, અતિઘણુ નિદ્રા–આળસ અને વિકથા-કુથલીઓમાં અતિ ઘણું પ્રીતિરૂપ પ્રમાદ (સ્વછંદ ) આચરણથીજ જન્મ મરણને ત્રાસ વધતાજ જાય છે. તેમાંથી જે ડહાપણુથી બચે તેજ ચકોર.
૫ ચિન્તામણી રતનને કાગ ઉડાડવામાં વણી નાંખે અને અમૃત રસને પણ પખાળવામાંજ વાપરી નાખે એવી મૂર્ખાઈભરી વિપરીત કરણીવડે પામરજને દુર્લભ ધર્મ સામગ્રી કેવળ હારી જાય છે.
૬ જે મુગ્ધજને આ દુર્લભ માનવ દેહાદિક સામગ્રી પુન્યને પામ્યા છતા પ્રમાદ રહિત આત્મસાધન કરી નથી લેતા તેઓને અંતે પસ્તાવાનો વખત આવે છે. તેમ કરતા અંતે કશું વળતું નથી.
૭ હંસની જેમ અશુદ્ધ તત્ત્વને તજી, શુદ્ધ તત્વ આદરી લેવું એટલે દોષ અવગુણ તજી ગુણ આદરવા એજ વિવેકી જનને ઉચિત છે.
૮ આત્મ-તત્વને કર્ય-મેલથી જૂદું પાડી લેવા તપ જપ સંયમને ખપ કરી, આત્માને શુદ્ધ કરે એ આ માનવ દેહ પામ્યાનું ફળ છે.
૯ હિતાહિત, કૃત્યકૃત્ય, ભાથાભક્ષ્ય, પિયા પેય, ગમ્યાગમ્યને ઠીક વિચાર કરી અહિતકારી તજી, હિતમાર્ગ આદરવા ઉજમાળ થાવું એ બુદ્ધિ પામ્યાનું ફળ છે. જાણી જોઈને અકાર્ય કરનાર અંધ છે.
૧૦ નિ:સ્વાર્થ પણે શુભ પાત્રને પોખવું એ પૈસે પામ્યાનું ફળ છે.
૧૧ સામાને હિત-સંતોષ ઉપજે એવું પ્રિય ને પ બોલવું એ વાચા શક્તિ પામ્યાનું ફળ છે. સમયેચિત બોલી નહીં જાણનાર મૂક-મૂંગે છે.
૧૨ જેવી સુખ દુઃખની લાગણી આપણને છે તેવી બીજાને પણ છે. સુખ સહને પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય લાગે છે એમ સમજી કેઈને દુ:ખ ઉપજે એવું આંચર નહીં કરતા સદાય સુખદાયી સદાચરણુજ સેવવું.
૧૩ સને આપણે આત્મા સમાન લેખી તેમનું હિત ચિન્તન જ કરવું. ૧૪ કોઈ દીન-દુ:ખીને દેખી તેનું દુ:ખ ફેડવા આપણાથી બનતું કરી છૂટવું.
૧૫ ગમે તેને સુખી કે સદ્દગુણી જાણી કે સાંભળી મનમાં લગારે ખેદ લાવ્યા - વગર આપણે રાજી થાવું અને જેથી સુખી ને સદગુણી થવાય એવા સન્માર્ગે ચાલવા તથા ઉન્માર્ગ તજવા મનમાં નિશ્ચય કરે
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જૈન તરીકે આપણી ચાખ્ખી ફરજ
૫
૧૬ ગમે એવી ભૂંડાઇ કરનાર ઉપર પણ કરૂણા લાવી તેને સુધારવા પ્રયત્ન કરતા છતાં તે સુધરી શકે એમ નજ લાગે તે તેનાથી અલગા રહેવું પણ તેના ઉપર રેષ લાવી નાહક આપણું બગાડવું નહીંજ.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭ પાત્રતા વગર પ્રાપ્તિ ના ડૅાય. પૂર્વોક્ત રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ માટે પાત્રતા લાયકાત અવશ્ય મેળવવી જોઇએ. દેખ દ્રષ્ટિ તજી ગુણ દ્રષ્ટિ આદરવી માર્ગાનુસારી થવા માટે ન્યાય—નીતિને પ્રમાણિકતાને પ્રાણુ સમા લેખવાં અને સત્યને પ્રાણાન્ત પણ અખંડ પાળવું. શુદ્ધ તત્ત્વને જ આદર કરવેશ. ઇતિશમ્
જૈન તરીકે આપણી ચાખ્ખી ફરજ.
અનેક દિશાએ વહેતી નદીષાનાં વહેણ જેમ અંતે સમુદ્રમાં જઇ મળે છે તેમ અસખ્ય સાધને પૈકી ગમે તે હિત સાધનને સન્મુખ ભાવે અનુસરનારા અવશ્ય મેાક્ષ-પદ પામે છે. તેથી કોઇ એક હિત સાધન કરનારની બીજા કોઇ હિતસ્ત્રી જને અવગણુના નહીં કરતાં તેનાં હિતકૃત્યમાં બની શકે તેટલી મદદ કે અનુમેદનાજ કરવી ઉચિત છે. જૈનકુળમાં અવતર્યા છતાં જૈન યાગ્ય આચાર વિચાર સમજે શ્રદ્ધે કે આદરે નહીં તે વાસ્તવિક રીતે તે એ જૈન જૈનમાથી વિમુખજ લેખાય. અને એ જૈનકુળમાં ઉપજ્યા છતાં એ જિનેશ્વર કથિત શુદ્ધ સનાતન માને યથાર્થ સમજે, શ્રદ્ધે અને આદરે તેા ખરી રીતે તે જૈનજ કહેવાય. સ્વધર્મ નિષ્ટતાયેાગને આપણામાં જૈનત્વ લેખી શકાય. ધર્મ વિમુખતા રાખી રહેતા જૈનત્વ શી રીતે પ્રગટે ? અહિંસા, સંયમ અને તપ એ સર્વજ્ઞ કથિત ધર્મનું લક્ષણ હાઇ દરેક જેને તેને અનુસરવાનુજ રહ્યુંપ્રમાદ રહિત સ્વપર પ્રાણની રક્ષાને માર્ગ આદરવાશ્રીજ અહિંસાનું પાલન થઇ શકે. સુખ શીલ કે સ્વાર્થ અંધ ખતી મુષ્કળ (મેાકળી) નીવૃત્તિથી સ્વપર પ્રાણની રક્ષા કરી શકાતી નથી. આનિગ્રહુ ( વિષય કષાયને વિકાદિક પ્રમાદના ત્યાગ પૂર્વક સયમ ) વડેજ અહિંસાનું યથાવિધિ પાલન થઈ શકે છે અને અનેક વિધ તપ સાધન વડે તે મન્નેને પુષ્ટિ મળી શકે છે. અને એવા ખરા જૈન હાવાના દાવા કરનારા ભાઇ હેનાએ સુખ શીલતાને પ્રમાદ પાત્રને દૂર કરવા અને સન દેવે કહેલાં સર્વોત્તમ અહિંસાદિકનું ડહુાપણુથી પાલન કરવા ઉજમાળ રહેવુ જોઇએ. ખાનપાન વસ્ત્રાદિકના ભાગે પલાગ પણ એજ દ્રષ્ટિથી કરવા જોઇએ. સ્વાર્થી ધપણે અસંખ્ય જીવાની થતી હાનિ જાતે કરવી કરાવવી કે અનુમાઢવી ઘટે નહીંશુદ્ધ ખાનપાન કે શુદ્ધ વસ્ત્રાદિકથીજ જીવન નિર્વાહ સહુએ કરવા, કરનારને મદદ કરવી તેની પ્રશંસા કરવી; નિદાતા નજ કરવી. ઇતિશમ,
0000000000
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
;
www.kobatirth.org
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
“ ચેતનજીને ફટકા
""
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સર કરાસી કા તમન્નાએ રાગ. ( લેખક-શાહુ ડાહ્યાલાલ લહેર, ખાર. ) કયું સાચે, મસ્ત દુનિયા, દેખ તમાસા હૈ જીયા; ચલ સીધે ઇસ, રાનમ્'તુ, કથા મુસાીર ભુલ ગયા. ઇસ્કે લીયે પેદા હુવા, તું ઉસ્કા હરદમ ધ્યાન ધર; સુબ્બે સે' ઉઠકે શ્યામ તક, તું દુષ્મના કુ દનકર. મુલીસ કા હુવા હૈ, દેખ આંખા ખાલકે; સ્વાર્થ બીન મહેામત નહીં હૈ, પેસેડટાલ હૈ.
મેહ મદીરા તુ પીતા હૈ, મસ્ત ખન કર બાઉરા; દિલ્લ સાચ લે તેરે, પીછે બસ આ રહીમૃત્યુ જરા. ગંગા કે જલ તુ છૈડકે, પીતા હૈ કયુ વિષયાનુ કીચ; સિ ંહ કેસરી સુતો હુવા, લેતા કી મુખ ત્રણુ ખીજ. અંગુલી દાકે ખીચમે, મુસલાતે જૈસે સુક્ષ્મ હે; જવાહીર જેસે અખ હી તા, કયા જવાની જી હૈ. મુસાફરી મેં, લાયાથા જો, ફાટી તેને ખાલીયા; અમ કર નઇ તે ખાયગા, નહી તે તુ ખાયગા ીયા. નર્ક નકે કુપસે` જખ મચાયા, બ્યાનકર ઇસ ખ્યાલકા; પરમાર્થ મય કલ્માં હૈ, જીમ્કા યાન ભીતર શ્યામકા.
For Private And Personal Use Only
દફન કર તું દફ્ન કર, તું દુષ્મનાકુ જલ્દી સે; દુ:ખ પાયગા તું યાદ રખ, જૈસા પીડાતા ગીલ્લીસે. ઊંઝા જૈન સંગીત મંડળી પ્રેમી તુમપર ડુલ હૈ; ડાહ્યાલાલ તેરા, દાસ હરદમ, ખ ંદગીમે મસગુલ હે.
3
*
9
!
૯
૧૦
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સન્મિત્ર-સંગ્રહ.
૮૭
સન્મિત્ર સંગ્રહ.
વિઠ્ઠલદાસ મૂવ શાહ.
(૧૪)
पापानिवारयति योजयते हिताय गुह्यं च गृहति गुणान् प्रकटीकरोति । आपद्गतं च न जहाति ददाति काले
सन्मित्र लक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ।। અર્થ–મિત્રને પાપ કરવાથી વર્જિત કરે, તેના હિતની વાતનોજ તેને ઉપદેશ કરે, તેની ગુપ્ત વાત છુપાવે, ગુણેને પ્રકટ કરે, આપત્તિકાળમાં તજી ન દે અને જરૂર પડે ત્યારે યથાશક્તિ દ્રવ્ય પણ આપે-એ સર્વ સારા મિત્રના લક્ષણે સંતપુરૂએ કહ્યા છે.
રા. ભર્તુહરી. મનુષ્ય એક સામાજીક જીવ છે. સમાજની સાથે તેને અતિ ઘનિષ્ઠ સંબંધ રહેલ છે. તે સ્વાભાવિક ગ્યતા, સામર્થ્ય તેમજ ગુણેથી પૂર્ણ હોવા છતાં પણ
એકલો અધિક કાર્ય કરી શકતો નથી. તેને હમેશાં કે અન્ય પુરૂષ યાને સ્ત્રીની, કોઈને કોઈ રૂપે, આવશ્યકતા રહે છે. જ્યાં સુધી તેને એ સહાયતા નથી મળતી ત્યાંસુધી તેના અનેક મોરચે અપૂર્ણ રહી જાય છે, તેનાં સાંસારિક કાર્યો અધુરા રહી જાય છે, તેનું સામાજીક જીવન નિરસ બની જાય છે અને કઈ કઈ વાર તે તેને વધેલો ઉત્સાહ પણ ક્ષીણ થઈ જાય છે. તેથી કરીને જીવન–સંગ્રામમાં વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટે એવી સહાયતા કરનારને સંગ્રહ કરવાની પરમ આવશ્યકતા છે. સંસારિક જીવનમાં એવી સહાયતા કરનારની સાથે આપણે અનેક જાતના સંબંધ બંધાયા કરે છે, એ સર્વ સંબંધમાં મિત્રને સંબંધ અત્યંત પવિત્ર અને શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. સાચું છે કે આ સ્વાર્થમય જગતમાં મિત્ર સિવાય આપણે સાચે સહાયક કોણ હોઈ શકે? સંકટ સમયે સંપત્તિ તેમજ સંતતિ કામ આવી શકતા નથી. એવે સમયે આપણને આશ્રય દેનાર અને દુ:ખમાં ભાગ લેનાર આપણા સાચા મિત્ર સિવાય બીજું કંઈ થઈ શકતું નથી. સાચે મિત્ર મળવાથી જે લાભ થાય છે તેને અનુભવ તે ભાગ્યશાળી પુરૂષજ કરી શકે છે કે જેને કેઈપણ વખત કોઈ સાચે મિત્ર માન્ય હોય. મિત્રોને સંગ્રહ કરવાથી સ્વાર્થ તેમજ પરમાર્થ બનેની સિદ્ધિ થાય છે. સાચા મિત્રવડે સંઘશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને સંઘશક્તિ જ સફલતાનું સાત્તમ સાધન છે.
