Ashtasahastritatparya Vivaranam Part 1

Author(s): Vairagyarativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna

Page 15

प्रणिनाय' इति । इदमत्र साधितम् दिगम्बरै:
१५
आमोक्ष० इत्यादि श्लोकः भगवदुमास्वामिरचितः ।
(ब) श्वेताम्बराम्नाये प्रचलितस्य तत्त्वार्थाधिगमभाष्यस्य कर्तृता नोमास्वामिभगवतः ।
अत्र प्रतिविधीयते-प्रथमं तावत्, श्रीसमन्तभद्रस्वामिभिः गन्धहस्तिभाष्यं रचितमित्यत्र न किमप्यैतिहासिकं प्रमाणम्, येन आप्तमीमांसायाः तदन्तर्गतत्वस्थापनं युज्येत ।
द्वितीयम्, मोक्ष॰ इत्यादि श्लोकस्य वाचक श्रीउमास्वातिकर्तृकतापि विरुद्धा । यद्ययं श्लोकः तत्त्वार्थसूत्रीयः स्यात् तर्हि पूज्यपाद - अकलङ्कदेवादिभिः सर्वार्थसिद्धितत्त्वार्थश्लोकवार्तिकादौ स्वीयव्याख्यानेऽवश्यं व्याख्यातः स्यात् । न हि व्याख्यातारः मङ्गलश्लोकमेव व्याख्याने विस्मरन्ति । वस्तुतः मोक्ष० इत्यादि श्लोकः पूज्यपादविरचिततत्त्वार्थसर्वार्थसिद्धिटीकायाः मङ्गलाचरणम्, अत एव पूज्यपादाकलङ्कदेवयोस्तदव्याख्यानमपि सङ्गच्छते । यद्यपि पं० श्रीदरबारीलाल कोठिया- पं० श्री उदयचन्द्र जैनप्रमुखाः दिगम्बरा विद्वांसः आ० श्री विद्यानन्दवचनानि प्रमाणरूपेणोपस्थापयन्ति ।
तद्यथा
शास्त्रवताररचितस्तुतिगोचराप्त
मीमांसितस्तुतिरलङ्क्रियते मया । (अष्टसहस्री)
इति तत्त्वार्थशास्त्रादौ मुनीन्द्रस्तुतिगोचरा । प्रणीताप्तपरीक्षेयं विवादविनिवृत्तये ॥ ( आप्तपरीक्षा) इति ।
तथापि तत्रापि बाधकप्रमाणं तदेव, आ० श्रीविद्यानन्दस्वामिनोऽर्वाग्वर्तिनो दिगम्बराचार्या नैनं श्लोकं तत्त्वार्थसूत्रीयं प्रतिपादयन्ति ।
एतेन तत्त्वार्थाधिगमभाष्यं नोमास्वामिप्रणीतमित्यपि प्रत्युक्तं, भाष्यकारिकाया एव पारिशेष्यात् सूत्रमङ्गलत्वसिद्धेः । बृहद्वृत्तिसहितसभाष्यतत्त्वार्थाधिगमसूत्रप्रस्तावनायां पं० हिरालाल कापडिया महोदयेन महता प्रबन्धेन भाष्यस्यैव प्राचीनत्वमपि साधितम् ।
श्रीसमन्तभद्रसमयः
आ० श्री समन्तभद्राणां समयनिर्णयेऽपि न मतैक्यम् । मा० लेविस राइस महोदयमतेन स्वामीसमन्तभद्रसमयः ईसवीया प्रथमा द्वितीया वा शताब्दी । पं० श्री जुगलकिशोरमुख्तारमतेन द्वितीया तृतीया वा ईसवीया शताब्दी । भारतीयदार्शनिकविश्वकोशे (Ensyclopedia of Indian Philosophy) कार्लपोट्टरमहोदयैः समन्तभद्राणां समयः बौद्धविदुषः धर्मकीर्तेरुत्तरं (ईसवीय ६३५) ईसवीयं ६५० तमं वर्षं प्रतिपादितः ।
पुरातत्त्वविद्यासमुद्राः प्रो० मधुसूदनढांकीमहोदयास्त्वेवमाचक्षते 1- आ० श्री समन्तभद्रस्वामिनः वाचकश्रीउमास्वाति-आचार्य श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिप्रभृतेरनन्तराः आचार्य श्रीदेवनन्दिनः पूर्ववर्तिन