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
re
શ્રી આત્માનંદ પ્રકારા
કેવળ પરિચય અયવા વાતચીત થવાથી મિત્રતા થઇ જતી નથી. મિત્ર
શબ્દના વ્યાપક દ્રષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તે એટલુંજ કહી શકાય કે આપણાં સમસ્ત જીવનમાં સાચા મિત્ર એ ચારથી વધારે મળો શકતા નથી. ‘ મુખ્તે મુખ્તે તિમિન્ના' ના ન્યાયથી જ્યારે આપણે જોઇએ છીએ ત્યારે આપણને એટલું જ માલુમ પડે છે કે સાચા મિત્રાનુ મળવુ આ સંસારમાં અતિ દુર્ઘટ છે, જ્યાંસુધી આચાર વિચારામાં સદૃશતા તેમજ એકતા નથી થતી ત્યાંસુધી એ મનુષ્યમાં એક પ્રાણતા થવી અસંભવિત છે. મિત્રતા બંધાવા માટે સહૃદયતા, સર્હિષ્ણુતા, તેમજ પરસ્પર સહાનુભૂતિની અત્યંત આવશ્યકતા છે. ત્યાંસુધી એ નથી હતુ ત્યાંસુધી સાચી મિત્રતા કદાપિ થઇ શકતી નથી.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરંતુ સાચા મિત્રા દુનિયામાં ઘણા ઘેડા હોય છે તે જોઇને આપણે ઉદાસીત ન થવુ જોઇએ. કેાઇ વખત સહાનુભૂતિ રાખનાર પરિચિત સજનાની સહાયતાવડે પશુ સંસારનાં અનેક કાર્ય સાધી શકાય છે. સે લેકે સમજે છે કે સુખમુદ્રા એક બહુમૂલ્ય વસ્તુ છે, પરંતુ તે સાથે કોઇ રૂપિયાનાં મહત્વને અસ્વીકાર કરી શકે નહિં. એજ રીતે મિત્ર અને અન્ય સાધારણ પરિચયવાળા મનુષ્યેામાં પણ ભેદ છે. આપણે સ ંઘ-શક્તિ વધારવા માટે હું નેશા લેાક સ ંગ્રહ કરવાના પ્રયત્ન કરના રહેવુ જોઇએ, અને તેમાં જ્યારે આપણુને કાઇ કાઇ વખત મિત્રી રત્ન મળી જાય ત્યારે તેને પસંદ કરી લેવા જોઇએ. પરંતુ મિત્રાની પસંદગી કરવામાં વિશેષ સાવધાન રહેવાની આવશ્યક્તા છે. જેમ સાચા મિત્ર મળવાથો દુ:ખમાં ઘટાડા થાય છે અને સુખમાં વધારો થાય છે, તેમ નામ માત્રના મિત્રાથી ઉટુ પરિણામ આવે છે. સજ્જનનુ એ કર્તવ્ય છે કે તેણે કાઇની સાથે મિત્રતા કર્યા પછી તે આ જીવન નીભાવી લેવી જોઇએ. એટલા માટે પસંદગી કરવામાં ભૂલ થવા દેવી જોઇયે નહિં
સન્મિત્ર જે લક્ષણેાથી યુક્ત હાવા જોઇયે તેના ઉલ્લેખ આ વિષયના મથાળાના ક્લાકમાં કરવામાં આવ્યા છે. જે મનુષ્ય એ લક્ષણેાથી વહીન હાય છે તે સાચા મિત્ર કદિપણ થઇ શકતા નથી. આપણા ધર્મ ગ્ર ંથો મિત્ર અને મિત્રતાના વિષયમાં અનેક ઉપદેશપૂર્ણ ઉદાહરણાથી ભરપુર છે. તેમાં કહેવામાં આવ્યુ છે કે સજ્જનાની મિત્રતા દિનપ્રતિદિન વધતી જાય છે અને દુજ નેાની મિત્રતા ઘટતી જાય છે. સજ્જ• નાની સાથે સાત શબ્દ એટલવાથી અથવા સાત પગલાં ચાલવાથી જ મૈત્રી બાંધાઇ જાય છે અને હમેશાં નૂતન તથા આકર્ષક બનતી જાય છે. પરંતુ એવા સજ્જનમંત્ર પ્રાપ્ત કરવાનું સૌભાગ્ય ઘણા થાડા મનુષ્યાનેજ પ્રાપ્ત થાય છે.
કોઇની સાથે મિત્રતા બાંધવા માટે સૌથી જરૂરની બાબત ઉદ્દેશની એકતા છે. પર તુ જો ઉદ્દેશ સારા, ન્યાય તેમજ સત્ય પક્ષ ન હાય તા દેશની એકતા હૈાવા છતાં પણ તે મિત્રતા ચિરસ્થાયી થઇ શકતી નથી. ઉદાહુરણ તરીકે ચારાની કાઇ મંડળીમાં અથવા જુગારી લેાકેાના સમૂહમાં જે લેાકે સમિલિન રહે છે તેમાં એક
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
સન્મિત્ર-સ’ગ્રહ.
વિશેષ પ્રકારને પરસ્પર સંબંધ બંધાઈ જાય છે. તે સર્વના ઉદ્દેશ એકજ નિંદ્ય કાર્ય કરવાના હાઇને તે સિદ્ધ થાય ત્યાં સુધી તેઓ સર્વ એક મનથી કા કર્યા કરે છે. ઇષ્ટ સિદ્ધિ થાય ત્યાં સુધી તેએ એક ખીજાને સહાયતા કરે છે અને ત્યાં સુધીજ તેઓમાં એક બીજા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ પણ રડે છે. એટલુ તે ઉપર ઉપરથી જોનારને જણાય છે કે તે લેાકેાની મિત્રતા સાચી છે. એટલા માટે પેાતાના સંબંધ વ્યક્ત કરવા માટે તે લેાકેા ‘· મિત્ર ’ જેવા પવિત્ર શબ્દને પ્રયાગ કર્યા કરે છે, પરંતુ ત્યાં તેઆ ભૂલ કરે છે. સાચી મિત્રતામાં જે એક પ્રકારના નિષ્કામ પ્રેમ હોય છે તે તે લેકામાં રતિભાર પણ રહેતા નથી. સ્વાર્થ સધાઇ રહ્યા પછી તે લેાકેાના ઉપરના સ્નેભાવ તુટી જાય છે. એવા પ્રકારના મિત્રાના સમૂહને મિત્રમંડળ કહી શકાય જ નહિ.
ઉપર
કહેવામાં આવ્યુ તેમ મિત્રતા કર્યા પછી તેના આજીવન નિર્વાહ કરવા જોઇએ. એટલા માટે આપણે નીચે લખેલા કન્યાનું પાલન હમેશાં કરતાં રહેવુ જોઇએ:~
પહેલી વાત એ છે કે આપણા મિત્રાના ક્ષુદ્ર ષાના વિષયમાં સહનશીલતા અને ક્ષમાની ષ્ટિ રાખવી જોઇએ. આ સંસારમાં કાઇપણુ મનુષ્ય સર્વાંગપૂર્ણ તેમજ સર્વથા નિર્દોષ હેાઇ શકતા નથી. શરૂઆતમાં કઈ પણ મનુષ્ય આપણને સારા લાગે અને અનુભવ થતાં તે એવા ન લાગે તે તેમાં તેના દોષ નથી, દોષ આપણી જ સંકુચિત દૃષ્ટિના છે. સકલ ગુણુસ પન્ન, સર્વ ઉપમા યેાગ્ય અને સ ંથા દોષરહિત પ્રાણી આ મૃત્યુ લેકમાં કેઇ મળી શકતુ નથી. કેાઇ મનુષ્ય ગમે તેટલે જ્ઞાની તેમજ સદાચારી હાય, તેપણુ ઉંડા ઉતરનારને તેનામાં કોઇને કોઇ દોષ જડી આવે છે. જો ઉક્ત નિયમ સત્ય છે, તે પછી આપણે જે પુરૂષની સાથે મૈત્રી કરીએ છીએ તે એ નિયમના અપવાદરૂપ કેવી રીતે હેાઇ શકે ? પરંતુ યુવાવસ્થાના આવે શમાં એ નિયમપર ઉચિત ધ્યાન નથી આપવામાં આવતું અને ઘણા દિવસેાના પરિ ચિત મિત્રાનાં પણ દોષ દૃષ્ટિને લઇને ઝગડા ઉત્પન્ન થાય છે. એટલા માટે એ વાત ભૂલવી ન જોઇએ કે જે કેાઇ મનુષ્યમાં અનેક ઉત્તમેત્તમ ગુણ્ણા હાય અને કાઈ ન્હાના મોટા ક્ષુદ્ર દોષ હાય તાપણુ તે લોકિક દૃષ્ટિએ સકલ ગુણુસંપન્ન કહી શકાય છે.
બીજી વાત મતભેદની છે. આ અનન્ત વિશ્વ એવાં એવાં હજારા રહસ્યાથી ભરેલું છે કે એ મહાવિદ્વાન તેમજ પરમ મિત્રામાં પણ કોઇને કોઇ કારણને લઇને મતભેદ સંભવી શકે છે. સ'સારમાં બનતી હુંમેશની ઘટનાઓમાં તથા ઇતિહાસમાં આ વાતના અનેક ઉદાહરણા મળી આવે છે કે વખતાવખત મતભેદ પડવાને લઇને ચિરકાળના મિત્રાની મિત્રતા માટીમાં મળી જાય છે. એક ઐતિહાસિક દૃષ્ટાંત લઇએ. અઢારમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં ટ્રાંસમાં ભયંકર રાજ્યક્રાંતિ થઇ, તે વિષયની ચર્ચા
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. કરતાં કરતાં ઈંગ્લાંડના તત્કાલીન બે મહાન નેતાઓમાં મતભેદ પડ્યો. એ બન્ને નેતાઓ (બર્ક અને ફેંસ) તે સમયના ઘણાજ ચતુર, દેશકાળના જ્ઞાતા અને પૂરેપૂરા રાજનીતિજ્ઞ હતા એટલું જ નહિ પણ તેઓની વચ્ચે ગાઢ મૈત્રી હતી. જેઓએ ઇંગ્લાંડના ઈતિહાસનો અભ્યાસ કર્યો છે. તેઓના નેત્રે સમક્ષ એ પ્રકાંડ પંડિતના ઉક્ત મતભેદની ભીષણ મૂર્તિ સાક્ષાત આવીને ખડી થઈ જ હશે, કે જેને લઈને તેઓની ચિરકાલીન દઢ મિત્રતા છિન્નભિન્ન થઈને રસાતાળમાં પહોંચી ગઈ. માને કે કાંસની રાજ્યક્રાંતિ અનેક દષ્ટિએ એક અત્યંત મહત્વપૂર્ણ બાબત હતી, પરંતુ તે વિષયમાં મતભેદ પડતાં જ પિતાના ચિરકાલીન પ્રાણપ્રિય મિત્રની મિત્રતા એકદમ તેડી નાંખવી તે શું બર્ક જેવા સુપ્રસિદ્ધ તત્વજ્ઞાનીને માટે ઉચિત હતું ? જે હય, તે એવી ઘટના અત્યંત શેચનય ગણાય. એ તો નિ:સંદેહ છે કે વિચાર–સ્વતંત્રતા તેમજ પિતાની બુદ્ધિ અનુસાર સત્યાસત્યને નિર્ણય કરવાની ઇચ્છા દરેક મનુષ્યોમાં હોવી જોઈએ. અને હોય છે જ, તેથી કરીને એક બીજા વચ્ચે મતભેદ પડે તે સ્વાભાવિક છે. પ્રત્યેક વિષયને વિચાર ભિન્નભિન્ન રીતે કરી શકાય છે અને તે પર વિચાર કરનાર પ્રત્યેક મનુષ્યનો વિચાર–માર્ગ જુદે જુદે હોય છે, એટલા માટે મતભેદ ટાળી શકાતું નથી. એટલું જ નહિ, પણ ઉલ્યું તેનાથી અંતમાં ઘણે ભાગે લાભ જ થાય છે. પરંતુ એવી અવસ્થામાં પણ કેવળ મતવિભિન્નતાને લઈને વિકાર વશ બની મિત્રતાને નાશ કરી નાંખવો એ કઈ મિત્ર’ને માટે ઉચિત ગણ શકાય નહિ.
સંપાદિત મિત્રતા નિભાવી રાખવા માટે ત્રીજું આવશ્યક કર્તવ્ય ખુલ્લું દિલ અને સરલ વર્તન છે. મિત્રની પાસે કોઈ ખાસ વાતે સિવાય પિતાનાં સઘળાં ગુપ્ત કાર્યો જણાવી દેવામાં કશી હાનિ નથી. તેનાં મનમાં ફેકટ સંશય ઉત્પન્ન કરવાથી
અનર્થ થાય છે. જે કદિ મિત્રનાં મનમાં સંશય ઉપજાવનાર અને મતભેદ કરાવનાર - કોઈ કાર્ય થઈ જાય તે તેને પિતાને ખરેખર અભિપ્રાય પ્રથમથી જ સમજાવી દેવો જોઈએ. નહિં તે પરસ્પર વિશ્વાસ ઘટવાથી એક બીજા વચ્ચે દિલનો સંકેચ ઉત્પન્ન થાય છે અને ભેદ તથા તિરસ્કારને ભાવ પેદા થાય છે.
મિત્રની સાથે હમેશાં સૌમ્ય અને ઉદાર વર્તન રાખવું જોઈએ. ઘણું લોકે એમ માને છે કે એક વખત મિત્રતા બંધાય પછી મનમાની રીતે વર્તન રાખવામાં કશી હરકત નથી. પરંતુ તે યોગ્ય નથી. આપણે આપણા મિત્ર તરફ એવું આચરાણું રાખવું જોઈએ કે જેનાથી તેના સ્નેહ તથા આનંદમાં દિવસે દિવસે વધારે થતું જાય. કેટલાક લેકેની એવી માન્યતા છે કે સર્વ સાધારણ મનુષ્ય સાથે વર્તવામાં માન, સન્માન, આબરૂ, પદવી, યેગ્યતા વિગેરેને ભલે વિચાર કરવામાં આવે, પરંતુ મિત્રની સાથે તે નહિ. પરંતુ તે એક ભૂલ ભરેલી માન્યતા છે.
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ'સાર દન.
આપણા મિત્રની સાથે અનાદર યાને ઉદ્દણ્ડતાથી વર્તવું તથા મ સ્પશી વચને કહેવા તે સર્વથા અનુચિત છે.
આ સંસારમાં દ્વેષી મનુષ્યેાની ખેાટ નથી. ઘણા લેકેાને કાઇનું નુકસાન કર્યાં વગર કયાંય ગમતુ જ નથી. તેવા લેાકેા કોઇ એ મનુષ્યોની મૈત્રી જોઈને સહન કરી શકતા નથી, તે તેની મિત્રતા નષ્ટ કરવા માટે તનતોડ મહેનત કરે છે અને સાચી જુઠી વાતા ફેલાવીને અથવા નિંદ્યાખાર બનીને તેના મનમાં એક બીજા પ્રત્યે વિરોધ ઉત્પન્ન કરે છે. એટલા માટે મિત્રાએ એવા સમયે કતા તથા કાર્ય કારણ સંબંધી જ્ઞાન પૂર્વક કાર્ય કરવુ જોઇએ.
બુદ્ધિમત્તા, સતચાલુ
સંસાર દુનિ.
-5000
જૈન શાસ્ત્રમાં ગૃહસ્થ ધર્મને માટે ઘણે સ્થળે લખાયેલુ છે. અને ગૃહસ્થ ધર્માંના સ્વરૂપને સારી રીતે વિવેચન કરી સમાવ્યુ છે તેમાં સર્વનું મનન કરતાં ગૃહસ્થાવાસમાં મુખ્યત્વે કરીને કેટલાએક ગુણે ઘણાં ઉપયાગી છે. અને ગૃહુસ્થ ધર્મના પેરાષક છે, જો એ ગુણાનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજવામાં આવે તે ગૃહસ્થ શ્રાવક તેને અંગે પેાતાની ગૃહસ્થપણાની ફ્રો વિષે સારી રીતે સમજી શકે. ગૃહ, કુટુંબને અંગે ઉપજતી પેાતાની વિવિધ ક્રો વિષે અને વ્યવહાર, ધર્મ અને નીતિ વિષે ચાલતી સ્થિતિ કરતાં વિલક્ષણ વિચારાને સિદ્ધાંત રૂપે માનનાર સ્ત્રી પુરૂષ। સંસારમાં જોડાતાં ગૃહની કેવી દશા થાય એ વિચાર કરતાં સખેદ હૃદય થઈ જાય છે. દ્વીધ વિચાર વગર સાહસિક વિચારે ચડેલા સ્ત્રી-પુરૂષ મને વૃત્તિની સ્વત ંત્રતાના બળથી પોતાના વિચારાને અને કલ્પિત લેાકવાર્તાને સત્ય રૂપે માને છે; કેટલાએક તે ભ્રમિત થઇને ગાડરીઆ પ્રવાહરૂપે ચાલના હાનિકારક રીવાજોને અન્યાય ગણે છે કેટલાક સ્વચ્છંદ્રી યુવક નવા જમાને શું ? તે એળખ્યા સિવાય નવા જમાનાના એઠા નીચે વ્યવહારના લાપ કરી વડીલેાની આજ્ઞાનું ઉલંઘન કરી, તેના વિનયને માજુએ મુકી, પ્રસંગવશાત્ અનેક ચૈન્નાએ કરી લેાકેાની હાંસીને પાત્ર અને છે. આમાં સત્ય શું છે ? તે વિચારવાના વિષય જુદો છે. વ્યવહારના શુદ્ધ સ્વરૂપને દર્શાવનારા વિષયાનુ તેઓએ મનન કરવાનું છે. એ મનનથી તેઓ તદ્ન વિમુખ બની જાય છે. અહી કઇ કહેવામાં આવે છે કે અમુક ધેારણુ સારૂ છેજ પણુ એકથન તદ્ન નિરર્થક થઇ પડે છે કારણ કે સ ંકુચિત હૃદયવાળા તે તે વિષે ધ્યાન આપી
શકતા નથી.
આજકાલ ગૃહાવાસમાં અનેક જાતની વિચિત્રતા જોવામાં આવે છે. પિતા અને પુત્ર, માતા અને પુત્ર, ગૃહપતિ અને ગૃહીણી તેમજ સાસુ અને વધુએ, માતા
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માના પ્રકાશ,
અને પુત્રીએ એ સર્વે એકજ કુટુંબમાં વસનારાએની મનેવૃત્તિએ જુદા જુદા દેર ઉપર મરજી પ્રમાણે ચાલે છે; એવા વિવિધ પ્રકૃતિએના સંમેલનથી કુટુંબના વનમાં વિવિધ પરિવર્તન થયા કરે છે જ અને તેથી વિપરીત પરિણામનાં દર્શના થયા કરે છે, આમ વિવિધ વિચારવાળા મનુષ્યા એક ઘરમાં ભેગા મળવાથી કુટું ખમાં ભક્તિભાવ અને ઐકયની ઘેાડી ઘણી પણ ન્યુનતા થવા માંડે છે, એ ન્યુનતાને લઇને ગૃહરાજ્યની પ્રવૃત્તિમાં અનેક જાતના ઉપદ્રવે ઉભા થાય છે. પિતા-પુત્ર, ભાઇ-ભગિની, માતા-પુત્રી, પતિ-પત્નિ આદિના સબધા પરસ્પર તેમ એક એક સાથેના ભિન્ન ભિન્ન વિચારના હાય તે તેમના સ્નેહમાં શિથિલતા થઈ જાય છે, જેથી કરીને શ્રાવક સંસારનું શકટ ભિન્ન છિન્ન ખની અટકી પડે છે. ઘણાક અનર્થા, કુચેષ્ટાઓ અને ઉચ્છંખલપણાના પ્રસિદ્ધ તેમ ગુમ દૃષ્ટાંતે જે આપણે સાંભળીયે છીએ તેનું કારણ ભેગા જોડાયલાં સ્ત્રી-પુરૂષના વિચારમાં આવી ભિન્નતા સિવાય બીજું કવચીતજ ાય છે. પિતા-પુત્રને સંબંધ કે જે જૈન વ્યવહારથી ઘણેા ઉચ્ચતા ભરેલા છે તે સંબંધ ભિન્ન ભિન્ન વિચારેાને લઇને તુટી જાય છે. સ્વતંત્રતાના પ્રવાહુમાં તણાતા તરૂણ પુત્ર પેાતાના માતા પિતાના અપાર ઉપકારને ભુલી જાય છે અને તેના અનાદર કરવાને ઉભા થાય છે. પિતા-પુત્રના કલેશા આપણા સાંભળવામાં વારવાર આવે છે. એવા કલેશ પૂર્વકાળે હતાજ નઠુિ; તેવી રીતે જેમના આધારે આ સ`સાર શકટ ચાલે છે અને જેમની ઉપર કુટુબની ધુરા રહેલી છે તેવા સ્ત્રી-પુરૂષ કે જેમણે પાતપેાતાના સ્વાત્રતયમાં સુખ માનેલ છે, તે જેમ બને તેમ કાઇને પેાતાથી અધિક ગણવા પ્રસન્ન રહેતા નથી. અને જેમ બને તેમ પેાતાનુ સ્વાતંત્ર સચવાય તેવા મા યેજી ગુરૂભક્તિથી, ભાતૃભાવથી, માતા-પિતાના સ્ને હથી અને પ્રેમમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થવાના માર્ગ કવચીત કવચીત લે છે,
જેને પ્રાચીન સમયમાં મર્યાદા કહેતા હતા. જેના આધારે આ સંસારની પૂર્ણ શુદ્ધિ રહેલી હતી, તે મર્યાદાના ઘણે ભાગે આ સમયમાં લય થતા જાય છે. વૃદ્ધ અથવા વડીલ, વિદ્વાન અથવા પંડિત. કેઇની મર્યાદા રાખવી તે વાત પણ આજકાલના ઉચ્છ્વ ખલ યુવાનેામાં એક અંધનરૂપ અથવા વડૅમરૂપ મનાય છે. તેથી તેની તરફ પૂર્ણ રીતે અણગમેા બતાવવામાં આવે છે, નાની વયના છે.કરાએ જમા નાના તેવા નઠારા સંસ્કારને લઇને પેાતાના માબાપ અથવા વૃદ્ધ વડીલા તરફ વિચિત્ર રીતે વર્તે છે. અને ક્ષણે ક્ષણે માના ભંગ કરે છે. તેમજ મુગ્ધ વયમાં રહેલા છે છતાં જાણે કૈાઢ થઇ ગયા હોય, તેમ વર્તવા પ્રયત્ન કરે છે. તેમની મનેાવૃત્તિમાં હલકા વિચારના જ પ્રાદુર્ભાવ થયા કરે છે. તેએ સ્વતંત્રતાની તિંત્ર ઈચ્છા રાખે
અને સ્વતંત્રતાના એટલા બધા આયડી બને છે કે કદી કેઇવાર માબાપ કે વડીલ તેમને હીત વચનેા કહેવા જાય તે તેએ એમ જાણે છે કે આ સર્વે આપણી સ્વતં ત્રતાને તાડી નાખવા માગે છે, આથી તેએ તેમના હિતત્રયનને તિરસ્કાર પૂર્વક અનાદર કરે છે; જે અનાદર મર્યાદાના તદ્દન ભંગ કરી નાખે છે. જ્યારે મર્યાદાના
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
સ`સાર દાન.
૯૩
લાપ થયા તે પછી સતાનાના વર્તનમાં કોઈ જાતના સુધારા થઈ શકતા નથી. નિર્માંક પ્રજા પ્રતિદિન ઉન્માર્ગ–ગામી થતી જાય છે. અને તેથી અનેક જાતની ાની ઉત્પન્ન થાય છે, શ્રાવક સંસાર અથવા આગળ વધીને શાર્ય સંસારના મુખ્ય આધાર મર્યાદા ઉપર છે. મર્યાદારૂપી કલ્પલતાના આશ્રયથી સંસારના વિવિધ વાંછીત પુરા થાય છે. અને સંસારની વ્યવસ્થા રીતે પ્રતિબદ્ધ રહે છે જે વ્યવ સ્થાને લઇને સ ંસાર, ધર્મ, નિતિ અને શુદ્ધ વ્યવહારના તાથી સુથેાભીત બને છે. અને તેથી ગૃહસ્થાવાસની જે સાર્થકતા કહેવાય છે તે સર્વ રીતે પરીપૂર્ણ થાય છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્યારે એ વ્યવસ્થાના ભંગ થઇ જાય છે તે ગૃહાવાસની સ્થિતિ વિચિત્રતામાં આવી પડે છે. એ વિચિત્રતાનું મૂળ કારણ મર્યાદાના ભંગ છે, જ્યારે ગુરૂવ તરફથી મર્યાદાના ભંગ થાય છે, ત્યારે નાના છોકરા, માબાપ અથવા બીજા કોઈ વયેવૃદ્ધ કે જ્ઞાનવૃદ્ધ આગળ વીના પ્રયાજને અણુપૂછે વચમાં ટાયલું કરવા આવે તેમને દેખીને પણ પેાતાના કાઇ સહુજ અનાચારના આચરણમાં લાજ ન પામે, અસ અમારા મનમાં એમ સત્ય લાગ્યું તે એમ કર્યું તેમાં તેનું શું લીધું! એવી દલીલથી પેાતાને છેતરે છે. એ બધા પ્રભાવ અપૂર્ણ નવીન શિક્ષણુના મૂળ રૂપ છે, અથવા પેાતાને પ્રાપ્ત થએલ અપૂર્ણ કેળવણીના મહીમા છે, આવા વર્તનથી ગૃહસ્થાવાસની મર્યાદાના તદ્દન ભંગ થઇ જાય છે, હું, મારૂં, મારા અભિપ્રાય–મારા વીચાર ઇત્યાદિ જે હું પણાનું અભિમાન સ વાતમાં જણાય છે, તે આપણા વ્યવસ્થીત ગૃહાવાસને તાડનારા સાધના છે એમાં ક્ષણે ક્ષગે વિનયને ભંગ થતે જોવામાં આવે છે, કેટલાક કુટુ એમાં તે! ઘરમાં જેટલા માણસા હોય, તે બધાના જુદા જુદા મત હેવામાં આવે છે, અને ક્ષણે ક્ષણે તેએ એક ખીન્નથી જુદા પડતા માલુમ પડે છે, તે સમાં આત્મીયભાવ ધારણ કરી અહુ ભાવ સાથે મમત્વભાવમાં વધી જાય અને તેથી ગૃડસ'સારની અવ્યવસ્થા વારવાર થયા કરે છે.
વર્તમાનકાળે આવાં વર્તના કેવી રીતે અટકે તેવા ઉપાયેા યેાજવાની જરૂર છે જેથી શ્રાવક સંસારની દશામાં મેટે સુધારા થયા વીના રહેશે નહિ, જ્યાંસુધી એ સુધારા કરવામાં આવશે ન હું ત્યાંસુધી જૈન કામમાં હિંમત, સાહસ, પરાક્રમ, અને આત્માર્પણ કરવાની શકિત જાગૃત થશે નહિ, અનુસવી વિદ્વાના એમ માને છે કે, ચેાગ્ય વય અને યેાગ્ય અનુભવ થયા પછી અમુક મર્યાદાસુધી વ્યક્તિનું પ્રાધાન્ય હાય તેજ લાભ છે, બાકી તે ઉ ં ંખલતા અને સ્વતંત્રતા, કઢાગ્રહ અને ક્રૂરતા વગેરે દુર્ર સ્વત: અવિર્ભાવ પામે છે, તેમને નિયમમાં રાખનારા ગુÀા મેળવવામાંજ પ્રવૃતી કવાની જરૂર છે, તે મેળવવાથોજ સાંસારીક દશામાં મેટા ફેરફાર થઇ જાય છે, જે પરિણામે રોષ, ઉદારતા અને એકાત્મભાવ આદિ સદ્ગુણે ને! સપાદક ખને છે. ગાંધી વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસ,
500005
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકા . એક પિતાએ પોતાની પુત્રીને આપેલ બધ.
પુત્રી તરફ માત પિતાનું કર્તવ્ય (શિખામણ. ) ૧ હે બાળ આજ સુધી તું હમારી પુત્રી હતી, ને તારા ઉપર હમારા હક્ક હતે પણ તું શુભ લગ્નથી તારા પતિ સાથે જોડાઈ, ત્યારથી અમારે હક ઉઠી ગયે છે. આજથી તારા ઉપર સર્વ પ્રકારને હક્ક તારા સાસુ સસરા અને તારા સ્વામીને થયે છે માટે આજ સુધી જેમ અમારી (મા-બાપ ) ની આજ્ઞા માનતી તેમ હવેથી તારા સ્વામીની, અને સાસુ સસરાની આજ્ઞા પાળજે.
૨ તારૂં લગ્ન થયું છે. એટલે તારો પતિ એજ તારો માલીક થયે છે. હવે તેની સાથે હમેંશા વિનય વિવેકથી વતજે કારણ કે હવે પતિની સેવા કરવી એજ તારે ખરેખર જ ઘર્મ સમાયેલું છે.
૩ હે પુત્રી, કદીપણ હઠીલી થઈશ નહિ. તારા સાસુ, સસરા અને તારા સ્વામિને કઈ દિવસ સંતાપતી નહિ હમેશ તારા ઉપર આનંદ રહે એવું વર્તન રાખજે, તારા પાડોશી સાથે હળીમળીને ચાલજે, કેઈપણ દિવસ જુઠું બોલવું નહિ. કેઈને છેતરીશ નહિ. એમાં આપણે આમા રાજી નથી. અને ઘરમાં અપરાધ થાય તો તે તું ઝટ વિનયથી કબુલ કરી દેવું એમાં મઝા છે.
૪ જેમ બને તેમ ઓછું બોલવું અને બેલવા પહેલા વિચારીને બોલવાની ટેવ પાડવી. હે પુત્રી, પતિની, કાંઈ ભૂલ થઈ હોય તે તારે જાહેર જણાવવી નહિ. પણ એકાંત જગ્યાએ જઈ વાત કહેવી હોય તે કહેવી. પતિની સામું બેસવું નહિ એ લક્ષમાં રાખવું.
૫ જ્યાં સુધી તું બુદ્ધિવાન ન થાય ત્યા સુધી, તારે એકાંત જગ્યામાં અથવા, જાહેર મેળાવડામાં એકલી જઈશ નહિ, સ્વતંત્રતાથી કાંઈ કામ કરવું પડે તે પણ તારા સ્વામીની રજા લીધા સીવાય કામ કરવું નહિ. એ લક્ષમાં રાખવું.
૬ પતિની આવક ઉપર ખર્ચ રાખજે. લુગડાં ઘરેણુ વગેરેમાં હઠ કરીશ નહિ.
૭ હમેશાં પ્રભાતનાં સૈના પહેલા ઉઠી વાળ સાફ કરી નાઈ ધોઈ તીર્થકરોની પ્રાર્થના કરી (દેરાસરમાં કોઈની જોડે વાત કરવી નહિ, ઉંચે સુરથી સ્તવન વગેરે ગાવા નહિ. ધીમા સુરથી ગાવા, ઘણું જ ગીરદીમાં પૂજા કરવી નહિ. એકાતે કરવી. રેશમી કપડા પહેરી પૂજા કરવી નહિ. એ ખાસ ધ્યાનમાં લેવું. ) હુશીયારીથી ઘરનું કામકાજ શરૂ કરજે સ્વામિના જમ્યા પહેલાં જમવું નહિ. દીવસના કદીપણું
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહરાજ-પરાજય નાટકને પરિચય.
ઊંઘવાની ટેવ પાડવી નહિ. નવરાશની વેળાએ પુસ્તકો (આત્મજ્ઞાન) વગેરેના વાંચવા રાત્રીના વખતમાં બહાર એકલાએ નીકળવું નહિ.
૮ સર્વે જીવે પર દયા રાખવી એમાં જૈનધર્મને મૂળ પાયે રેપાયેલ છે. સંસારમાં સ્વામિ સીવાયના પુરૂ તારાથી મેટા હેય તેને કાકા કહેવા; તારાથી નાના હોય તેને ભાઈ બરોબર ગણવા. બ્રહ્મચર્ય પાળવું રાત્રે સુતી વખતે ક8કારને જાપ કરે ને આખા દીવસમાં સારા કામ કીધા કે નઠારા તેને પશ્ચાતાપ કરે, ને હવેથી સારા કામે ( પુણ્યના કામ) કરવાની ટેવ રાખવી.
હે સુશળ પુત્રી ઉપરની, આઠ કલમે તારા અંતઃકરણમાં કતરી રાખજે અને કઈ દિવસ ભુલીશ નહિ,
ચેજક રાયચંદ મેતીચંદ નવસારી,
–- છે - – મહરાજ-પરાજય નાટકને પરિચય.
(છોટાલાલ મગનલાલ શાહ.) નાટકોના ઉદ્દગમને પ્રશ્ન અદ્યાપિ બહુ વિવાદગ્રસ્ત છે. પત્ય અને પાશ્ચાત્ય નાટકોના આદિમ અસ્તિત્વ વિષે પણ તેજ વિવાદગ્રસ્ત પ્રશ્ન છે. હમણાં હમણાં વિદ્વાનનું ધ્યાન સાહિત્ય પ્રતિ વિશેષ આકર્ષાયું છે, અને અભ્યાસ, મનન અને પરિશિલનથી એમ અનુમાન થાય છે કે નાટ્ય-પ્રાગ ઘણું પ્રાચીન કાળમાં વિદ્યમાન હતા. એમ વેદાદિ ગ્રંથેથી સમજાય છે. ત્યારપછી નાટ્ય-સાહિત્યની પ્રાચીનતા માટે પ્રશ્ન ઉભવ પામે છે. ભરત મુનિ વિરચિત “નાટ્ય સૂત્ર”નો રચના કાળ કેટલાક વિદ્વાનોની ગવેષણથી ઇ. સ. પૂર્વે સાતમે, આઠમે સકે કલપવામાં આવે છે. આ ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે દુનિઆની દરેક પ્રજા કરતાં હિન્દી પ્રજાના નાટ્ય–પ્રચાગ અને નાટ્ય-સાહિત્ય અધિકાર પ્રાચીન કાળમાં વિદ્યમાન હતો.
- જૈનેતર પ્રજાના નાટ્યની પ્રાચીનતા સંબધી દિશાસૂચન કર્યો પછી આપણે આપણા જૈન-નાટકોની પ્રાચીનતા વિષે સહેજ ઉલ્લેખ કરી મૂળ વિષય ઉપર જઈશું.
આપણામાં નાટકોની ઉત્પત્તિ કેટલી પ્રાચીનતમ છે તેને માટે કેઈએ પ્રયત્ન પૂર્વક ગષણા કરી હોય તેમ જણાતું નથી, એટલે તેના માટે નિશ્ચિત સમય દર્શાવવાને હું દિલગીર છું. ત્યારપછી નાટ્ય-સાહિત્ય માટે વિચાર કરીએ.
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માન પ્રકાશ. નાટ્ય-સાહિત્યની પ્રાચીનતા માટે આપણું સ્થિતિ બહુ શોચનીય છે. આપણું મૌલિક સાહિત્ય, તેમ અન્ય વિષયક સાહિત્ય પ્રાચીન સમયમાં પ્રાકૃતમાં હોવાનું મલી આવે છે. પણ કોઈ પણ પ્રકારને નાટય ગ્રંથ પ્રાચીન સમયમાં પ્રાકૃતમાં કે સંસ્કૃતમાં બન્યો હોય એવું અદ્યાપિ પર્યન્ત જાણવામાં આવ્યું નથી. જે કે સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલું આપણું સાહિત્ય વિકમની પાંચમી શતાબ્દીથી મળી આવે છે. પરંતુ નાટક-કાવ્યાદિ ગ્રંથ રચના-કાળ તો બારમી શતાબ્દીમાં દષ્ટિગોચર થાય છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે આપણે ઉકત સાહિત્ય માટે અભિમાન ધરાવી શકીએ તેમ નથી. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રના ગુરૂએ રચેલ
ચંદ્રલેખા” નાટિકા પૂર્વ કોઈ પણ સંસ્કૃત કાવ્ય યા નાટક રચાયું હોય એમ જણાતું નથી. ફક્ત તેમાં એક તિલકમંજરી અપવાદભૂત છે.
આનું કારણ એમજ અનુમાનાય છે કે પ્રાચીન કાળમાં કોઈ જેન ગૃહસ્થ પ્રતિભાશાળી લેખક તરીકે ઉન્ન થયા હોય એમ જણાતું નથી. જ્યારે વિદ્વાન મુનિવર્ગ કાવ્ય-નાટક જેવા સાંસારિક ઘટનાઓથી અનાસકત રહી ઉપેક્ષા કરતો જણાય છે. અને તે તેમના માટે યોગ્ય છે. પણ આ ઉપેક્ષાએ આપણને નુકસાન બહુ કર્યું છે. કારણ સાધારણ જનસમુદાય નાટક. કાવ્યાદિથી બહુ આકર્ષાય છે. આ સાહિત્યમાં શુષ્ક તર્કવાદને, લાંબા લાંબા નિરસ ઉપદેશને, કિલષ્ટ તત્વજ્ઞાનને સ્થાન હોતું નથી. એટલે નાટક-કાવ્ય સિવાયનું અન્ય સાહિત્ય સાધારણ જન–સમુદાય ઉપર નૈતિક, ધાર્મિક આદિની છાપ બેસાડી શકતું નથી. અપૂર્વ શબ્દ-લાલિત્ય, ઉત્કટ રસ પ્રવાહ સાથે ગુંથાયેલ ધાર્મિક સંસ્કૃતિ કઈ પણ માનવનુ મન હરણ કરી શકે છે, અને તે સર્વે એજના નાટકાદિમાં યથેષ્ટ થઈ શકે છે. નાટકાદિનાં એક અપૂર્વ તવ એ પણ છે કે કઈ પણ માનવની ચિત્ર-રેખા હોવાથી પ્રેક્ષક કે વાચકને માનુષી ધર્મનું ભાન કરાવે છે. અર્થાત્ “ પ્રસ્થાન કૃતિનાટ્ય * નાટક જીવનનું દિગ્ગદર્શન છે. કવિતામાં જેવી યોગ્યતા હોય છે તદનુસાર વાંચક કે પિક્ષકને રસબસ બનાવે છે. કાવ્ય-નાટકાદિની યેગ્યતા માટે કહેવાયું છે કે
" धर्मार्थ काम मोक्षेषु, वैचक्षण्यं कलासु च ।
करोति कीर्तिं प्रीतिं च साधुकाव्यनिषेवणम्" । આ ઉપરથી ખ્યાલ આવશે કે વિશુદ્ધ કાવ્ય મનુષ્યને કયાં સૂધી ફલપ્રદ નીવડે છે.
ગમે તેમ હો પણ એટલું તો ચોકકસ જણાય છે કે આપણા વિદ્વાને અનુકરણ પ્રિય હોય છે. સમાજને કયું તત્વ લાભદાયક છે તે સ્વતંત્રપણે વિચારી પ્રથમ વાર દિગ્દર્શન કરાવ્યું હોય તેમ જણાતું નથી. અજ્ઞાનતા કહે કે છઠ્ઠ કહે આપણામાં એવું જ બનતું આવ્યું છે કે સારામાં સારા પ્રાગે ધાર્મિક તવ દાખલ કરી શકે
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મિહરાજ-પરાજય નાટકના પરિચય. તેવા હોય છતાં તે પ્રગો સમાજમાં મુકતાં લેખક અચકાય છે. યાતો ઉત્તેજન મળતું નથી. પરંતુ છેવટે કેટલાક સમય વ્યતીત થયા પછી સમાજને તેજ પ્રગ આરંભવા પડે છે. તેજ ન્યાયાનુસાર નાટકાદિ સાહિત્યની એ પરિસ્થિતિ છે. હેનું એક આધુનિક દષ્ટાંતથી સ્પષ્ટીકરણ નિહાળીએ. ગુજરાતી ભાષાનો પ્રારંભ લગભગ ૮૦૦-૯૦૦ વર્ષથી જણાય છે. તે દરમ્યાન અનેક રાસાઓ, વિવાહલા તથા પ્રબંધાદિ મળી આવે છે પરંતુ એક નાટક, નાટિકા કે પ્રહસન જણાતું નથી. પ્રાચીન સમયને બાદ કરીએ તે પણ અધુના લેખન વાચનના સાહિત્યને અનેકષ્ટિએ નૂતનરૂપ ધારણ કર્યા છતાં, અન્ય પ્રજામાં, અન્ય સમાજમાં તેવું સાહિત્ય નિહાળવા છતાં આપણામાં એક પણ તે ગ્રંથ અસ્તિત્વ ન ધરાવે તે શું શોચનીય નથી! જ્યારે જેનેતરમાં અઢારમા સૈકામાં રચાયેલાં નાટકે મળી આવે છે. અને વશમી શતાબ્દિમાં અનેક પ્રસંગોનાં, અનેક દષ્ટિથી રચાયેલાં જોવામાં આવે છે. અને તે સાહિત્ય માનવ-હૃદય કેટલું હરણ કરી શકે છે તે માટે વિશેષ લખવું આવશ્યક નથી.
મૂળ વિષય છોડી વિષયાંતર થવાયું તે ધ્યાન બહાર તો નથી. પરંતુ આટલા સૂચનદ્વારા જે કોઈ પણ વિદ્વાન ઉક્ત કાર્યમાં પ્રયત્ન કરશે તે તે અતિ આદરણીય ગણાશે.
* મેહરાજ-પરાજય ” એ ગાયકવાડ ઓરિએન્ટલ સીરીઝથી પ્રકાશિત થયેલ નવમે ગ્રન્થાક છે.
પ્રસ્તુત મહારાજય નાટકમાં પાંચ અંકે રમાવેલા છે. જેની અંદર ગુજરાતના ચૌલુકય નરપતિ કુમારપાળે જૈનધર્મને કરેલ સ્વીકાર, પ્રાણીઓની થતી હિંસા પ્રતિ હેની ધૃણદષ્ટિ, નિર્વશીઓની સંપત્તિ માટે અગાઉના રાજાઓના જતિ વહીવટને મહાત્મા હેમચંદ્રાચાર્યના ધમપદેશથી કહાડી નાખેલ વિગેરે પ્રસંગેનું વર્ણન આવે છે. અધ્યાત્મવૃત્તિ પિષક, ધાર્મિક સંસ્કાર જાગ્રત કરનાર, માનુષી ધર્મનું ભાન
કરાવનાર આવાં નાટકે સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બીજા પણ મળી નાટકની વસ્તુ આવે છે. આ જ વિષયમાં સર્વેથી પુરાતન નાટક કૃષ્ણમિશ્ર
વિરચિત “ પ્રધ ચંદ્રોદય” નામનું જેનેતર નાટક છે. અને તે નાટક ચંદેલ નરેશ કીર્તિવર્માના રાજ્યકાળમાં એટલે ઈ. સ. ૧૦૬૫ ના અરસામાં રચાયેલ છે. એટલે આપણું નાટક તેના પછી લગભગ એક સૈકા બાદ રચા ચેલું છે. નાટકમાં પાત્રો ઐતિહાસિક દષ્ટિએ તપાસીએ તે, કુમારપાળ અને તેમના પૂજ્ય ગુરૂ હેમચંદ્રાચાર્ય સિવાય અન્ય સર્વે કવિની કલપનાથી આલેખાયેલા છે. તે વિશે આપણે વિશેષ આગળ વિચારીશું.
( ક્રમશ: ). ઝુલાસણ,
૨૦:૦૦:૩૦૦૦
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ટા
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
માનવ ચારિત્ર્યનું મુખ્ય ઉપાદાન.
( રા, અય્યાસી. )
પ્રત્યેક મહાપુરૂષોનાં ચરિત્રામાં એવા પ્રકારની ઘટનાઓ વ્હેવામાં આવે છે કે તેમણે દીવ્ય-જીવન પ્રાપ્ત કરવાની ભીષણ પ્રતિજ્ઞા સ્વીકારી હાય છે, અને તે પ્રતિ જ્ઞાનુ' 'ડન કરવા માટે તેની વિધી સત્તા આક્રમણ કરી રહી હેાય છે. પ્રભુ મહાવીર, બુદ્ધ અને જીસસ, એ ત્રણેના ચરિત્રમાં એ પ્રકારની વર્ણીના જોવામાં આવે છે. પ્રભુ મહાવીર જ્યારે આત્મ સાક્ષાત્કારને માટે દઢ પ્રતિજ્ઞા ધારણ કરી તપસ્યા આદરી કાર્યાત્સગ ભાવે ઉભા છે, ત્યારે તે પ્રતિજ્ઞા તેાડવાને માટે આસુરી સંપત્તિના સંકેત રૂપ કેઇ એક દેવતા ત્યાં આવે છે, અને પ્રભુ મહાવીરને તેમની તપસ્યાથી ભ્રષ્ટ કરવા માટે અનેક અનુકુળ અને પ્રતિકુળ ઉપસર્ગાની પર ંપરા ચેાજે છે. છતાં આખરે પ્રભુની પ્રતિજ્ઞા વિજયી થાય છે, દેવતાએ વિસ્તારેલી પ્રલાભન અને વેદનાની જાળ નિષ્ફળ જાય છે, અને આખરે કાયર થઇને તે અંતર્હિત થાય છે. આ મહા પ્રતિજ્ઞાના નિનાદથી બ્રહ્માંડ કાંપી ઉઠે છે. અને દેવતાઓ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી પ્રભુની અચળ ટેકને વધાવી લે છે, અને પ્રભુના કામમાં સહાય કરવા લાગી જાય છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેસસ ક્રાઈસ્ટના સબંધમાં પણ તેજ ભાવાર્થની વાત છે. ધર્મ પ્રચારના કા માટે મહાર પડતા પૂર્વે તે મહાત્મા ચાળીસ દીવસ અને ચાળીસ રાત્રી પર્યંત નિન અરણ્યમાં ગંભીર ધ્યાને રહ્યા છે. તે વખતે શયતાન અથવા પાપ તત્વ તેમને લેાભાવવા માટે આવે છે; ઘણા ઘણા પ્રલેાભના દર્શાવ્યા પછી આખરે સસ તે શયતાનને કહે છે કે “ શયતાન, તુ મારી નજરથી દુર જા.” તે પાપ પુરૂષ ચાલ્યે જાય છે. દેવના દુતા આવી ધન્ય ધન્યના નાદથી જેસસને વધાવી લે છે, અને તેની સેવા કરવા લાગી જાય છે.
મહાત્મા બુદ્ધના જીવન ચિરગમાં પણ અને અનુરૂપ વૃતાંત છે. જ્યારે તે મહા સંકલ્પ પૂર્વક એધી વૃક્ષ ળે ધ્યાનસ્થ થાય છે, ત્યારે તે પાપ-તત્ત્વ જેને બુદ્ધ ધર્મ ગ્રંથોમાં “ માર ” શબ્દથી સાયે છે, તે હાજર થાય છે અને નાના પ્રકારે તેમને તેમના સંકલ્પથી ભ્રષ્ટ કરવાની ચેષ્ટા કરે છે. બુદ્ધ દેવ મારની એકે વાતમાં લક્ષ્ય આપતા નથી. જ્યારે માર્ હું પ્રલેાભન બતાવી તેમને તપેાભ્રષ્ટ કરવા આગળ વધે છે, ત્યારે દૃઢ પ્રતિજ્ઞા સહિત તેને સ ંભળાવી દે છે કે: સાર ્ માર, તુ મારી દૃષ્ટિથી દુર થા.” માર તુજ ચાલ્યા જાય છે. દેવગણુ પુષ્પવૃષ્ટિ કરે છે, અને પછી કુદરતની બધી સત્તાએ તેમના નિશ્ચયને અનુકુળ અને સહાયક
અની જાય છે.
આ દષ્ટાંતાથી આપણને શુ આધ મળે છે ? આ રાત પ્રસંગે એમના ચારિસના કયા મહાન તત્વનાં
For Private And Personal Use Only
મહાપુરૂષોના જીવનના ઉપનિર્દેશ કરે છે ? એજ છે કે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનવ ચારિયનું મુખ્ય ઉપાદાન તેમનામાં પાપ સામે લડવાની પ્રચંડ શક્તિ હતી. પ્રભનેને લાત મારી પોતાના સંક૯૫માં અડગ રહેવાની તાકાત હતી. નિર્બળતા અને કાયરતાના આ યુગમાં આ મહાપુરૂષોના જીવનના ઉપરોક્ત પ્રસંગોની આપણને ખાસ ઉપયોગીતા છે અને આપણું ચારિત્રમાં તે એક અતિ આવશ્યક તત્વ પુરું પાડે તેમ હોઈ આ સ્થળે તેનું વિવરણ કરીશું.
મનુષ્યના સંબંધે એક “ચારિત્ર્ય” નામની વસ્તુ હોવાનું આપણે ઘણીવાર વાંચ્યું અને સાંભળ્યું છે, તે કયા તત્વોનું બનેલું છે તે સંબંધે ઘણું ઘણું લેખકે અને બુદ્ધિમાનોએ અનેક સંભાવનાઓ ઉપજાવી છે. પરંતુ આપણા ચરિત્રનું મુખ્ય ઉપાદાન શું એમ મને પુછવામાં આવે તો હું એકજ ઉત્તર આપું કે–પાપ સામે લડવાની શકિત” છે. આપણે ઘણીવાર એવા સજજનેના સંબંધમાં આવીએ છીએ કે જેઓ અત્યંત સદગુણી, ભલા, નમ્ર સાધુતા સંપન્ન, સર્વનું મંગળ ઈચ્છવાવાળા, કમળ ભવના, કાન ગુણોવાળા હોય છે. તેઓ મરતાને મેર કહેતા નથી, પાપથી સે ગાઉ છેટે ઉભા રહે છે. કોઈને અન્યાય થતે દેખી આંખમાંથી ચોધાર આંસુ વરસાવે છે, પરંતુ તેમનામાં પાપ સામે બાથ ભીડવાની શક્તિ હોતી નથી. પાપની સામે લાલ આંખ કરી એમ નથી કહી શકતો કે-“જા, પાપ, મારી ચક્ષુ આગળથી દૂર થા.” એ પ્રકારની દઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા વાક બેલવા જેટલે તેમનામાં પ્રતાપ હેતો નથી. આ પ્રકારના ભલા માણસો જ્યાંસુધી પાપના પ્રભનેના સંબંધમાં આવ્યા નથી હોતા, ત્યાંસુધી પવિત્ર રહી શકે છે. જ્યાં સુધી લાલચે સામે લડવાનું નથી પ્રાપ્ત થયું, ત્યાંસુધી તેમના સદ્દગુણે નભે છે. પરંતુ પ્રલોભન સાથે ભેટે થતા તેઓ પહેલાજ મેર તુટી પડે છે. અને અગ્નિ આગળ જેમ મણ ઓગળી જાય તેમ તેમની સાધુતા ગળી જાય છે. આનું કારણ એટલું જ કે માનવ-ચરિત્ર કાંઈ એકલા મંગળભાની સમષ્ટિ નથી, એકલા નિર્બળ, શાંત ગુણાને સમુહ નથી, પણ તે સાથે પાપ સામે લડવાની તાકાદ પણ હેવી જોઈએ. અને તેમ હોય તેજ તેને ખરા અર્થમાં ચરિત્ર કહી શકાય.
મનુષ્યને ઘડીને મજબુત બનાવવા માટે કુદરતમાં બે પ્રકારના પરસ્પર વિરોધી તોની ગોઠવણ લેવામાં આવે છે. દષ્ટાંત સ્વરૂપ, આપણે શરીરને બળશાળી બનાવવા માટે પુષ્ટીકર આહાર લઈએ છીએ. અને પરિપાક ક્રિયા દ્વારા તેને દેહના ધાતુરૂપે પરિણામીયે છીયે. તેજ રીતે બીજી બાજુએ આપણને કુદરતની વિરોધી શકિતઓ સામે પણ નિરંતર લડવાનું હોય છે, હાલવા ચાલવામાં તાપ, ઠંડી, અને વરસાદ સામે ટકર છલવામાં આપણું બળ ઘસાઈ જાય છે. પરંતુ જે ઘસારો થાય છે તે આપણે અન્નથી મળેલી શક્તિ કરતાં સહેજ ઓછો હોય છે, તેથી આપણું શરીર નભે છે, અને વિરોધી શકિતઓ સામે લડીને બળવાન બની શકે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
તે પ્રમાણે આપણું આંતરસૃષ્ટિ સંબંધે પણ સમજવાનું છે. આપણે સાધુ સમાગમ, શાસ્ત્ર શ્રવણ, અને તેવાજ અન્ય પ્રકારથી ઉચ્ચ મંગળ ભાવની શક્તિ મેળવીએ છીએ, અને તેને પાપ સામે લડવામાં ન વાપરીએ તો તે પ્રાપ્ત કરેલી ઉપ ભાવનાઓની શક્તિની કશીજ કીસ્મત નથી. કુદરતે આપણી આસપાસ સાધુતાના ઉપકરણે અને પાપની સાથે સંગ્રામ કરવાના પ્રસંગો ગોઠવી દીધા છે. જેમ સ્થળ સૃષ્ટિમાં આપણે તાપ, ઠંડી અને વર્ષો સામે નભી ન શકીએ, તે જીવી શકીએ નહી. તેજ પ્રકારે આંતરસૃષ્ટિમાં જે આપણે પાપ સાથેના સંગ્રામમાં વિજયી ન થઈએ તો આપણું ચારિ ક્ષણવાર પણ નભે નહી. અને ચારિત્ર્યવિનાની આધ્યાત્મિકતા એ માત્ર ભ્રાન્તિ છે.
એ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે ખરા ચરિત્ર–ગઠન માટે બે વસ્તુની જરૂર છે. એક તરફથી ઉચ્ચ, મંગળ, સાધુતા–પૂર્ણ ભાવોની પ્રાપ્તિ અને બીજી તરફથી પાપ, અસાધુતા, અનિષ્ટને અસ્વિકાર, ધર્મ પ્રત્યે પ્રેમ, અધર્મ પ્રત્યે વિષ. અર્થાત્ પાપ સામે લડી તેને પરાભવ કરવાની શક્તિ. જે લોકે ધર્મ, સાધુતા અને મંગળ વાવ તરફ આદરભાવ ધરાવે છે, પરંતુ તેનાથી વિરોધી તત્વ પ્રત્યે વિરાત્ર ભાવવાળા હોતા નથી, અર્થાત્ તેમની સામે થવાને શક્તિ ધરાવતા નથી. તેઓ શરીરે સુંદર, સુકુમાર અને રૂપકડા હોવા છતાં સહેજ ઠંડી કે ગરમીના સંબંધથી માંદા પડી જનારા સુકમળ મનુષ્ય જેવા છે. આવા સાધુઓની સાધુતા અને ધર્મવાનો ધર્મ લાંબે કાળ નભી શક્તો નથી. જ્યાં સુધી તેમને બહારના પ્રલોભનોરૂપી તાપ શીતને સબંધ પ્રાપ્ત થયેલ નથી ત્યાં સુધી જ તેમના ઉચ્ચ ભાવે કાયમ છે.
એક દષ્ટાંત દ્વારા આ હકીકત અધિક સ્પષ્ટ કરીશું. લેડ કર્ઝન જ્યારે આ દેશમાં વાઈસરોય હતા, તે વખતે એક સભા સમક્ષ તેમણે એવા ભાવનું કથન ઉ. ચ્ચારેલું કે આ દેશના લોકો અસત્યભાષી છે. આ કટુક્તિથી આપણે સ્વજાતિ પ્રેમને તે વખતે પ્રબળ આઘાત લાગ્યો હતો. આખો દેશ તે વખતે પોકારી ઉઠ્યો હતો કે “હિંદ પ્રત્યે કેટલો અન્યાય ! કેવું અવિચારી કથન! આ દેશમાં લાખો નરનારીઓ એવા છે કે જેમણે જીવનભરમાં અસત્ય વાક્ય ઉચ્ચાયું નથી. કોઈ વાર બેટી સાક્ષી પુરી નથી. જીવન મરણને કે સર્વસ્વ વિનાશને પ્રસંગ હોવા છતાં પણ કરેલા કામને અસ્વિકાર કરેલા નથી. અગર આપેલ વચનનું પાલન કરવામાં પાછા હઠ્યા નથી. લોર્ડ કર્ઝન સાહેબને કદાચ પિતાના કથન માટે પશ્વાતાપ થયે હશે. આર્યા વર્તની પ્રાચીન સંસ્કૃતિ અને આધ્યાત્મિકતા તેમને યાદ આવતાં તેમણે પોતાનું વાક્ય પાછું ખેંચી લેવાનો વિચાર પણ કદાચ કર્યો હશે. પરંતુ તેમના વાકય સામે દેશે ઉઠાવેલા પ્રતિરોધ સામે કદાચ તેઓ સાહેબે એમ પુછયું હતું કે “વારૂ, ભલે તમે કદાચ અસત્યાનુરાગમાં હીન નહીં છે. પરંતુ તમારા સમાજમાં શું એવા માણસે ઉચ સ્થાન નથી લાગવતા કે જેઓ મિથ્યાવાદી, પ્રવંચક, લુચા, પારકી થાપણ
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનવ ચારિત્ર્યનું મુખ્ય ઉપાદાન.
પચાવી પાડનારા, અને પાખંડ માત્રમાં પુરા હાય ! શું આવા માણસે તમારા સમાજમાં એટલે બધો તિરસ્કાર અને અધોગતિ પામી શકે છે કે જેથી તેઓ જગતમાં પિતાનું મોટું પણ ન બતાવી શકે? તેઓ પ્રત્યે તમારો સમાજ શું એટલા બધા હીન ભાવથી જુએ છે કે જેથી શરમના માર્યા તેને એકાંતમાં પશ્ચાતાપ પૂર્વક જીવન ગુજારવું પડે ? ” કન સાહેબની આ જીજ્ઞાસાને ઉતર આપણે શું આપી શકત ? કાંઈજ નહી. કેમકે એ વાત સ્પષ્ટ જ છે કે આપણે સત્યાનુરાગવાળા હોવા છતાં અસત્ય પ્રત્યે વિદ્વેષવાળા નથી. અધર્મ અને પાપાચરણ સામે લાલ આંખ કરવાની આપણામાં તાકાત નથી. આપણે આપણી ન્યાતમાં, કુટુમ્બમાં, સમાજમાં ચોતરફ કર્યો દશ્ય નિહાળી છીએ ? જેઓ સાચા જુઠા કરીને, પ્રવચન કરીને, તર્કટથી પાંચ પિસા મેળવી શકે છે, તેઓ કઈ પણ પ્રકારની અડચણ કે પ્રતિરોધ વિના નાત-જાત અને સમાજમાં અગ્રસ્થાન રેકીને બેસે છે પાપને પ્રમુખસ્થાન રેકવા દેવા માટે કોઈ સહેજ પણ અવાજ ઉઠાવતું નથી. આપણે નિર્બળ બની તેમનું આધિપત્ય સ્વીકા રીએ છીએ. અને પક્ષ રીતે તેના અનિષ્ટ આચરણ અને હીન ચરિત્રનું સન્માન અને પૂજા કરીએ છીએ. આમાં આપણે સત્યાનુરાગ કયાં શોધો ? આપણે વિશ્વને એમ બતાવીએ છીએ કે અમારી જાતીય પ્રકૃતિમાં સત્યાનુરાગ છે, પરંતુ તે સાથે જ્યાં
જ્યાં અમારી મધ્યમાં મિથ્યા અને પાખંડ જેવામાં આવે ત્યાં ત્યાં તે સામે તીવ્ર કટાક્ષ કરવાની શક્તિ નથી. અમે મુંગે મહાએ નિર્બળતાથી તેમનું આધિપત્ય નભાવીએ છીએ.” આનું અનિવાર્ય પરિણામ સમાજની, દેશની, જ્ઞાતિઓની અને કુટુમ્બની, સર્વની અધોગતિ છે.
આપણે સમાજની અત્યારે એ જ પ્રકારની દુર્દશા છે. આપણું સ્વભાવમાં સત્ય, ન્યાય, ધર્મ દયા વિગેરે ઉચ્ચ તો હોવા છતાં તેના વિરોધીત પ્રત્યે દ્વેષ નથી. સમાજમાં જ્યાં જ્યાં અધર્મ, અનીતિ, અન્યાય, નિર્દયતા, પાખંડ, વ્યભિ ચાર, વિગેરે અનિષ્ટ તત્વે જોવામાં આવે, ત્યાં ત્યાં તેમને ધક્કો મારી બહિષ્કાર કરવાની તાકાત નથી. આપણા સ્વભાવમાં રહેલા ભવ્ય આદર્શે માત્ર આપણું જીવન–સમુદ્રના તળીએ છે. બહિર્જગતમાં તેમનું સામ્રાજ્ય નથી. અત્યારે તે કે પ્રકારે પાંચ પૈસા ભેગા કરનાર પ્રત્યે આપણે માનની દ્રષ્ટિથી જોઈએ છીએ. અને જ્યારે તેમના પ્રત્યે સન્માનથી જોવાય છે ત્યારે હરકોઈ પ્રકારે તેવું પદ મેળવનારાની સંખ્યા વધતી જાય છે. જ્યારે અસત્ અને જઘન્ય મનુને સમાજમાં ઉચ્ચ સ્થાન મળવાની તક હોય છે ત્યારે તેવા મનુષ્યની એકદમ વૃદ્ધિ થવા માંડે છે. કાળે કરી સમાજને મૂળ આદર્શ ભ્રષ્ટ થાય છે, અને કળીયુગ અગર પંચમકાળનો પ્રભાવ સર્વના હૃદયમાં આધિપત્ય ભોગવે છે.
સાધુ અને અસાધુ, સારા અને નરસા, ધર્મવાન અને અધમી મનુષ્ય પ્રત્યેક જાતિ, સમાજ અને દેશમાં હોય જ છે. તે તનું સર્વથા ઉત્પતન કઈ કાળે બને
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
તેવુ નથીજ. કેમકે કુદરતમાં એ બન્ને તત્વાનું યુગપત અસ્તિત્વ અનિવાર્ય અને આવશ્યક પણ છે. પરંતુ જે દેશ, સમાજ કે જ્ઞાતિમાં પાપના પ્રતિરોધ કરવા જેટલી પુણ્યની શક્તિ સદા જાગૃત નથી, અને પાપીએ હંમેશાં ભય અને સાચથી રહેતા નથી, તે સમાજ, દેશ કે જ્ઞાતિમાં ધર્મ નથી. તે મંડળ ભલે ગમે તેટલુ મહાન હેાય પણ તે ધર્મ-મંડળ તેા નથીજ, જે સમાજમાં પુણ્યાત્માઓને ઉચ્ચ સ્થાન મળે છે, અને તેમના પ્રત્યે સમાન અને આદરભાવથી જોવાય છે. તેજ સમાજમાં ચારિત્ર છે, ધર્મ છે, પ્રાણ છે. જે સમાજમાં દુરાત્માએ છાતી ફુલાવીને નિ:સ ંકોચે, ઉવ દૃષ્ટિથી, છાતી ફુલાવીને ચાલી શકે છે, અને છતાં તેમને સામાજીક અવગણનાની ભીતિ રાખવી પડતી નથી, તે સમાજમાં ચારિત્ર્ય નથી. તેને પ્રાણ, તેના ધમ નષ્ટ થયેા માનવા ચેાગ્ય છે.
સમાજ સંબધે જેમ ઉપરાંત કના સત્ય છે, તેમ વ્યક્તિ પરત્વે પણુ તેમજ છે. મનુષ્ય માત્રમાં પુણ્યભાવેા અને પાપવાસનાએ, સાધુ અને અસાધુભાવા, ધ અને અધર્મની વૃત્તિએ નિરતર હાયજ છે. એ ઉભયના હૂઁદ અને ધાત-પ્રતિધાતમાં થઈનેજ આત્માને તેના ઉર્ધ્વગામીપથ શેાધવાના છે, એ મને ભાવેા પગલે પગલે તેના સમક્ષ આવી ઉભા રહે છે, અને ઉભયભાવા પેાતાના સ્વીકાર અને બીજાના અસ્વીકાર માટે આપણા અંતરાત્મા આગળ આગ્રહ કરે છે. આવા પ્રસંગેામાં જે આત્માએ મંગળ અને ઉચ્ચભાવાના સ્વિકાર કરે છે, અને હીન અને પાપભાવાને પ્રભુ મહાવીર, માફ્ક “ મારી સામેથી ચાલ્યે જા ” એમ કહેવાની તાકાત દર્શાવે છે, તેવા મહાભાગ્ય મનુષ્યાનેજ ચારિત્ર્ય છે એમ કહી શકાય. તેમનેજ ધ જીવન પ્રાપ્ત થયું છે એમ ગણાય. પરંતુ જેમને સાધુતા પ્રત્યે કાઇ જાતની સવિશેષ સ્પૃહા નથી, અને તેનાથી વિરાધી ભાવા સામે તિરસ્કાર નથી, તેને નથી ચારિત્ર કે નથી ધ-જીવન.
પ્રભુ મહાવીર, વગેરેના પાપઉપરના વિજયમાંથી એક બીજું સુંદર રહસ્ય ઉપલબ્ધ થાય છે. જ્યારે તેએ પ્રલેાલનને વશ ન થતાં પેાતાના નિશ્ચયમાં અડગ રહ્યા, ત્યારે તેમના ઉપર દેવાની પુષ્પવૃષ્ટિ થયેલી, અગર દેવાના દુભિ નિનાદ થએલા, અગર તેમણે ધન્ય ધન્ય શબ્દને ધ્વનિ કરેલા, અને તે મહાપુરૂષાના જીવ નભર દાસ થઇને દેવેા રહેલા હતા એમ શાસ્ત્રો કહે છે. આ પ્રસંગમાં એક ગભીર ઉપદેશ આપણા માટે રહેલા છે. તે એ કે જ્યારે મનુષ્ય પાપ અને અધર્મી સામેના યુદ્ધમાં દઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા રહે છે અને પોતાના સદ્ગુણમાં અચળપણે સ્થીર રહે છે, ત્યારે દેવતાએ તેને અવશ્ય સહાય કરે છે. અ૫માં આખી કુદરત, આખું વિશ્વ, તેની સહાય કરવા લાગી જાય છે. મનુષ્ય જ્યારે સત્ થવાની
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનવ ચારિત્ર્યનું મુખ્ય ઉપાદાન
૧૦૩
પ્રતિજ્ઞા કરે છે, ધર્મ, દયા, પાપકાર, જનસેવા, ન્યાય આદિ પ્રશસ્ત ભાવામાં સ્થીર રહેવાની ચેષ્ટા કરે છે, ત્યારે દેવ જરૂર તેને મદદ કરતા હાય છે. મનુષ્યને ફક્ત તેની પ્રતિજ્ઞામાં બળવાનપણું અડગ રીતે નભી રહેવાની જરૂર છે. પ્રિય ખંધુ, તમે એકવાર સ્થિર વૃત્તિથી સુદૃઢચિત્ત જરા આટલા સંકલ્પ કરે કે-જે કાંઇ અસત્ અધર્મ, અન્યાય, પાપયુક્ત છે તેને હું સ્વીકાર કરીશ નહી, મારૂં તન, મન, ધન જીવન અને સર્વસ્વ કાલે જતું ડાય તે ભલે આજ જાય, પર ંતુ હે પ્રભુા ! હું તારા આદેશથી પતિત થઇશ નહી. તે પછી તમે જોશે કે જગત અને જગતની તમામ વિભૂતિએ તમને અનુકુળ થઇ જશે. જેએ ઇશ્વર અને ઇશ્વરદત્ત આદેશે સિવાય બીજી તરફ્ નજર કરતા નથી તેના વિજય કોઇ રોકી શકવા સમર્થ નથી.
આપણા નિત્યના આચાર અનુષ્ઠાનામાં આપણે અનેકવાર ખેલીએ છીએ કે હું “ ધર્મનું શરણુ ગ્રહણ કરૂં છું. ” પરંતુ હૃદયમાં, ધર્મના આખરી વિજયમાં શ્રદ્ધા બહુ વીરલ પુરૂષોને હાય છે, શ્રદ્ધાહીન મનુષ્યે! ક્ષણીક લાભ, અસ્થાયી સુખ અને અલ્પજીવી યશ માટે ધનુ શરણુ જતું કરી પાપની બાહ્ય સુંદરતામાં ફસાય છે. જેણે ખરા અર્થ માં “ ધર્મનું શરણુ ” કહ્યું છે તેઓ આ વિશ્વમાં જે ધર્માવડ તત્વ નિર ંતર કામ કરી રહ્યું છે તેના સુખદ ખેાળામાં નિશ્ચિતપણે સુતા હાય છે. કેમકે તેમણે પાતાનું સર્વસ્વધર્મને અર્પણુ કર્યુ હાય છે. ધર્માચરણ સિવાય અન્યને માટે તેમના જીવનમાં સ્થાન નથી.
66
ધર્મ નુ ગ્રહણ કરતા વિજય થશે કે નહી તેની ચિંતા સત્પુરૂષોને હાતી નથી, તેને એકજ ચિંતા હાય છે કે મેં ધર્મના આશ્રય તા નથી છેડયા ?” તેમને લાભ હાનીના ભય હાતા નથી, તેએ પોતાને અને પેાતાના ક્ષુદ્રસ્વાર્થને જોતા નથી. તે તેા પરમ પુરૂષ મહાત્માના હાથજ જ્યાં ત્યાં નિહાળે છે, અને તેના આદેશને અનુસરે છે અને તેમ કરવામાં “ જે કાંઇ જતું હાય તે ભલે જાય અને રહેતુ હાય તે ભલે રહે ” એજ ભાવથી આ જગતમાં વિહેરે છે,
,,
ધર્મના વિજય થશે કે નહી એ વિષે પણ સત્પુરૂષાને ચિંતા હેાતી નથી. અલ્પજ્ઞા એમ માને છે કે આ યુગમાં ધર્મીને ત્યાં ધાડ અને પાપીને ત્યાં આનંદ મંગળ હાય છે, પણુ ખરી રીતે ધર્મનું સ્વરૂપ માહ્ય સામગ્રી કે ઉપકરણાથી નકી થઈ શકતુ નથી. ધર્મ ના બાહ્ય પરિવેશ અનેકવાર દુ:ખ, કલેશ, દ, ગરીબાઇ, નિર્ધનતા વિગેરે હાય છે, અને અધર્મના તથી સાવ ઉલટા હેાય છે. બાહ્ય સાંદ એ ધર્મનું લક્ષણુ નથી, તેમ તેથો વીપરીત એ અધર્મ નું નથી, ધર્મનું ખરૂ માપ અંતરમાં છે, આપણા હૃદયસ્થિત પરમાત્માની, પ્રસન્નતા છે.
અને સહુથી ખરી વાત તેા એ છે કે ધર્મના વિજય થશે કે નહી એ ચિંતા રાખનાર આપણું કાણુ ? એ ચિંતા રાખનાર સત્તા પેાતાનુ કામ નિભ્રાન્તપણે કયે જાય છે. આપણુને કોઇવાર એવી ચિંતા કેમ થતી નથી કે “ આ અનંત ગગનમાં
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અગણ્ય ગ્રહ, તારા, નક્ષત્ર નિરંતર ભ્રમણ કરે છે, તેમાંથી જે એકાદ પિતાની કક્ષાથી ભ્રષ્ટ અગર પથ-ભાત થઈને કેઈની સાથે ભટકાશે તે આખા બ્રહ્માન્ડના ચૂરેચૂરા થઈ જશે ?” જે કઈ માણસને આવી ચિંતા થાય તે આપણે તેને શું કહીએ ? આપણે જરૂર તેને હસતા હસતા કહીએ કે “અરે ભલા આદમી, તું તારે ખાઈ પીને મેજ કર, તું તારું સંભાળ. જગતની ચિંતામુકી દે.” તેવીજ રીતે કઈ એવી ચિંતા કરે કે “જે ધર્મને સંભાળવા જઈએ તે ઘડીએક નભી શકાય નહી. પગલે પગલે સહુને સાચા જુઠાના પ્રસંગે આવે છે, અને કોને ખબર છે કે ધર્મનો વિજય થશે જ?” તે તેને આપણે ઉત્તર આપ ઘટે કે “મુખ, ધર્મનું જેણે આ જગતમાં સ્થાપન કરેલ હશે તે ધર્મને વિજય થયેલે જેવાની ચિંતા રાખતું હશે. તું પતે તારા ધર્મને સંભાળ.”
એ વાત જરૂર હમેશાં સ્મૃતિમાં રાખવી ઘટે છે કે ધર્મને આશ્રય ગ્રહણ કરનારની પછવાડે આખું જગત સહાય કરવા નીકળી પડે છે, જે માણસે એમ માનતા હોય છે કે “અમારા હૃદયમાં થતા ધર્મ અને અધર્મના તત્વોના સંગ્રામના કેઈ સાક્ષી નથી, અમે એકલાજ અમારૂં સંભાળીએ છીએ. અમારા સારા કાર્ય અને વિચારમાં કોઈની સહાય કે ભાગીદારી નથી.” તેઓ ભૂલે છે. તેમને ખબર નથી કે તેમના શુભ સંક૯પ અને ઉત્તમ આચારોને વધાવી લેવા આખું જગત રાહ જોઈને બેઠું હોય છે, અને આ વિશ્વની મંગળ સત્તાઓ તેને ઉત્તેજીત કરી તેના શુભ સંકલ્પની સીદ્ધિ અથે મદદ કરતી હોય છે. ઘણા માણસોને આ આશાપ્રદ નિયમની ખબર હોતી નથી તેથી જ તેઓ નિરાશ થાય છે અને પિતાના ઉત્તમ નિશ્ચયને ઢીલા મુકી પતન પામે છે.
પાપ તરફનો વિદ્વેષ જેમ મનુષ્યના ચારિત્ર્યનું એક મુખ્ય ઉપાદાન છે, તેમ પ્રતિજ્ઞાનું બળ એ પણ એક મુખ્ય વસ્તુ છે. આપણું શાસ્ત્રોમાં વ્રત ગ્રહણ કરવાની જે પરિપાટી છે તેને મુખ્ય આશય એજ છે કે તે દ્વારા માનવ-ચરિત્રમાં એક પ્રકા રની પ્રતિજ્ઞાની શક્તિ ઉપજાવવી. જે મહાનુભાવો દઢ પ્રતિજ્ઞાથી સુસજજીત હોય છે તેમને સર્વની સહાય અવશ્ય હોય છે. ખરી રીતે મનુષ્યને તેવી સહાય માગવાને હક ત્યારેજ ઉત્પન્ન થાય છે કે જ્યારે તેણે પોતાની પ્રતિજ્ઞામાં બળ મેળવ્યું હોય, તેવી સહાય નિર્બળ, કાયર અને પ્રતિજ્ઞાના બળ વિનાના પામરોને મળતી નથી. પાપમાંથી પિતાનો ઉદ્ધાર કરવાની પ્રાર્થના કરવાવાળાએ પ્રથમ એ જોઈ જવું ઘટે કે તે પિતે
સ્વપ્રયત્નથી પાપના કીચડમાંથી કેટલે બહાર આવ્યું છે? તેણે પિતે પાપમાંથી પિતાની ભાગીદારી છુટી પાડવાને પ્રયત્ન કરેલ છે કે કેમ ? જેઓ બળહીન છે, જે પ્રભ સ્રોતમાં તરખલાની પેઠે ઘસડાઈ જવાના સ્વભાવવાળા છે, જે ભેગોમાં
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રકીણ,
૧૦૫
અનુરક્ત છે, આત્માન્નતિના સાધનેાથી વિમુખ છે, સારા નરસા સચાગાને સહેલાઇથી આધીન થાય તેવા નિળ છે, તેમને દૈવી અમેઘ સહાયના અધિકાર નથી. મનુષ્યની સા દેશીય ઉન્નતિના મૂળ આધાર સ્વાવલ અન ઉપર છે, તેના આંતર-મળ, પ્રતિજ્ઞા, ટેક અને દૃઢ નિશ્ચય ઉપર છે. મનુષ્ય પરમાત્મપણુ મેળવે તેમાં પણુ આધ્યાત્મિક શક્તિના પ્રયાગ કરવા પડે છે. મળવાનની પ્રતિજ્ઞા નિભાવવા દૈવીશક્તિ નિર ંતર હાજર રહે છે. પરંતુ જેઓ પાપની સાથે પતાવટ કરી તેની સાથે ભાઇચારા રાખે છે, અને તે પ્રકારે દુશ્મનના હાથમાં પેાતાના આત્માને સમપી દે છે, તે દૈવી સહાયને મેળવવાવાળા થઇ શકે નહી. જેએ હૃદયના સમગ્રખળથી એમ ખાલી શકે છે કે મારે મૃત્યુ નથી જોઇતું, પણ જીવન જોઇએ છીએ, વિષયાની આસક્તિમાં બંધાઇને રહેવુ નથી, પણ ધર્માવહ પરમ પુરૂષના સન્નિધાનમાં વાસ કરી રહેવુ' છે, તેજ ઇશ્વરને મેળવી શકે છે. કેમકે તેમનામાં ચારિત્ર્ય છે અને ચારિત્ર્ય વિના પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ ડાયજ નહી.
--> -
પ્રકી .
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્ઞાતિ સમેલન—ગાહલવાડ પ્રાંતની વીસાશ્રીમાળી જ્ઞાતિનું એક સ ંમેલન ગયા માસમાં વળા મુકામે થયુ હતુ. જેમાં સુમારે ત્રણશે જ્ઞાતિ ગૃહસ્થાએ હાજરી આપી હતી, સ. ૧૯૫૨ ની સાલમાં પ્રથમ સ ંમેલન વખતે થયેલ ધારાઓમાં, કેટલાક જમાનાને અનુસરી સુધારા વધારા આ વખતે કરવામાં આવ્યા હતા. જેમાં ખેચાણ કારક ધારા સમગ્ર જ્ઞાતિમાંથી કન્યાવિક્રયના કુરીવાજ સદંતર બંધ કરવામાં આવ્યા તે છે. વિષ્ણુક કૈામ જેવી ઉંચી કેામ, જેનધમ જેવા ઉચ્ચ ધર્મ પામેલમાં આ રાક્ષસી રીવાજ હાવાજ ન જોઇએ તેથી તેને નષ્ટ કરવાને ધારા કરવામાં આવ્યો તે તેા ઉચ્ચ કા થયેલું અમે માનીયે છીયે. અને તેનુ અનુકરણ કરવા દરેક જ્ઞાતિને સુચના કરીયે છીયે; પરંતુ માત્ર તેવા ધારો કરવાથીજ ઘણા વખતથી જડઘાલી બેઠેલ તે કુરિવાજ જતા નથી, પરંતુ તેવા કારણા જાણી, મૂળ શોધી તેને નષ્ટ કરવાથી તે નાખુદ થાય છે. શ્રીમતા ગરીબની કન્યા ઘણે ભાગે લેતા નથી અને ગરીખાતે બીલકુલ આપતા નથી; તેમજ નાના ગામથી તે ડૅડ મેટા શહેર સુધી તમામ મેટા શહેરમાં જ માત્ર પોતાની કન્યા સાથે ઘરે આપવાના વિચારવાળા હોવાથી ગામડાવાળાઓને કન્યાએ માટે ફાંફાં મારવાં પડે છે. આ પ્રમાણે પચીશ વર્ષ પહેલાં અત્યારની જેવી સ્થિતિ નહેતી, તેથી અત્યારે ગામડાવાળા અને વળી ગરીબ માણસાને પૈસા આપવાથીજ કન્યા મળતી, જેથી આ બાબતમાં કેટલીક સમાનતા થવાની જરૂર છે. બીજી આવિકાના અભાવે પણ કન્યાવિક્રય થાય છે, અને ત્રીજું લગ્ન પ્રસંગના ખર્ચ ખુટણના વગર બૈગવાથી પણ તેમ બનતું. તે બાબતમાં જાણુવા પ્રમાણે ખા બેન્દ્રે પણ આ સંમેલનમાં કેટલાક ધટાડવામાં આવ્યા છે તે યોગ્ય છે. પરંતુ આવિકાના સાધન માટે જ્ઞાતિક્ડાની તેમજ જ્ઞાતિના શ્રીમંત “ગેવાનોની ઉદારતાની જરૂર છે. પોતાના તેવા કન્યાવિક્રય કરનારા બંધુઓને પોતાની ઉદારતા બતાવી તે કલંક ન વહેારવા દે તા, તેમજ જ્ઞાતિક ડે। કર્યા તેમાંથી પણ ફાળે આપવામાં આવે, આવિકાના સાધને કરી આપવામાં આવે
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તે ઘણે ભાગે ઘણે અંશે તે કુરીવાજ નષ્ટ થતો જશે. પરંતુ પોતાના જ્ઞાતિ બંધુની તે અધમ દશા થતી અટકાવવા પિતાને ધંધો, સ્વાર્થ, કમાઈ, છોડી ફકીરી લઈ બંધ કરવાની કાને પડી છે ? આ દુષ્ટ રીવાજ બંધ કરાવવા તેવા સ્વાર્થ ત્યાગી મનુષ્યો બહાર નીકળવાની જરૂરીયાત જોઈએ છીયે. તે ગમે ત્યારે બંને ! પરંતુ આ સંમેલનમાં ભાગ લેનાર બંધુઓ તો કન્યાવિક્રય કરનારા હોયજ નહિ; તેમ તેઓએ હવે તો પોતાના કુટુંબ કે ગામના જ્ઞાતિબંધુઓ કરે તે ગમે તે ભોગે અટકાવવા જોઈએ, પછી તે રીવાજ અધર્મ છે તેમ સમજાવી, ઉપદેશ આપી, પસાની મદદ આપી, છેવટે નિષ્પક્ષપાતપણે જબરાઈથી ધારાનું પાલન કરાવી, અને છેવટે શિક્ષાનો અમલ કરાવી. આવું જ્યાં સુધી અંતઃકરણમાં સચોટ ન થાય ત્યાં સુધી તેનો અમલ થશે નહિ. જ્ઞાતિધારાઓ ઘડાયા પછી અમુક વખતે તેને અમલ ન થતાં વિરૂધ-વર્તન થાય છે તેમાં જ્ઞાતિબંધુઓ માટે લાગણીનો અભાવ, ધારા પ્રત્યે માનની દષ્ટિએ છી, ધંધા અને સ્વાર્થને લઈ બેદરકારી, જ્ઞાતિ આગેવાનોના આંખ વિંચામણાં, પક્ષપાતપણું અને ધારાઓના ભંગથી પહેલ કરવાપણું એ કારણો છે; તે તેને દૂર મુકી જ્ઞાતિના હિત માટે તેની થતી અગતિ અટકાવવા માટે, જ્ઞાતિ અને ધર્મના સંરક્ષણ માટે પોતાનું હિત સમજ દરેક જ્ઞાતિ બંધુઓએ તે ધારાને અમલ કરે કરાવે તેમાં જ તેનું કર્તવ્ય છે. સંમેલનમાં એકઠા થવું અને ધારે ઘડવા તે પ્રમાણે પાળવા, વચનથી, સહીથી બંધાવું તે એક પ્રતિજ્ઞા છે, તો તેનું પાલન અવશ્ય કરવું. અને આ કાર્ય માટે અમારે આનંદ જાહેર કરીએ છીએ. આ દુષ્ટ રિવાજ સદંતર નાશ થયેલ જોવા ઈચછીએ, અને છેવટે એટલી સુચના કરીએ છીએ કે જે જે ધારાઓ કરવામાં આવ્યા તેમાંથી કોઈ ભવિષ્યમાં જો સખ્ત લાગે, જલદીથી પરિપાલન કે અમલ થતો ન લાગે તો એક વર્ષ પછી ફરી ભેગા થઈ તેમાં થોડી ઘણી છુટ મુકી સુધારા વધારા કરી તેનો અમલ કેમ જલદીથી થાય તેવા પ્રયત્નો આ જ્ઞાતિબંધુઓ કરશે, તો આ વખતે વળી મુકામે કરેલી મેહનત સફળ થશે, અમે તેમ થતાં જ્ઞાતિની સમગ્ર ઉન્નતિ ઇચ્છીએ છીએ.
શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની શ્રી સિદ્ધક્ષેત્રની પેટીના વહીવટદાર મુનમ દશાઈ ગુલાબસાય દાજીભાઇ આ માસની સુદ ૩ ના રોજ છાપરીમાળી પાંજરાપોળની તપાસ કરવા જતાં અચાનક સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે, ભાઈગુલાબરાય સ્વભાવે મિલનસાર, માયા અને સજન પુરૂષ હતા. રાજ્યના નોકરો, પ્રજા અને યાત્રાળુઓ સાથેનું તેનું વર્તન મીઠાશવાળું હતું, તેઓ કેટલાક વર્ષો સુધી શ્રી ગિરનારજી તીર્થ માં અને હાલમાં શ્રી શત્રુંજય તીર્થ માં મુખ્ય મુનિમ તરીકે કાર્ય કરેલ હોવાથી બધી રીતે માહિતગાર અને તૈયાર હતા અને રીતભાત, તપાસ અને હક્કોના રક્ષણ માટેના અનુભવી હતા. સાંભળવા પ્રમાણે તેવો માહતગાર અનુભવી ને માણસ હાલ કોઈ નથી, જેથી તેની ખામી પડી છે. જે માટે તેમના પરિચયમાં આવનાર દરેક મનુષ્યની જેમ અમો પણ આ ખેદકારક બનાવ માટે અત્યંત દીલગીર છીએ, તીર્થરથળમાં કેટલેક ઠેકાણે બે કાર્ય મુનિમને માટે મોટા જોખમ ભરેલા હોય છે. એક વહીવટી કામ–નોકરી ઉપર દેખરેખ તીર્થની સંભાળ, દેવપૂજા ગુરૂભક્તિ સંઘભકિત યાત્રાળુઓની દરેક પ્રકારની સગવડતા સાચવવી આવક ખર્ચ ઉપર ધ્યાન સંભાળ વગેરે-બીનું તીર્થના હકનું ન્યાય અને ધર્મના ફરમાન મુજ બ સુલેહ શાંતિવાળું રક્ષણું. બીજું કાર્ય કેટલાક દેશી રાજા સાથે કામ હોવાથી કેટલીક વખત હક્ક માટે ન્યાયકાર્ટમાં જવું પડે કે રાજયપ્રકરણ જવાબો આપવા પડે તે પણ મે ટુંજ કાર્ય છે. આ બંને કાર્યો એકજ મુનિમને સોંપવા પડે અને તેઓ ન્યાય, કાયદે, હક્કનું રક્ષણ વગેરે કાય
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
દાતુ જવાબ આપવા વગેરેનુ કાયદાનુ કે રાજ્યપ્રકરણી જ્ઞાન ન હોય કે એન્ડ્રુ હાવાના સખએ કેટલીક વખત આડુ અવળુ વેતરાઇ ન જાય, ખર્ચના માટા ખેાજામાં ન ઉતરવું પડે અને સુલેહ શાંતિ ન્યાયથી એક સરખી રીતે તીર્થના હકાનું રક્ષણ થાય તેટલા માટે અને ખાતા જુદા જુદા પાડી, તે તે કાર્ય ના અનુભવી એ નેાકરા તીર્થ ક્ષેત્રમાં અને તેપેઢીમાં રાખવાની અમે શેઠશ્રી આણ દજી કલ્યાણજીની કમીટીને નમ્ર સુચના કરીએ છીયે. પ્રથમ કાર્ય માટે શ્રદ્ઘા અને અનુભવવાળા જૈનધર્મ પાલનાર માયાળુ મુનિમ વહિવટી કામ માટે, બીજા કાર્ય માટે ગમે તે જ્ઞાતિના ઉપરના જ્ઞાનવાળા અનુભવી અને ઠરેલ પ્રકૃતિના મુનિમ હાવે જોઇએ. બીજા કા માટે રાખેલ મુનીમ જ્યારે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે વહીવટી કામવાળા મુનિમની સલાહ અને સહકારથી કાય કરે જેથી આખેા વહીવટ સરલતાથી ચાલી શકશે તેવી ગેાવણુ કરવા અમે હાલતે વિનતિ કરીએ છીયે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
છેવટે સદ્ગત બધું ગુલાબરાયભાઇના આત્માને શાંતિ પ્રાપ્ત થાએ તેમ પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
વર્તમાન સમાચાર.
અમાને જણાવતાં અત્યંત આનંદ થાય છે કે, આ સભાના સભાસદ બંધુ એધવજી ધનજીભાઈ ભાવનગર નિવાસી હાલમાંજ સેાલીસીટરની માનવતી પરિક્ષામાં પસાર થયા છે. તેઓ પ્રથમ ખીએ. અને એલ. એલ. ખી. ની પરિક્ષામાં પાસ થયેલા હતા. ત્યારબાદ આ ચી વકીલાતની પરિક્ષા પસાર કરી છે. પેાતાની સામાન્ય સ્થિતિ છતાં તીવ્ર પ્રયત્ન, ખંત, ઉત્સાહ અને અથાગ મેહેનતના ભાગે આ સ્થિતિએ પહોંચ્યા છે. તેને અન્ય વિદ્યાર્થીઓએ દાખલા લેવાના છે. અમે તેમને મુબારકબાદી આપવા સાથે જૈન કામના હિત માટે પશુ પોતે કાંઇ કરી બતાવશે એવી સુચના આપતાં ભવિષ્યમાં તેની આખાદી અને ઉન્નતિ થાએ તેમ ઇચ્છીયે છીયે.
188011
ગ્રંથાવલાન,
તરૂણ ગુજરાત માસિક પત્ર—ને પ્રથમ અંક અમાને અભિપ્રાય માટે ભેટ મળેલ છે. વર્તમાન કાળમાં રાષ્ટ્રીય હીલચાલનેા ભગીરથ પ્રયત્ન જયાં ચાલે છે ત્યાં દેશની પ્રજાને ખર્ સ્વરૂપ સમજાવવાનું ભાષણા, ઉપદેશ અને ન્યુસપેપરા જે કાર્ય તે કરે છે. તેવુ કાઇ કરી શકતુ નથી. દિવસાનુદિવસ નવા નવા ન્યુસપેપરો પ્રકટ થાય છે તેવા સંયોગમાં આ માસિકને અક આવકારદાયક વધારો કરે છે. તેમાં આવેલા સ્વદેશી પ્રચાર, રાષ્ટ્રોન્નતિ, દેશનું ખરૂં દર્શન વગેરે લેખા જેમ સમયાનુસાર હીલચાલનુ ભાન કરાવે છે, તેમ કેટલાક ઇતિહાસિક લેખા, પ્રાચીન ગુજરાતની સ ંસ્કૃતિના આછા સ્મરણેા, જીવન ચરિત્ર અને કાવ્યા વિગેરે સાહિત્યના પ્રકાશ પાડનાર ખાસ લેખા છે, તે સ લેખા વિદ્વાન લેખકાના હાઇ ખાસ વાંચવા જેવા છે, એમ સાહિત્યના અભ્યાસીએ અને વાંચકાને અમે ભલામણુ કરીયે છીયે. પ્રકાશકના આ કાર્ય તે અમે ધન્યવાદ આપીયે છીયે. માસિક પત્ર નિયમિત પ્રકટ કરવુ, તેની વ્યવસ્થા કરવી અને તે કાયમ નિભાવવુ અને વાચકને નવા નવા દરમાસે લેખ રૂપી ઉત્તમ ખેારાક આપવા તે ડીન કાર્ય છે એમ પ્રકાશકને સૂચના આપતાં હૈયતાથી, સહનશીલતાથી દી દૃષ્ટિથી કામ લઇ કાર્ય કરવું તેવી સુચના સાથે ભવિષ્યમાં આ માસિકની ઉન્નતિ ઈચ્છીયે છીયે.
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir સારા વિચારો. “સારા વિચાર કરનાર માણસ સંસારમાં સારાસાર સમજી શકે છે અને બીજા મનુષ્યનું તેના તરફનું વર્તન બહુજ સારી રીતે તે કળી શકે છે, જીવનનું સાચું જ્ઞાન તો તેજ સંપાદન કરે છે, વસ્તુઓનું સાચું સ્વરૂપ તે સમજી શકે છે, તે જાણે છે કે આખું વિશ્વ સત્યનેજ આધારે ટકી રહેલું છે, તે દરેકને ચાહે છે, તેની ખાત્રી છે કે સત્ય આખરે જીતશે; સત્ય આખા વિશ્વમાં, અને દરેક ઐક્તિમાં પણ પ્રાધાન્ય પદ ભાગવો, સત્યના સદા વિજય થશે, કારણ કે અસત્ય પેાતાની મેળેજ પોતાને નાશ કરે છે. _ " વિવમાં સત્ય કઈ દિવસ હારતુ જ નથી; ન્યાય દૂર થઈ શકતાજ નથી; માણસ જે કાઈ કરે છે તેમાં ન્યાયનું પ્રાધાન્ય હોય છે, અને તે ન્યાયને દર કરવા કોઈ શકિતમાન નથી, આવી માન્યતાથી જ સારા વિચાર કરનારને સર્વદા શાક્તિ મળે છે, અને તેથી જ તે આનદ ભગવે છે, ?? 88 ઈર્ષ્યા, વિષયવાસના અને ગર્વથી જેનું હૃદય કલકિત થયું નથી, તેજ સારા વિચાર કરી શકે છે; જેની દૃષ્ટિ હમેશાં નિર્મળ હોય છે, જેના શત્રએ પિતાની શત્રુતા દાખવવા ઈચ્છતા નથી; જ્ઞાન ન હોય તેવી વસ્તુઓનું લાંબુ વિવેચન કરવા જે સમૂળગે ઈચ્છા રાખતા નથી, તેજ સદેવ શાંતિ ભેગવે છે? 86 માણસ વિદ્વાન હોઈ શકે, પણ જો તેનામાં ડહાપણ ન હોય તો તે સારા વિચાર કરી શકે નહિ. વિદ્યાથીજ દુર્ગુ ણા ઉપર જીત મેળવાતી નથી, પણ પોતાની જાતનેજ દાબમાં રાખવાથી મનુષ્ય દુર્ગ ણાને દબાવી દે છે. સદગુણ કોઈ દિવસ ચળતા નથી, જેઓ સદ્દગુણુ અને સત્યનાજ વિચાર કરે છે. અને જેઓ સત્યને આધારેજ વર્તન ચલાવે છે, તેએાજ જીવનમાં અને મરાણા સમયે જીતે છે; ફારણ કે સદગુણ ચક્કસ જીતે છે. પ્રમાણૂિકતા અને સત્ય વિ*વના સ્તભા છે. " 88 વિજયદેવજ " માંથી For Private And Personal Use Only